1
M CL C
Trang
M cl c
1
L I GI I THI U
3
L I NÓI
5
Ch
U
ng I. T NG QUAN V
VI T NAM
M PHÁ VEN B
MI N TRUNG
I. NH�NG V�N �� CHUNG
II. H� TH�NG ��M PHÁ VEN B� MI�N TRUNG VI�T NAM
Ch
ng II. QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH VÀ TI'N HĨA
PHÁ TAM GIANG - C U HAI
M
I. V� TRÍ
II. �I�U KI�N ��A CH�T HÌNH THÀNH H� ��M PHÁ TAM GIANG C�U HAI
7
7
23
43
43
43
III. QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH, PHÁT TRI�N TI�N HÓA ��M PHÁ VÀ
C�A BI�N
46
IV. TR�NG THÁI T�N T�I HI�N NAY C�A H� ��M PHÁ - C�A BI�N
TRONG Q TRÌNH PHÁT TRI�N TI�N HĨA
59
Ch
M PHÁ
63
I. �I�U KI�N ��A ��NG L�C N�I SINH
63
67
83
110
129
ng III. )NG L*C H
II. ��C TRƯNG ��NG L�C HÌNH THÁI H� ��M PHÁ VÀ C�A BI�N
III. MƠI TRƯ�NG TR�M TÍCH
IV. ��C �I�M TH�Y ��NG L�C
V. NGU�N CUNG C�P, QUÁ TRÌNH DI CHUY�N VÀ L�NG ��NG BÙN
CÁT
Ch
ng IV. BI'N )NG, B,I T VÀ XÓI L. B
M PHÁ TAM GIANG – C U HAI
BI/N
I. BI�N ��NG �Ư�NG B� BI�N VÙNG ��M PHÁ TAM GIANG - C�U HAI
II. Q TRÌNH B�I T� VÀ XĨI L� B� BI�N ��M PHÁ TAM GIANG –
C�U HAI
III. TAI BI�N MÔI TRƯ�NG LIÊN QUAN ��N B�I T�, XÓI L� B� BI�N
��M PHÁ TAM GIANG – C�U HAI
139
139
145
151
Tr n
2
Ch
c Th nh, Tr n ình Lân, Nguy n H u C ,
inh v n Huy
ng V. NGUYÊN NHÂN CHUY/N L4P C5A BI/N VÀ GI6I
PHÁP 7NG X5
I. NGUYÊN NHÂN CHUY�N L�P C�A BI�N
II. D� BÁO DI�N BI�N C�A BI�N
III. GI�I PHÁP �NG X�
L I K'T
TÀI LI U THAM KH6O
PH L C: M)T S< HÌNH 6NH V
M PHÁ TAM GIANG – C U HAI
157
157
163
164
191
195
201
3
L I GI I THI U
B
SÁCH CHUYÊN KH O V BI N,
O VI T NAM
Vi�t Nam là m�t qu�c gia bi�n, có vùng bi�n ch� quy�n r�ng kho�ng m�t tri�u
kilơmét vuông, ���ng b� bi�n tr�i dài hơn 3.260 km, m�t h� th�ng ��o ven b� và vùng
khơi chi�m m�t v� trí c�c k� quan tr�ng v� m�t an ninh qu�c phòng c�ng nh� kinh t�-xã
h�i c�a ��t n��c. Chi n l c Bi n Vi t Nam t i n m 2020 ���c ��ng và Nhà n��c ta
xây d�ng, �ã xác ��nh nh�ng nhi�m v� chi�n l��c ph�i hoàn thành, nh�m kh�ng ��nh
ch� quy�n Qu�c gia trên bi�n, phát tri�n kinh t� bi�n, khoa h�c công ngh� bi�n, ��a
n��c ta tr� thành m�t Qu�c gia m�nh v� bi�n, phù h�p v�i xu th� khai thác ��i d�ơng
c�a th� gi�i trong th� k� XXI. Vi�c th�c hi�n có k�t qu� các nhi�m v� trên, ph�i d�a
trên m�t cơ s� khoa h�c, k� thu�t ��y ��, v�ng ch�c v� �i�u ki�n t� nhiên, sinh thái môi
tr��ng và ti�m n�ng tài nguyên thiên nhiên bi�n c�a n��c ta.
Công cu�c �i�u tra nghiên c�u bi�n � n��c ta �ã ���c b�t ��u t� nh�ng n�m 20
c�a th� k� tr��c, song ph�i t�i giai �o�n t� 1954, và nh�t là sau n�m 1975, khi chi�n
tranh k�t thúc, ��t n��c th�ng nh�t, ho�t ��ng �i�u tra nghiên c�u bi�n n��c ta m�i
���c ��y m�nh, nhi�u Ch�ơng trình c�p Nhà n��c, các �� án, �� tài � các Ngành, các
��a ph�ơng ven bi�n m�i ���c tri�n khai. Qua �ó, các k�t qu� nghiên c�u �ã ���c cơng
b�, �áp �ng m�t ph�n yêu c�u t� li�u v� bi�n, c�ng nh� góp ph�n vào vi�c th�c hi�n các
nhi�m v� b�o ��m an ninh qu�c phòng bi�n, các ho�t ��ng khai thác, qu�n lý, b�o v� tài
nguyên môi tr��ng bi�n trong giai �o�n v�a qua. Tuy nhiên, các nhi�m v� l�n c�a
Chi n l c Bi n Vi t Nam t i n m 2020 �ang ��t ra nhi�u yêu c�u c�p bách và to l�n
v� t� li�u bi�n n��c ta. �� góp ph�n �áp �ng nhu c�u trên, Nhà Xu�t b�n Khoa h�c t�
nhiên và Công ngh� - Vi�n Khoa h�c và Công ngh� Vi�t Nam �ã t� ch�c biên so�n và
xu�t b�n b� sách Chuyên kh�o v� Bi�n, ��o Vi�t Nam. Vi�c biên so�n b� sách này d�a
trên các k�t qu� �ã có t� vi�c th�c hi�n các Ch�ơng trình �i�u tra nghiên c�u bi�n c�p
Nhà n��c do Vi�n Khoa h�c và Cơng ngh� Vi�t Nam ch� trì trong nhi�u n�m, c�ng nh�
các k�t qu� nghiên c�u � các Ngành trong th�i gian qua. B� sách ���c xu�t b�n g�m
nhi�u l�nh v�c:
- Khoa h�c Cơng ngh� bi�n
- Khí t��ng Thu� v�n ��ng l�c bi�n
- ��a lý, ��a m�o, ��a ch�t bi�n
- Sinh h�c, Sinh thái, Môi tr��ng bi�n
- �a d�ng sinh h�c và B�o t�n thiên nhiên bi�n
- Tài nguyên thiên nhiên bi�n
- và các l�nh v�c khác.
4
Tr n
c Th nh, Tr n ình Lân, Nguy n H u C ,
inh v n Huy
�� ��m b�o ch�t l��ng các �n ph�m, vi�c biên so�n và xu�t b�n ���c ti�n hành
nghiêm túc qua các b��c tuy�n ch�n � H�i ��ng xu�t b�n và b��c th�m ��nh c�a các
chuyên gia chun ngành có trình ��. Trong các n�m 2008 và 2009, Nhà n��c ��t
hàng (thông qua C�c xu�t b�n – B� Thông tin và Truy�n thông) cùng v�i s� h� tr�
kinh phí biên so�n c�a Vi�n Khoa h�c và Công ngh� Vi�t Nam, Nhà xu�t b�n Khoa
h�c t� nhiên và Công ngh� �ã t� ch�c biên so�n và xu�t b�n ���c 10 cu�n ��u tiên
c�a B� Chuyên kh�o này. Công vi�c biên so�n và xu�t b�n B� sách hi�n v�n ���c ti�p
t�c trong n�m 2010.
�� m�c tiêu trên ��t k�t qu� t�t, Nhà xu�t b�n Khoa h�c t� nhiên và Công ngh�
r�t mong nh�n ���c s� h��ng �ng r�ng rãi c�a các nhà khoa h�c thu�c các l�nh v�c
khoa h�c công ngh� bi�n trong c� n��c cùng tham gia biên so�n và xu�t b�n B� sách
Chuyên kh�o v� Bi�n, ��o Vi�t Nam, k�p th�i �áp �ng nhu c�u t� li�u bi�n hi�n nay
cho công tác nghiên c�u, �ào t�o và ph�c v� yêu c�u các nhi�m v� b�o v� ch� quy�n
Qu�c gia trên bi�n, ��ng th�i phát tri�n kinh t�, khoa h�c công ngh� bi�n và qu�n lý tài
nguyên, mơi tr��ng bi�n, góp ph�n thi�t th�c vào vi�c th�c hi�n Chi n l c Bi n Vi t
Nam t i n m 2020 c�a ��ng và Nhà n��c, c�ng nh� các n�m ti�p theo.
Nhà xu!t b$n
Khoa h(c t* nhiên và Công ngh0
5
L I NÓI
U
��m phá ven bi�n �ã ���c th� gi�i quan tâm nghiên c�u t� lâu, nh�ng � Vi�t
Nam m�i ch� ���c nh�n th�c �úng ��n và nghiên c�u chuyên sâu t� nh�ng n�m 80 c�a
th� k� tr��c. Nghiên c�u ti�n hóa và ��ng l�c ��m phá Tam Giang – C�u Hai � t�nh
Th�a Thiên – Hu� ���c th�c hi�n và t�ng k�t m�t cách h� th�ng t� khi nhóm tác gi�
ti�n hành nh�ng �i�u tra nghiên c�u h� th�ng ��m phá này m�t cách toàn di�n t� ��u
nh�ng n�m 90 c�a th� k� XX ��n nay. Cu�n sách trình bày các k�t qu�, tài li�u �i�u tra
và kh�o sát quý giá có h� th�ng trong kho�ng th�i gian 1990 – 2009. Hơn n�a, v�n ��
ti�n hóa và ��ng l�c ��m có liên quan ch�t ch� ��n bi�n ��i khí h�u và dâng cao m�c
n��c bi�n v�n �ang là v�n �� mà c� Th� gi�i quan tâm. Vi�c xu�t b�n cu�n sách s� m�
r�ng nh�ng hi�u bi�t v� quá trình ��ng l�c và ti�n hóa � ��m phá Tam Giang – C�u Hai
nói riêng và ��m phá ven bi�n Mi�n Trung nói chung t�i các nhà khoa h�c, qu�n lý, quy
ho�ch và ho�ch ��nh chính sách. ��ng th�i c�ng là tài li�u tham kh�o t�t cho công tác
�ào t�o sau ��i h�c, ng�n ng�a và phòng ch�ng thiên tai (ng�p l�t, xói l�, sa b�i, chuy�n
l�p c�a bi�n) và b�o v� tài nguyên, môi tr��ng theo ��nh h��ng phát tri�n b�n v�ng.
H� ��m phá Tam Giang - C�u Hai có t�m quan tr�ng ��c bi�t ��i v�i s� phát tri�n
kinh t� dân sinh khu v�c Th�a Thiên - Hu� nh� các giá tr� tài nguyên và các ch�c n�ng
v� sinh thái, môi tr��ng. Các giá tr� và ch�c n�ng này g�n li�n v�i tr�ng thái phát tri�n
c�a hai c�a chính Thu�n An và T� Hi�n t�n t�i nhi�u n�m thông n�i ��m phá v�i bi�n.
Tuy nhiên, c�a l�ch th��ng không �n ��nh v� v� trí và tr�ng thái �óng, m�, gây ra
nh�ng h�u qu� tiêu c�c v� sinh thái, môi tr��ng và kèm theo nh�ng thi�t h�i l�n v� kinh
t�, dân sinh. L�p c�a, chuy�n c�a ��m phá là các d�ng tai bi�n n�ng n� � ven b� mi�n
Trung mà Th�a Thiên - Hu� là �i�n hình. Sau l�n l�p c�a T� Hi�n vào tháng 12 n�m
1994, �ã x�y s� ki�n l� ng�p kh�ng khi�p vào ��u tháng 11 n�m 1999, m� ra ��n 5 c�a,
trong �ó có c�a Hịa Duân mà vi�c �ng x� ��i v�i c�a này �ã gây nên cu�c bàn lu�n sôi
n�i gi�a các nhà khoa h�c và nhà qu�n lý.
Cu�n sách này ���c biên so�n và công b� nh�m cung c�p lu�n c� khoa h�c nh�m
làm sáng t� ��c �i�m phát tri�n ti�n hoá và suy tàn c�a h� ��m phá liên quan ��n ��ng
thái c�a bi�n, ��ng l�c c�a h� ��m phá - c�a bi�n và góp ph�n �� xu�t gi�i pháp �ng x�
v�i các tai bi�n t� nhiên liên quan ��n ti�n hóa và ��ng l�c ��m phá.
�� th�c hi�n nhi�m v�, t�p th� tác gi� �ã s� d�ng k� th�a m�t kh�i l��ng l�n tài
li�u �i�u tra kh�o sát do Phân vi�n H�i d�ơng h�c t�i H�i Phòng (nay là Vi�n Tài
nguyên và Môi tr��ng bi�n ph�i h�p v�i S� Khoa h�c và Công ngh� Th�a Thiên - Hu�
6
Tr n
c Th nh, Tr n ình Lân, Nguy n H u C ,
inh v n Huy
và các cơ quan khác th�c hi�n trong g�n XX n�m qua. Trong �ó, t� li�u ch� y�u t� các
�� tài KT.03.11: “Nghiên c�u s� d�ng h�p lý các h� sinh thái tiêu bi�u ven bi�n Vi�t
Nam”; KT.�L.95.09: “Nghiên c�u khai thác, s� d�ng h�p lý ti�m n�ng phá Tam
Giang”, �� tài “�ánh giá ti�m n�ng và �� xu�t l�a ch�n khu b�o v� ��t ng�p n��c h�
��m phá Tam Giang - C�u Hai” ���c th�c hi�n trong các n�m 1991 – 1999 và các �� tài
v� cơ s� d� li�u và h� thông tin ��a lý (GIS) do Vi�n Tài nguyên và Môi tr��ng bi�n
th�c hi�n trong giai �o�n 2000-2005 Ngồi ra, cịn s� d�ng ph�i h�p tài li�u �i�u tra
kh�o sát v� thu� v�n và tr�m tích v�i �� tài "Ngu�n gi�ng ��m phá Th�a Thiên – Hu�"
1999 – 2000, �� tài ��c l�p c�p nhà n��c: “ Nghiên c�u ph�ơng án ph�c h�i, thích nghi
cho vùng c�a sơng ven bi�n Thu�n An - T� Hi�n và ��m phá Tam Giang - C�u Hai”
2000 – 2001 và tài li�u môi tr��ng tr�m tích t� d� án 14 EE5 h�p tác theo Ngh� ��nh
th�: ‘’Nghiên c�u ��ng thái môi tr��ng ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam làm cơ
s� l�a ch�n ph�ơng án qu�n lý’’ do Vi�n Tài nguyên và Môi tr��ng bi�n (Vi�t Nam) và
vi�n Khoa h�c ��a ch�t bi�n (Italia) th�c hi�n trong th�i gian 2004-2006.
N�i dung c�a cu�n sách ���c d�a theo ph�ơng pháp lu�n coi ��m phá, h� ��m
phá Tam Giang - C�u Hai là m�t th�y v�c g�n kín, m�t b�n tích t� tr�m tích ven b�
ch�u s� t�ơng tác c�a các quá trình bi�n và l�c ��a, có q trình hình thành, phát tri�n và
suy tàn v�i nh�ng ��c tr�ng riêng v� �i�u ki�n ��ng l�c. H� ph�ơng pháp nghiên c�u
ch� ��o là các ph�ơng pháp ��a ��ng l�c, hình thái ��ng l�c và th�y th�ch ��ng l�c.
Mơ hình tốn ���c s� d�ng �� mơ ph�ng tr��ng dòng ch�y trong ��m phá, t�i các c�a
bi�n và l��ng hố dịng bùn cát gây ra nh�ng bi�n ��ng b�i, xói d�n ��n bi�n d�ng ��a
hình. Ph�ơng pháp phân tích ti�n hố nh�m ��a ra nh�ng d� báo xu th� có c�n c�. Phân
tích tài li�u l�ch s� �� có nh�ng nh�n ��nh v� tính quy lu�t và tính b�t th��ng c�a các s�
ki�n di�n bi�n c�a bi�n. Ph�ơng pháp phân tích vi�n thám �nh s� và GIS ���c s� d�ng
có hi�u qu� �� nghiên c�u các tai bi�n môi tr��ng t� nhiên, tr�ng thái và di�n bi�n c�a
bi�n.
T�p th� tác gi� chân thành c�m ơn Vi�n Khoa h�c và Công ngh� Vi�t Nam, Nhà
xu�t b�n Khoa h�c t� nhiên và Công ngh�, �ã xét duy�t và h� tr� kinh phí xu�t b�n
cu�n sách này. Xin chân thành c�m ơn lãnh ��o t�nh Th�a Thiên - Hu�, lãnh ��o S�
Khoa h�c và Công ngh� Th�a Thiên – Hu�, lãnh ��o Vi�n Tài nguyên và Môi tr��ng
bi�n, v.v., �ã t�o m�i �i�u ki�n thu�n l�i cho công tác nghiên c�u khoa h�c ��m phá
Tam Giang – C�u Hai t�o d�ng b� t� li�u toàn di�n �� hoàn thành cu�n sách. T�p th�
tác gi� c�m ơn các �� tài, d� án và các ��ng nghi�p �ã giúp �� trong vi�c thu th�p tài
li�u, thi�t k� và �óng góp ý ki�n hồn thi�n cu�n sách. ��c bi�t, xin chân thành c�m ơn
GS.TSKH Lê ��c An �ã ��c và có nhi�u góp ý quý báu cho cu�n sách. Hy v�ng k�t
qu� nghiên c�u cơng b� trong cu�n sách s� giúp ích cho cơng tác nghiên c�u khoa h�c,
qu�n lý và giáo d�c, �ào t�o liên quan ��m phá nói riêng, c�ng nh� vùng bi�n Vi�t Nam
nói chung.
Các tác gi
7
Ch
T NG QUAN V
I. NH NG V N
ng I
M PHÁ VEN BI N MI N TRUNG
VI T NAM
CHUNG
1. !nh ngh"a
1.1.
nh ngh a
m phá (lagun)
T� ��m phá nói chung (lagoon, lagune, laguna, v.v.) có ngu�n g�c t� ch�
Latin - lacuna, �ư�c s� d�ng tương ��i r�ng rãi �� ch� các ��i tư�ng khác nhau.
Trong t� �i�n “Glossary of Geology, 3th ed., 1987”, ��m phá �ư�c hi�u là m�t
b� ph�n �ư�c tách ra kh�i m�t v�c nư�c nh� m�t d�ng tích t� ch�n ngoài. Theo
��nh ngh�a này, ��m phá là m�t ph�n c�a bi�n �ư�c tách ra kh�i bi�n nh� m�t
d�ng tích t� ch�n ngoài (như ��o cát, doi cát, r�n san hơ, v.v.), có th� là m�t h�
nư�c ng�t �ư�c tách ra kh�i m�t h� nư�c l�n hơn ho�c m�t con sơng, c�ng có th�
là m�t vùng c�a sơng, m�t nhánh sơng vùng c�a ho�c m�t ��m l�y, v.v. có nư�c
bi�n ch�y vào.
Như v�y ��nh ngh�a này r�t r�ng, ch� nhi�u ��i tư�ng khác nhau, bao g�m c�
��m phá xa b� (offshore lagoon) và ven b� (coastal lagoon), c� v�c nư�c m�n và
nư�c ng�t. � Vi�t Nam, có m�t các ��m phá xa b� (thư�ng �ư�c g�i là v�ng) như �
các qu�n ��o Hoàng Sa và Trư�ng Sa do ám tiêu san hơ t�o thành, có ��m phá ven
bi�n mi�n Trung nư�c l�, nư�c m�n và th�m chí có lúc ��t tr�ng thái siêu m�n (��m
L�ng Cơ, ��m Ơ Loan), nhưng khơng có ��m phá nư�c ng�t có ngu�n g�c sơng
ho�c h� như ��nh ngh�a nói trên. � Vi�t Nam c�ng như nhi�u nư�c khác trên th�
gi�i, m�t vùng c�a sông hay m�t b� ph�n c�u trúc c�a vùng c�a sông không �ư�c
coi là ��m phá.
Tuy nhiên, cho t�i nay �ã có nhi�u ��nh ngh�a ��m phá, m�i ��nh ngh�a có
�i�m nh�n m�nh nào �ó nhưng t�t c� ��u b� sung cho nhau nh�m ch� m�t ��i tư�ng
xác ��nh:
(1) V�n là m�t ph�n c�a bi�n, ��i dương,
(2) �ư�c tách ra kh�i bi�n, ��i dương nh� m�t d�ng tích t� có th� theo cơ
ch� cơ h�c - th� cát ch�n, ho�c cơ ch� sinh h�c - r�n san hơ,
(3) Có c�a (m�t c�a ho�c nhi�u c�a) �n thông v�i bi�n.
��nh ngh�a ��m phá khái quát và rõ ràng hơn c� �ư�c vi�t trong T� �i�n Bách
khoa b�n th� ti�ng c�a Liên Xô (1980) – ��m phá là m�t ph�n nư�c nông �ư�c tách
ra kh�i bi�n ho�c ��i dương nh� m�t �ê cát ch�n, m�t doi cát ho�c m�t r�n san hô và
�n thông v�i bi�n qua m�t ho�c nhi�u c�a.
Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy
8
1.2.
nh ngh a
m phá ven bi n
��m phá ven bi�n có khái ni�m h�p hơn ��m phá nói chung, �ư�c xác ��nh là:
(1) M�t th�y v�c ven b�,
(2) �ư�c ng�n cách v�i bi�n nh� m�t d�ng tích t� cát ch�n ngồi,
(3) �n thơng v�i bi�n phía ngồi qua m�t hay nhi�u c�a ho�c th�m th�u
(percolation), ch�y th�m (seepage) qua chính th� cát ch�n.
Trong s� các ��nh ngh�a ��m phá ven bi�n hi�n nay, ��nh ngh�a c�a Phleger F. P.
(1981) �ư�c s� d�ng ph� bi�n hơn – ��m phá ven bi�n (coastal lagoon) là m�t lo�i hình
th�y v�c ven b� (a coastal body of water) nư�c l�, nư�c m�n ho�c siêu m�n, �ư�c ch�n
b�i m�t �ê cát (sand barrier) và có c�a (inlet) �n thơng v�i bi�n phía ngồi.
Theo ��nh ngh�a này, � Vi�t Nam �ã xác ��nh �ư�c h� th�ng 12 ��m phá ven
bi�n tiêu bi�u phân b� � ven b� mi�n Trung trong kho�ng t� v� �� 11o t�i v� �� 16o
B�c (t� Ninh Thu�n t�i Th�a Thiên - Hu�), n�m trên kho�ng 21% chi�u dài �ư�ng b�
bi�n Vi�t Nam.
�ó là: 1- H� ��m phá Tam Giang - C�u Hai (t�nh Th�a Thiên - Hu�); 2- ��m
L�ng Cô (t�nh Th�a Thiên - Hu�); 3- ��m Trư�ng Giang (t�nh Qu�ng Nam); 4- ��m
An Khê (t�nh Qu�ng Ngãi); 5- ��m Nư�c M�n (Sa Hu�nh, t�nh Qu�ng Ngãi); 6- ��m
Trà � (t�nh Bình ��nh); 7- ��m Nư�c Ng�t (Degi, t�nh Bình ��nh); 8- ��m Th� N�i
(t�nh Bình ��nh); 9- ��m Cù Mơng (t�nh Phú n); 10- ��m Ơ Loan (t�nh Phú Yên);
11- ��m Th�y Tri�u (t�nh Khánh Hòa); 12- ��m N�i (Ninh Thu�n).
Như v�y, ��nh ngh�a ��m phá ven bi�n bao hàm 3 khía c�nh cơ b�n xác ��nh
thu�c tính c�a ��i tư�ng:
- Là m�t th�y v�c ven b� - k�t qu� tương tác l�c ��a - bi�n � ��i b�, tính ch�t
c�a kh�i nư�c ��c trưng b�i bi�n ��ng theo mùa, �� mu�i gi�m m�nh v� mùa mưa
t�i l�, l� - nh�t và có hi�n tư�ng phân t�ng, ��c bi�t là nơi có sơng l�n �� vào
(�i�n hình là h� ��m phá Tam Giang - C�u Hai), ��ng th�i �� mu�i t�ng m�nh v�
mùa khô t�i m�n và siêu m�n, ��c bi�t là nơi khơng có sơng l�n �� vào (�i�n hình
là ��m L�ng Cơ, ��m Ơ Loan).
- �ư�c ng�n cách v�i bi�n nh� m�t d�ng tích t� cát ch�n ngoài - thư�ng là
d�ng doi cát n�i ��o phát tri�n t� m�t phía, � vùng b� giàu b�i tích cát và n�ng
lư�ng cao �ang phát tri�n � th�i k� san b�ng trên n�n s�t h� tương ��i tân ki�n t�o
và ki�n t�o hi�n ��i.
- �n thông v�i bi�n qua m�t hay nhi�u c�a - xu�t hi�n m�t hay nhi�u c�a là
k�t qu� tương tác sông - bi�n (ch� y�u là th�y tri�u) thơng qua ��m phá, c�a ln
có xu th� �óng kín v� mùa khơ và th�m chí �óng kín �� trao ��i nư�c theo cơ ch�
ch�y th�m, th�m th�u � các ��m phá ch� có sơng nh� ho�c khơng có sơng �� vào,
c�a có th� m� thư�ng xun hay ��nh k� (m� v� mùa mưa và �óng v� mùa khơ
như ��m Trà � � Bình ��nh), có th� d�ch chuy�n v� trí d�n do dịng b�i tích cát
d�c b� ho�c ��i v� trí ln phiên theo chu k� khơng �n ��nh 5 - 10 n�m/l�n.
Trong phân lo�i c�a mình, Brovko (1990) còn �� c�p t�i ��m phá nhân t�o
(Anthropogenic lagoon) có �ê cát ch�n phía ngồi khơng ph�i do quá trình b� (t�
nhiên) mà là do con ngư�i t�o ra.
ng I T�ng quan v� ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam
9
Tên g�i ��a phương v� ��m phá ven bi�n t�n t�i mang tính l�ch s� và t�p quán,
cho t�i nay �ã tr� thành danh t� riêng và vi�t hoa. Ví d� nh�ng ��m phá ven bi�n n�i
ti�ng có tên g�i l�ch s� là h� - h� M�t Tr�i (Solar Pond) � Israel, h� Togo (Lac Togo) �
Guinéa, h� Mellah (Lac Mellah) � ven b� �ông ��a Trung H�i, là v�nh - v�nh Rockport
(Rockport Bay) � Texas hay v�nh Florida (Florida Bay) - là ��m phá ven bi�n �i�n hình
t�o b�i các r�n san hơ vi�n b� (fringing reef) ch�n ngoài.
� Vi�t Nam, các ��m phá ven bi�n �ư�c g�i là “��m” ho�c “phá”. Ví d�, �
Th�a Thiên - Hu� có tên g�i phá Tam Giang, ��m Sam, ��m Thanh Lam, ��m Hà
Trung, ��m Th�y Tú và ��m C�u Hai, mà t�t c� chúng là nh�ng th�y ph�n khơng
có ranh gi�i t� nhiên h�p thành m�t h� ��m phá ven bi�n th�ng nh�t. Ngay t� xa
xưa, trong thư t�ch c� c�ng như trong dân gian, t�n t�i nhi�u tên g�i và �ư�c phân
theo ranh gi�i hành chính, có tên là phá H�i H�c, phá Tam Giang, ��m Ni�u, ��m
�à �à, v�nh �ơng, v�nh Minh Lương, v�nh Hưng Bình, v�nh Giang Tân, v�nh Hà
B�c, v.v. Cho t�i n�m 1831 (th�i Minh M�ng), m�t s� �ư�c ��i tên trong thư t�ch
thành ��m Thanh Lam, ��m Hà Trung, v.v. nhưng trong dân gian v�n gi� cách g�i
riêng và ngày nay v�n g�i t�t là phá Tam Giang - C�u Hai và th�m chí g�i phá Tam
Giang. Cùng ��i tư�ng �ó � Qu�ng Ngãi có tên g�i ��m An Khê hay ��m Nư�c
M�n (Sa Hu�nh), � Bình ��nh có tên g�i ��m Trà �, ��m Nư�c Ng�t hay ��m Th�
N�i, � Phú Yên - Khánh Hịa có tên g�i ��m Ơ Loan và th�m chí ��m Nha Phu mà
��m Nha Phu là m�t v�nh ven b� (bay) �i�n hình. Trong khi �ó, � mi�n B�c s�
d�ng tên g�i “��m” theo truy�n th�ng �� ch� m�t lo�i hình th�y v�c t� nhiên, t�o
ra do m�t �o�n sơng ch�t, m�t vùng tr�ng cịn sót l�i trong q trình phát tri�n
��ng b�ng ven bi�n có liên quan t�i q trình l�y hóa hi�n nay. Lo�i hình này
tương �ng v�i “tr�m” và “bàu” theo cách g�i tên � mi�n Trung. Hơn n�a, chính
ngư�i dân ven bi�n t� t�o ra m�t lo�i hình th�y v�c vùng tri�u (quây ��p m�t ph�n
bãi tri�u) �� nuôi th�y s�n nư�c l� r�i c�ng g�i nó là “��m”.
T� �ó th�y r�ng, thu�t ng� “��m” hay “phá” t�n t�i mang tính ��a phương theo
t�p quán ho�c do l�ch s� �� l�i. Cùng m�t tên g�i (��ng âm), � nh�ng nơi khác nhau
�ư�c dùng �� ch� nh�ng ��i tư�ng khác nhau (không ��ng ngh�a). Ngư�c l�i, c�ng
m�t ��i tư�ng (��ng ngh�a) � nh�ng nơi khác nhau có tên g�i khác nhau (khơng
��ng âm). M�t khác, m�t ��i tư�ng c� th� c�ng có nh�ng tên g�i khác nhau trong
thư t�ch (hành chính), trong dân gian và khác nhau theo th�i gian.
2. Ki'u lo+i
H� th�ng ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam thu�c nhóm các ��m phá
ven bi�n v� �� th�p nhi�t ��i �m, hình thành ba ki�u theo hình thái - ��ng l�c:
ki�u g�n kín (h� ��m phá Tam Giang - C�u Hai, ��m Trư�ng Giang, Th� N�i, Cù
Mông, Th�y Tri�u và ��m N�i), ki�u kín t�ng ph�n (L�ng Cơ, Nư�c M�n, Nư�c
Ng�t và Ơ Loan) và ki�u �óng kín (An Khê và Trà �).
B� ��m phá ven bi�n chi�m kho�ng 13% chi�u dài �ư�ng b� ��i dương th�
gi�i. ��m phá ven bi�n phân b� � nhi�u v� �� khác nhau và mang tính ��a ��i rõ r�t.
Trong h� th�ng phân ��i các ��m phá ven bi�n ��i dương th� gi�i (Nichols
and Allen, 1981), các ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam thu�c nhóm v� ��
Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy
10
th�p nhi�t ��i �m (b ng 1.1). Trong h� th�ng phân ki�u b� bi�n Vi�t Nam v� ��a
m�o (Nguy n Thanh S n và Tr nh Phùng, 1977), các ��m phá Tam Giang - C�u
Hai, Trư�ng Giang, An Khê, Nư�c M�n, Trà � và Nư�c Ng�t phân b� � �o�n b�
v�ng v�nh tích t� - mài mịn �ã b� san b�ng, trùng v�i vùng có lư�ng mưa trên
1.600 mm/n�m và bay hơi dư�i 1.000 mm/n�m. S� còn l�i phân b� � �o�n b� v�ng
v�nh tích t� - mài mịn �ang b� san b�ng, trùng v�i vùng có lư�ng mưa dư�i 1.600
mm/n�m và bay hơi trên 1.000 mm/n�m.
B ng 1.1. V� trí ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam trong h� th�ng
phân ��i ��m phá ven b� ��i dương th� gi�i
Nhóm
Ví d� ��m phá ven bi�n
��a �i�m
��c trưng khí h�u
V� �� cao
Elson
B�c Alaska
B�ng ph� ��nh k�
V� �� trung bình
San Antonio; Matagorda
Bay
Ven b� Texas
�m
V� �� th�p
Abu Dhabi
Ven b� Trucial (v�nh Ba Tư)
Khô
Tam Giang - C�u Hai
Ven b� mi�n Trung VN
Nhi�t ��i �m
Lagos Lekki
Ven b� v�nh Guine'a
Nguy n H$u C&, 1996 và 1999
Theo Brovko P. F. (1990), ��m phá ven bi�n �ư�c phân ra nhi�u ki�u khác nhau
theo hình thái các d�ng tích t� ch�n ngồi, hình dáng, kích thư�c và �� sâu th�y v�c,
v.v. Tuy nhiên, h� th�ng phân lo�i ��m phá ven bi�n c�a Nichols M. and Allen G.
(1981) khái quát hơn và �ư�c s� d�ng r�ng rãi hi�n nay. H� th�ng phân lo�i này d�a
theo nguyên t�c ��ng l�c, ph�n ánh ��ng l�c hình thành và phát tri�n ��m phá trong th�
tương quan gi�a các quá trình bi�n (sóng, dịng ch�y, th�y tri�u) và các q trình l�c ��a
(sơng) thơng qua hình thái và q trình ưu th� trong ��m phá. H� th�ng phân lo�i này
chia các ��m phá ven bi�n ��i dương th� gi�i thành b�n ki�u:
A. ��m phá c�a sông (estuarine lagoon)
B. ��m phá h� (“open” lagoon)
C. ��m phá kín t�ng ph�n (partly closed lagoon)
D. ��m phá �óng kín (closed lagoon).
Trong �ó, s� �nh hư�ng c�a th�y tri�u và sông t�ng d�n t� D t�i A và s� �nh
hư�ng c�a dịng b�i tích do sóng t�ng d�n t� A t�i D và tr�ng thái c�a (m�c ��
�óng kín) t�ng d�n t� A t�i D (hình 1.1.; b ng 1.2). Các ��m phá ven bi�n ki�u A
hình thành và phát tri�n � nơi có ��ng l�c sơng và tri�u th�ng tr� và tương x�ng,
sóng ho�t ��ng y�u hơn và không t�o �ư�c �ê cát dài, nhi�u c�a, l�ch tri�u sâu,
phát tri�n m�nh bãi b�i trong ��m phá. Các ��m phá ven bi�n ki�u B - sóng và
dịng tri�u ho�t ��ng m�nh và ưu th�, m�c �� trao ��i nư�c gi�a ��m phá và bi�n
tương ��i t�t nhưng kém hơn ki�u A, phát tri�n delta tri�u lên và xu�ng, tr�m tích
�áy thơ d�n (cát) v� phía bi�n. Các ��m phá ven bi�n ki�u C - sóng và dịng d�c b�
chi�m ưu th�, m�c �� trao ��i nư�c gi�a ��m phá và bi�n kém, delta tri�u lên phát
tri�n hơn delta tri�u xu�ng, tr�m tích �áy v�a thơ d�n v� phía bi�n và v�a m�n d�n
theo �� sâu, �ê cát ch�n dài, ít c�a, hồn lưu (nư�c, b�i tích) kém d�n ��n phân d�
ng I T�ng quan v� ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam
11
mơi trư�ng l�ng ��ng tr�m tích. Ki�u D - sóng và gió chi�m ưu th�, trao ��i nư�c
kém gi�a ��m phá và bi�n theo cơ ch� th�m th�u qua �ê cát ch�n, c�a m� ��nh k�
v� mùa mưa ho�c ch�y tràn khi nư�c dâng do bão hay mưa l�, ��c trưng tr�m tích
h�t m�n tư�ng h� (lacustrine) giàu v�t ch�t h�u cơ, �� ư�t cao ho�c các tr�m tích
do bay hơi.
B ng 1.2. V� trí phân lo�i ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam trong
h� th�ng phân lo�i h� th�ng ��m phá ven b� ��i dương th� gi�i
Phân lo�i chung ��m phá
ven bi�n th� gi�i
Phân lo�i � Vi�t Nam
G�n kín
Kín t�ng ph�n
�óng kín
Ki�u ��m phá c�a sơng
Ki�u ��m phá h�
Ki�u ��m phá kín t�ng ph�n
Ki�u ��m phá �óng kín
Tam Giang - C�u Hai,
Trư�ng Giang, Th� N�i,
Cù Mơng, Th�y Tri�u và
N�i
L�ng Cơ, Nư�c Ng�t,
Nư�c M�n, Ơ Loan
An Khê, Trà �
Nguy n H$u C&, 1996 và 1999
Theo nguyên t�c phân lo�i �ó, các ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam �ư�c
chia thành 3 ki�u (Tr�n ��c Th�nh và nnk., 1991, Nguy�n H�u C�, 1995) như sau:
1. Ki�u g�n kín (nearly - closed), ví d�: H� ��m phá Tam Giang - C�u Hai.
2. Ki�u kín t�ng ph�n (partly - closed), ví d�: ��m L�ng Cơ, ��m Ơ Loan
3. Ki�u �óng kín (closed), ví d�: ��m An Khê và ��m Trà �
So v�i h� th�ng phân lo�i ��m phá ven b� bi�n ��i dương th� gi�i (Nichols and Allen,
1981) (hình 1.1), các ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam khơng hồn tồn ��ng
nh�t v� ki�u lo�i, m�c dù cùng nguyên t�c phân lo�i ��ng l�c - hình thái. Ki�u g�n kín �
�ây mang c� hai y�u t� “h�” và “kín t�ng ph�n” do các nguyên nhân ��a phương t�o ra.
Các ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam phát tri�n trên các ki�u b� thành t�o ch�
y�u do sóng (tích t� - mài mịn) �ang b� san b�ng (t� Quy Nhơn t�i Bình Thu�n) và �ã
b� san b�ng (t� Qu�ng Bình t�i Quy Nhơn) trong �i�u ki�n vi tri�u (theo cách phân lo�i
c�a Davies, 1964). Chúng t�o nên nh� �ê cát ch�n phát tri�n t� doi cát n�i ��o và có
c�a sát b� �á g�c. Phân b� mưa r�t khơng ��u theo mùa, trong �ó lư�ng mưa mùa mưa
chi�m 75 - 80% t�ng lư�ng mưa c� n�m. T�t c� các ��c �i�m �ó �ã t�o nên m�t s� ��m
phá ven bi�n “h�” v� mùa mưa và “kín t�ng ph�n” v� mùa khơ. M�t s� ��m phá khác
(L�ng Cơ, Ơ Loan, v.v.) khơng có sơng ho�c có sơng nh� �� vào, nên �nh hư�ng c�a
bi�n chi�m ưu th� và nhanh chóng ��t ��n m�c �� “kín t�ng ph�n”, th�m chí tr� nên
siêu m�n v� mùa khô.
12
Ki�u lo�i
��m phá c�a sơng
��m phá h�
�óng kín
Kín t�ng ph�n
��c trưng hình
thái
- �ê cát ch�n ng�n
- �ê cát ch�n dài
- �ê cát ch�n dài
- L�ch tri�u sâu
- C�a r�ng
- C�a h�p
- Phát tri�n bãi tri�u
- Phát tri�n delta tri�u lên và
- Delta tri�u xu�ng kém phát
xu�ng
tri�n
�u th� dòng tri�u
�u th� sóng và dịng d�c b�
�u th� c� dịng sơng và
dịng tri�u
- �ê cát �óng kín th�y v�c
�u th� r�a trơi, gió, cung c�p
v�t ch�t h�u cơ, hóa h�c
Tr�m tích thơ d�n v� phía bi�n
- Bùn lịng ch�o
Tr�m tích h�u cơ, hóa h�c
- Bãi cát ng�m v� phía bi�n
��c trưng q
trình ��ng l�c
Trao ��i nư�c t�t
Trao ��i nư�c trung bình
Trao ��i nư�c kém
Trao ��i th�m th�u, ch�y
th�m
Cao
Dịng tri�u và sơng
Th�p
Dịng b�i tích do sóng
H�
Th�p
Cao
Tr�ng thái c�a
Hình 1.1. ��c trưng hình thái ��ng l�c ��m phá ven bi�n (theo Nicholls and Allen, 1981)
Kín
ng I T�ng quan v� ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam
13
3. Phân lo+i ./m phá
3.1. Phân lo i
m phá trên th" gi#i
V�n �� phân lo�i ��m phá r�t ph�c t�p và ngay c� phân bi�t gi�a ��m phá,
v�nh và vùng c�a sơng c�ng khơng d� b�i tính chuy�n ti�p gi�a chúng. G�n b�n
th�p k� �ã qua k� t� nh�ng quan �i�m c�a Kaplin P. A. (1957) nh�m phân bi�t
��m phá v�i các lo�i hình th�y v�c khác nhau thu�c lãnh th� Liên Xô c�. Nh�ng
quan �i�m này c�ng �ư�c th� hi�n trong cơng trình nghiên c�u c�a Leonchev O.
K. và Leonchev V. K. (1957) v� “v�n �� ngu�n g�c và quy lu�t phát tri�n b� ��m
phá”. V� sau �ã có nhi�u cách phân lo�i ��m phá khi nghiên c�u ��m phá �
nh�ng khu v�c khác nhau như phân lo�i ��m phá v� m�t ��a m�o h�c c�a
Pravotorov I. A., Kaplin P. A. hay Korotki A. M., và phân lo�i theo mơi trư�ng
l�ng ��ng tr�m tích, ��ng l�c l�ng ��ng tr�m tích (ch� �� th�y v�n) và v�t ch�t
tr�m tích c�a Zenkovitch V. P., Nichols M. and Allen G., Li Congxian and Chen
Gang, v.v.
a. Phân lo.i theo v trí t1 ng 23i trên th5m l7c 2 a
89m phá xa b=
��m phá xa b� �ư�c hi�u là m�t ph�n c�a bi�n ho�c ��i dương �ư�c tách ra nh�
ám tiêu vòng (atoll). S� phát tri�n c�a chúng không b� �nh hư�ng b�i các q trình l�c
��a và tr�m tích trong ��m phá là các tr�m tích bi�n giàu cacbonat.
89m phá ven bi>n
��m phá ven bi�n �ư�c hi�u là m�t ph�n c�a bi�n ven b�, �ư�c tách ra nh� m�t
d�ng tích t� thư�ng là cát, hi�m khi là ám tiêu vi�n b�. S� phát tri�n c�a ��m phá ven
bi�n ph�c t�p b�i tương tác gi�a các q trình bi�n (sóng, th�y tri�u và dịng ch�y) và
l�c ��a (sơng, v�n ��ng ki�n t�o khu v�c, v.v.). Tr�m tích trong ��m phá ven bi�n g�m
tr�m tích bi�n, và sơng - bi�n.
b. Phân lo.i theo ngu?n g3c
Phleger F. B. (1981) �ã phân tích các ��m phá ven bi�n ��i dương th� gi�i
và khái quát thành 18 ��c �i�m ��c trưng nh�t ch�a ��ng các n�i dung ��a ch�t
và ��a m�o.
Cho t�i n�m 1990 trong công trình nghiên c�u “S� phát tri�n các ��m phá ven
bi�n” c�a mình, Brovko P. F. �ã phân lo�i ��m phá theo ngu�n g�c phát sinh. Theo
cách phân lo�i này, có các nhóm ��m phá sau:
- ��m phá ven bi�n (coastal lagoon)
- ��m phá san hô (coral lagoon)
- ��m phá nhân t�o (anthropogenic lagoon).
Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy
14
3.2. V trí m phá trong h& th'ng các lo i hình th*y v,c tiêu bi u - d/i
ven b0 bi n Vi&t Nam
Thu� v�c ven b� bi�n là các vùng nư�c có s� tách bi�t nh�t ��nh v� m�t
khơng gian và có s� khác bi�t nh�t ��nh v� các y�u t� t� nhiên v�i vùng bi�n phía
ngồi. � ven b� bi�n Vi�t Nam có m�t ba lo�i th�y v�c ven b� bi�n tiêu bi�u là
các v�ng v�nh, vùng c�a sông và ��m phá. Chúng là k�t qu� tương tác gi�a các q
trình n�i sinh và ngo�i sinh (sơng, sóng và tri�u) � d�i b� bi�n. M�i lo�i có nh�ng
��c trưng riêng khơng ch� v� hình thái mà v� q trình ti�n hóa b�, ��ng l�c hình
thành và t� h�p các d�ng ��a hình ph�n ánh ��c trưng hình thái �ó. Dư�i góc ��
��a lý t� nhiên - ��a m�o chúng là các ��a h� ven b�; dư�i góc �� ��a ch�t �ó là các
th� ��a ch�t hi�n ��i; dư�i góc �� tr�m tích h�c, chúng là các nhóm tư�ng tr�m tích
theo ngu�n g�c phát sinh (Krasenhinnhikov, 1971; Leeder, 1984); dư�i góc �� sinh
thái, chúng là các h� sinh thái quan tr�ng � d�i b� bi�n, bao g�m các ti�u h� thành
ph�n. M�i thu� v�c ven b� bi�n là m�t h� th�ng tài nguyên, bao g�m các h�p ph�n
tài nguyên sinh v�t, phi sinh v�t và tài nguyên v� th�. Trong ba lo�i hình thu� v�c
ven b� bi�n cơ b�n là ��m phá, vùng c�a sông (vùng c�a sông châu th� và vùng
c�a sơng hình ph�u) và v�ng v�nh, khơng ph�i lúc nào c�ng có th� phân bi�t chúng
�ư�c r�ch rịi và trên th�c t� chúng có nh�ng d�ng t�n t�i trung gian, chuy�n ti�p
(hình 1.2). Trong trư�ng h�p c�n có s� cân nh�c khi phân lo�i chúng thu�c nhóm
nào, y�u t� ��ng l�c �óng vai trị quy�t ��nh, y�u t� hình thái ch� là ph� tr� và
tham kh�o.
BiĨn
Bi'n nơng ven b>
V?ng - v!nh
V!nh bi'n (gulf)
Vùng c9a sơng
/m phá
Hình 1.2. V� trí tương ��i gi�a các lo�i hình th�y v�c ven b� bi�n
a. Các vùng c&a sông
N�m � vùng nhi�t ��i nóng �m, mưa nhi�u và có v� phong hố phát tri�n, h�
th�ng sơng ngịi Vi�t Nam phát tri�n khá dày ��c và có t�i lư�ng nư�c và b�i tích
�áng k�. Hàng n�m, các dịng sơng �ưa ra bi�n kho�ng 870 t� m3 nư�c và 250
tri�u t�n bùn cát, �ư�c phân b� trên 10 lưu v�c sơng chính là, các sơng Qu�ng
Ninh, sơng H�ng - Thái Bình, sơng Mã, sông C�, sông Gianh - Qu�ng Tr� Hương, sông Thu B�n, sông Trà Khúc, sông Ba, sông ��ng Nai và sông Mê Kông.
Các sông �� vào bi�n qua các c�a (river mouths) mà theo tài li�u ph� bi�n hi�n nay
d�c b� có 114 c�a. Các sơng �� ra bi�n qua m�t c�a ho�c nhi�u c�a trong ph�m vi
ng I T�ng quan v� ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam
15
c�u trúc c�a vùng c�a sông (Xamoilov I. B., 1952), nơi x�y ra tương tác m�nh m�
gi�a các q trình sơng và bi�n. Các vùng c�a sơng châu th� (deltas) và hình ph�u
(estuaries) � Vi�t Nam có th� bao g�m m�t nhánh c�a (c�a ��i, c�a �à R�ng,
v.v.), m�t vài (vùng c�a sơng B�ch ��ng có 4 c�a) ho�c nhi�u nhánh c�a (châu
th� sông H�ng và Mê Kông hi�n ��i ��u có 9 c�a). Các vùng c�a sơng có th� m�
ra � vùng bi�n h� (các c�a sơng mi�n Trung, Mê Kông), vào v�nh l�n (c�a sông
H�ng m� vào v�nh B�c B�), các v�nh nh� (c�a sông Hàn m� vào v�nh �à N�ng)
ho�c m� vào các ��m phá (c�a sông Hương m� vào phá Tam Giang). Vùng c�a
sông n�m trong d�i �� m�n t� nh�t - l� ��n m�n – l�, nhưng vi�c phân ��nh biên
trong và biên ngoài r�t ph�c t�p và ph�i d�a vào t� h�p các y�u t� ��a hình, tr�m
tích và thu� v�n. ��c trưng vùng c�a sơng ph� thu�c vào tính ch�t lưu v�c, t�i
lư�ng nư�c, bùn cát t� sông và ��c �i�m ��ng l�c sóng, thu� tri�u ven b�. Vai trị
th�ng tr� c�a các y�u t� ��ng l�c sơng, sóng hay thu� tri�u �nh hư�ng r�t l�n ��n
hình thái và m�c �� �óng kín trong c�u trúc c�a chúng (b ng 1.3).
B ng 1. 3. M�t s� c�a sông tiêu bi�u ven b� bi�n Vi�t Nam
��ng l�c
th�ng tr� ven
b�
M�c ��
�óng kín
Ki�u lo�i
vùng c�a
sơng
Tri�u- sơng
N�a kín
Châu th�
Tri�u
N�a kín
Hình ph�u
5
Tri�u
N�a kín
Hình ph�u
H�
Châu th�
Lư�ng
bùn cát
6
(10
t�n/n�m)
TT
Tên vùng c�a
sơng
Di�n
tích lưu
v�c
2
(km )
Lư�ng
nư�c (t�
3
m /n�m)
1
Ka Long
773
1,7
2
Tiên n
4820
0,66
0,0347
3
B�ch ��ng
12680
15
4
H�ng
5
155 000
137
125
Sơng- tri�usóng
H�i (s.Mã)
28 490
20,1
4,35
Sóng-sơng
N�a kín
Châu th�
6
C� (s.C�a H�i )
27 200
24,2
4,41
Sóng- sơng
N�a kín
Châu th�
7
Hương
2 380
4,18
0,503
sơng
kín
Châu th�
8
��i (s. Thu B�n)
10 350
19,3
2,4
Sóng- sơng
N�a kín
Châu th�
9
�à R�ng (s.Ba)
13 900
9,39
2,2
Sóng- sơng
N�a kín
Châu th�
10
��ng Nai
37 390
30.6
3,36
Tri�u
N�a kín
Hình ph�u
11
Mê Kơng
795 000
520,6
160
Tri�u- sóng
H�
Châu th�
Ngu?n: World Bank (1996); Nguy n ViGt PhH và nnk.(2003); VJ TK LMp (2005); Tr9n
TuOt và nnk. (1987) và mPt s3 tài liQu khác.
Châu thH
Thu�t ng� châu th� do Herodotus (485 – 425 trư�c CN) �ưa ra �� mơ t� hình
d�ng tam giác c�a vùng c�a sông Nil. Châu th� �ư�c t�o nên t�i vùng c�a sơng, nơi t�c
�� l�ng ��ng tr�m tích vư�t t�c �� bào mịn, xâm th�c do sóng, thu� tri�u và dịng ch�y.
Ngày nay, châu th� tr� thành m�t thu�t ng� ��a m�o ch� vùng ��t th�p b�i t� hình thành
t�i vùng c�a sơng. Chúng �ư�c phân lo�i theo hình d�ng liên quan ��n ngu�n cung c�p
tr�m tích sơng, n�ng lư�ng sóng và thu� tri�u v�i các d�ng cơ b�n là d�ng phân nhánh
ngón tay (Misissippi và Volga) do sơng th�ng tr�, d�ng m�i nh�n (Ebro � ��a trung
H�i), d�ng phân thu� có các doi cát vi�n (Niger, Nigeria) và d�ng tù (Sao – Francisco,
16
Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy
Brazil) có n�ng lư�ng sóng cao. �i�n hình cho châu th� sông th�ng tr� là Mississippi,
Po, Danup và Ebro; châu th� sóng th�ng tr� là Nil, Rone, Sanfrancisco, Xêngan,
Bergekina, Nigeria và Orinoko; châu th� tri�u th�ng tr� là Mê Kơng, Koppera, Ganga –
Brachmaputra (Leeder, 1984).
Vi�t Nam có hai châu th� l�n là sơng H�ng � phía b�c và Mê Kơng � phía nam. �
Trung b� có các châu th� nh� như Mã, C�, Thu B�n, �à R�ng, v.v. Các châu th� l�n hình
thành trên n�n s�t võng c�a các b�n tr�ng Kainozoi, có b�i t� ��n bù. B� dày tr�m tích ��
tam � �ây ��t ��n hàng nghìn mét và tr�m tích �� t� ��t t�i b� dày hàng tr�m mét.
Châu th� sơng H�ng có di�n tích kho�ng 17 nghìn km2, bao g�m các h�p ph�n có
tu�i Pleistocen, Holocen s�m - gi�a và Holocen mu�n, b� dày tr�m tích Holocen thư�ng
30m, c�c ��i 60m. Hàng n�m h� th�ng sông H�ng �ưa ra bi�n 137km3 nư�c và 125
tri�u t�n bùn cát. D�c b�, tr�m tích di chuy�n v� phía tây nam 24 km v�i dòng cát và
250km v�i dòng bùn. Vùng ven b� có �� cao sóng trung bình 0,88m, c�c ��i 5m, �� l�n
tri�u trung bình 2,5m, c�c ��i 3,5 – 4m, thu�c lo�i nh�t tri�u khá ��u. Châu th� hi�n ��i
tu�i Holocen mu�n có di�n tích 6000 km2, ��nh n�m ph�n Hưng Yên, �áy tr�i dài
kho�ng 145 km t� bán ��o �� Sơn ��n L�ch Trư�ng. Châu th� ng�m (delta front) có rìa
ngồi sâu kho�ng 20m, b� m�t ph� bùn b�t và sét b�t nâu h�ng. Phía ngồi châu th�
ng�m là ��i ti�n châu th� (prodelta) m� r�ng ��n �� sâu 30 m, b� m�t ph� bùn sét nâu
h�ng. ��i ti�n châu th� có th� phân thành ph�n m�t n�n thu�c vùng nư�c nông tho�i
��n kho�ng �� sâu 6m, có �� d�c 0,0005 và ph�n sư�n ti�n châu th� có �� d�c 0,0025
(Tanabe et al., 2003). D�a theo nét tương ��ng v� hình thái v�i các châu th� �anuyp và
Ebro, vùng c�a Ba L�t �ư�c coi là sông và sóng th�ng tr� (Van Maren, 2004). D�a vào
��a hình b� m�t và q trình thu� v�n, châu th� Sơng H�ng �ư�c chia thành các h�
th�ng sóng, tri�u và sơng th�ng tr�. Trư�c khi ��t ��n tr�ng thái hi�n nay, châu th� sơng
H�ng b�i t� trong m�t v�nh khá kín và có thu� tri�u biên �� l�n. D�a vào t�i lư�ng tr�m
tích, hàm lư�ng tr�m tích lơ l�ng, phân b� tr�m tích và các y�u t� thu� ��ng l�c ven b�,
chúng tơi cho r�ng, trên bình di�n chung, châu th� sơng H�ng do sơng th�ng tr�, vai trị
thu� tri�u � v� trí th� hai và c�a sóng � v� trí th� ba. G�n m�t th� k� qua, châu th� sông
H�ng b�i l�n ra bi�n trung bình 28m/n�m, có nơi 100 – 120m/n�m như � c�a Ba L�t và
c�a �áy. Tuy nhiên, kho�ng m�t ph�n n�m chi�u dài b� châu th� sơng H�ng �ang b�
xói l� m�nh, tiêu bi�u là �o�n b� H�i H�u dài 17km b� xói l� v�i t�c �� 10 – 15m/n�m
trong nhi�u n�m qua (Thanh Tran Duc et al., 2005).
Châu th� Mê Kông l�n nh�t �ông Nam Á (di�n tích 35000 km2 ph�n Vi�t Nam),
ph�n ng�m tr�i r�ng ��n �� sâu 20 -30m, b� dày tr�m tích Holocen ��t 45m. Châu th�
hi�n ��i có các nhánh sơng Bassac và Mê Kơng. Sơng Mê Kơng có t�i lư�ng nư�c
520,6km3/n�m, ��ng th� 10 trên th� gi�i và t�i lư�ng tr�m tích 160 tri�u t�n/n�m, ��ng
th� 9 trên th� gi�i. Thu� tri�u thu�c lo�i trung tri�u (mesotide) v�i nh�t tri�u không ��u,
�� l�n tri�u 2,2 – 3,2m. Môi trư�ng ven b� châu th� thu�c lo�i n�ng lư�ng h�n h�p,
tri�u th�ng tr�, �� l�n tri�u trung bình 2,5m, c�c ��i 3-4m, �� cao sóng trung bình 0,9m.
T�c �� b�i l�n c�a châu th� kho�ng 45m/n�m trư�c 2500 n�m và 20 – 30m/n�m sau
2500 n�m. T�i m�i Cà Mau, t�c �� l�n bi�n t�i 150m/n�m. Tuy nhiên, nhi�u �o�n b�
châu th� Mê Kơng �ang b� xói l� v�i quy mơ l�n, ví d� �o�n B� �� b� xói l� v�i t�c ��
30 – 50m/n�m trên chi�u dài 36 km trong nhi�u n�m. Nhi�u ý ki�n cho r�ng châu th�
sông Mê Kông ��ng l�c tri�u th�ng tr� v�i vai trò quan tr�ng c�a sóng (Lap NV, et al.
ng I T�ng quan v� ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam
17
2005. Leeder., 1984; Saito Y, 2001). Chúng tôi th�ng nh�t v�i quan �i�m này, nhưng
nh�n m�nh vai trò c�c k� quan tr�ng c�a ch� �� gió mùa ��i v�i hình thái và ��ng l�c
phát tri�n châu th� Mê Kơng hi�n nay. Có th� tác ��ng c�a gió mùa �ơng b�c t�o nên
dịng d�c b� di chuy�n b�i tích v� phía tây nam b�i t� nên bán ��o Cà Mau m� l�n
nhanh ra bi�n, t�o nên m�i nhô kh�ng l� l�n sâu vào v�nh Thái Lan, trong khi b�i t� m�
l�n các c�a sơng chính r�t h�n ch�. Vì th�, có th� g�i châu th� Mê Kơng hi�n ��i là châu
th� gió mùa �i�n hình.
Vùng c&a sơng hình ph u
Cho ��n nay, cịn có nh�ng quan �i�m khác nhau v� c�u trúc vùng c�a sơng hình
ph�u (estuary). Theo Pritchard (1967): “estuary là m�t thu� v�c n�a kín ven b� thơng
v�i bi�n khơi, trong �ó có s� hồ tr�n nh�t ��nh gi�a nư�c bi�n và nư�c ng�t �ưa ��n t�
l�c ��a” và g�m có 4 ki�u. Ki>u 1 ph� bi�n, là các thung l�ng ng�p chìm, hay g�p � các
��ng b�ng r�ng l�n ven bi�n. Ki>u 2 là các fjord ngu�n g�c sơng b�ng ng�p chìm. Ki>u
3 có các �ê cát (bar-built) ch�n ngồi, ví d� như Estuary Carolina � B�c M�, có hình
thái ��m phá (lagoon) và n�ng lư�ng gió xáo tr�n nư�c tích c�c thay cho vai trị c�a
thu� tri�u. Ki>u 4 hình thành do các quá trình ki�n t�o t�o nên các vùng s�t h� ven b�,
ví d� như v�nh San-Fransisco (Pritchard, 1967).
Xaphianov (1987) �� ngh� chia estuary thành 3 nhóm: bình thư�ng, siêu m�n và
kín. Roy, P. (1984) phân chia Estuary � Úc thành 3 ki�u: ki�u thung l�ng sơng ng�p chìm,
ki�u có �ê cát ch�n ngồi và ki�u các h� nư�c m�n �óng kín ven b�. Leeder M. R. (1984)
cho r�ng ��ng l�c c�a nư�c và tr�m tích trong estuary liên quan v�i tương quan cư�ng ��
c�a các q trình tri�u, sơng và sóng. Ơng chia estuary thành 4 ki�u theo cân b�ng ��
mu�i th� hi�n tính phân t�ng. Ki>u A, phân t�ng m�nh, quá trình lịng sơng th�ng tr�, b�i
t� m�nh. Ki>u B, hồ tr�n t�ng ph�n, nghiêng v� b�i t�, là ki�u ph� bi�n. Ki>u C, ��ng
nh�t theo phương th�ng ��ng trên m�t c�t ngang, dịng tri�u m�nh và khơng b�i t� �áy.
Ki>u D, ��ng nh�t theo phương th�ng ��ng và theo d�c lu�ng ch�y, chuy�n ��ng v�t ch�t
hồn tồn do dịng tri�u th�ng tr� và xâm th�c m�nh lu�ng l�ch.
Dư�i góc �� ��a ch�t, ph� bi�n quan ni�m coi estuary là m�t vùng h� lưu sơng,
thư�ng có d�ng hình ph�u, b� ng�p chìm khơng ��n bù tr�m tích, và thu� tri�u có vai trị
quan tr�ng. Nh�ng ��c �i�m này mang tính ph� bi�n, phù h�p v�i nh�ng estuary l�n và
�i�n hình c�a th� gi�i như Xen, Jironda (Pháp), Thame, Mersey (Anh), Rein, Maas (Hà
Lan), Potomac (M�), La-plata (Nam M�), Dương T� (Trung Qu�c) (Xamoilov, 1952).
Theo quan �i�m tư�ng và môi trư�ng tr�m tích, ln có s� phân bi�t rõ ràng Estuary v�i
vùng c�a sông châu th� và ��m phá (Krasenhinnhikov, 1971; Leeder, 1984).
� Vi�t Nam, các vùng c�a sơng hình ph�u thư�ng n�m � các vùng b� có thu�
tri�u biên �� l�n, �i�n hình là vùng c�a sơng ��ng Nai (Xamoilov, 1952) và vùng c�a
sông B�ch ��ng (Tr�n ��c Th�nh, 1991). Xét v� m�t hình thái, có m�t s� vùng c�a
sơng hình ph�u có hình thái v�nh và tên g�i dân gian có khi v�n quen g�i là “v�nh” như
trư�ng h�p v�nh Tiên Yên – Hà C�i, v�nh C�a L�c, v�nh �� Sơn � vùng c�a sơng hình
ph�u B�ch ��ng hay c� v�nh Gh�nh Rái � vùng c�a sơng hình ph�u ��ng Nai. Tuy
nhiên, v� b�n ch�t ngu�n g�c hình thành, ��ng l�c n�i t�i và ti�n hoá, chúng thu�c v�
vùng c�a sơng hình ph�u. Nh�ng trư�ng h�p tương t� c�ng g�p nhi�u trên th� gi�i như
trư�ng h�p v�nh San-Fransisco và Cheasepeare � M� (Pritchard, 1967) và v�nh
Componthom � Campuchia (Lafond, 1967).
Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy
18
Vùng c�a sông B�ch ��ng là m�t vùng c�a hình ph�u �i�n hình, có ��nh � B�n
Tri�u, �ư�ng b� cơ b�n ch�y ven Phù Long - Cát H�i - �� Sơn và rìa ngồi ��i b�
ng�m c�a sơng �i theo �ư�ng ��ng sâu 6m t� m�i �� Sơn ��n tây nam ��o Cát Bà.
Trư�c �ây, nó thư�ng �ư�c coi là b� ph�n c�a ven b� châu th� kéo dài t� Yên L�p
��n Nga Sơn. Trong m�t s� tài li�u nư�c ngồi hi�n nay (Mathers and Zalasiewicz,
1999), vùng c�a sơng B�ch ��ng �ư�c coi là m�t b� ph�n c�a châu th� sơng H�ng và
�i�u này v�n có th� coi là h�p lý n�u xét trên quy mô l�n v� không gian và l�ch s�
ti�n hố Holocen. Tuy nhiên, trong vịng 5 – 7 tr�m n�m qua, nó �ã chuy�n hố t� c�u
trúc châu th� sang vùng c�a sơng hình ph�u (Tr�n ��c Th�nh, 1991) và �ư�c hình
thành trên cơ s� tương tác gi�a quá trình phát tri�n c�a m�t ��a hào (graben) �ang s�t
chìm v�i s� nâng cao c�a m�c nư�c chân t�nh, s� thi�u h�t b�i tích và thu� tri�u có
biên �� l�n. Nó �ư�c ��nh v� � v� trí rìa �ơng b�c châu th� sơng H�ng, nơi dịng b�i
tích t�ng h�p d�c b� hư�ng v� phía tây nam. Vùng c�a sơng B�ch ��ng là m�t v�c có
c�u trúc n�a kín. � �ây, thu� tri�u là y�u t� ��ng l�c ngo�i sinh ưu th�, quy ��nh các
��c trưng v� ��a hình và tr�m tích. �ó là m�t v�c nư�c l�-m�n, hồ tr�n nư�c sơngbi�n khá t�t, phân t�ng thu�c ki�u B theo phân lo�i c�a Leeder. M�c dù lư�ng b�i tích
sơng tham gia �áng k� nhưng dịng b�i tích di chuy�n n�i t�i �óng vai trị ch� ��o.
V�i c�u trúc phân t�ng y�u, cân b�ng b�i xói nghiêng v� xói l�, xâm th�c. �ây là
trư�ng h�p �i�n hình trên th� gi�i v� m�t vùng c�a sơng hình ph�u phát tri�n trong
�i�u ki�n nh�t tri�u biên �� l�n.
Trư�c �ây, m�t s� tác gi� có phân bi�t lo�i c�a sơng liman, có b�n ch�t ngu�n g�c
hình thành tương t� estuary, nhưng � vùng khơng có thu� tri�u, thư�ng có doi cát ch�n
c�a (Krasenhinnhikov, 1971). ��n nay, khái ni�m c�a sông liman ít �ư�c s� d�ng và
thư�ng �ư�c coi là m�t d�ng estuary � vùng thu� tri�u biên �� nh� (Eric Bird, 2000).
Nhìn nh�n v� m�t hình thái, có ý ki�n cho r�ng c�a sơng liman có m�t � ven b� Mi�n
Trung (V� V�n Phái, 1988). Tuy nhiên, �� kh�ng ��nh c�n có thêm tài li�u nghiên c�u
v� ��ng l�c h�c, nh�t là tính ch�t hồn lưu th�ng ��ng và phân t�ng nư�c vùng c�a
sơng. Có l�, chúng ch� là nh�ng châu th� nh� do sóng th�ng tr�.
b. VJng v nh
V�ng - v�nh ven b� bi�n Vi�t Nam �ư�c hi�u là m�t ph�n c�a bi�n lõm vào l�c
��a ho�c do ��o ch�n t�o thành m�t vùng nư�c khép kín � m�c �� nh�t ��nh mà trong
�ó ��ng l�c bi�n th�ng tr� (Tr�n ��c Th�nh và nnk, 2006.). V�ng v�nh ven b� bi�n
thư�ng có �� m�n và �� trong cao và �i�u ki�n thu� ��ng l�c bi�n th�ng tr�, hoàn lưu
nư�c t�t và m�c �� trao ��i nư�c v�i vùng bi�n bên ngoài r�t khác nhau. Quá trình thu�
��ng l�c trong v�nh là quá trình bi�n và s� khác bi�t v�i bi�n h� bên ngồi ch� là tính
ch�t khép kín hơn và �� sâu có th� nh� hơn. Th�c t�, nhi�u v�nh khơng có hình dáng
lõm mà là nh�ng khu v�c bi�n có tính ch�t kín hơn nh� h� th�ng ��o che ch�n như
trư�ng h�p H� Long và Bái T� Long. V� hình thái, t�n t�i nh�ng d�ng chuy�n ti�p v�i
vùng c�a sông và ��m phá. Trong các v�ng v�nh l�n có khi t�n t�i các ��m phá như
��m Thu� Tri�u n�m trong V�nh Cam Ranh. Do hình thái lõm nh� vào phía l�c ��a mà
g�i v�nh là trư�ng h�p v�nh Cây Dương � phía tây bán ��o Cà Mau. Th�c ch�t, �ây
khơng ph�i là v�nh vì q trình châu th� (sơng) th�ng th�.
ng I T�ng quan v� ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam
19
Các v�ng v�nh ven b� Vi�t Nam �ư�c chia thành 3 c�p cơ b�n (b�ng 3): C�p 1:
v�nh bi�n (gulf); C�p 2: v�nh ven b� (bay), trong �ó có c� v�nh b� �á; C�p 3: V�ng
(bight và shelter). V�ng v�nh ven b� (coastal bay) là thu�t ng� ch� m�t nhóm các v�nh
(bays) và v�ng (bight, shelter) � ven b� có �� sâu khơng q 30m.
Trong ti�ng nư�c ngồi cịn có khái ni�m embayment, g�i là v nh b= 2á. �ó là
m�t vùng lõm c�a b� �á g�c, v�n là các thung l�ng sơng ng�p chìm, Rias và Fjord, là
trong s� 7 ki�u thu� v�c cơ b�n (David et all., 2003). V�nh Xuân �ài � Phú Yên là m�t
v�nh b� �á tiêu bi�u, h�u như toàn b� là b� �á g�c, di�n tích khá l�n (61 km2), sâu trung
bình 10m và sâu nh�t 20m.
� Vi�t Nam, các v�ng có di�n tích dư�i 50 km2, các v�nh ven b� có di�n tích t�
50 km2 tr� lên. Khi nói “v nh”, có ngh�a chung cho c� bay và embayment. Khi nói
“v nh ven b=” là ch� “bay”, cịn khi nói “v nh b= 2á” là ch� “embayment”. Th�ng kê
trên b�n �� t� l� 1/100.000 cho bi�t � ven b� bi�n Vi�t Nam có t�ng s� 48 v�ng, v�nh và
t�ng di�n tích kho�ng 4000 km2 (b ng 1.4. và 1.5); (Tr�n ��c Th�nh và nnk, 2008).
B ng 1. 4. Các lo�i v�ng, v�nh ven b� có m�t t�i Vi�t Nam
Ti�ng Vi�t
Ti�ng Anh
Tính ch�t
V�nh bi�n
(C�p 1)
Gulf
N�m trên m�t vùng r�ng l�n c�a th�m l�c ��a, ho�c vùng bi�n nư�c
sâu. Trên �áy có th� có m�t tr�m tích di tích ho�c các di tích các
d�ng ��a hình c�. Ví d�: v�nh B�c B� và v�nh Thái Lan.
V�nh ven b�
(C�p 2)
Bay
N�m trong d�i b� bi�n, ��c l�p ho�c là m�t ph�n c�a v�nh bi�n, ��
sâu thư�ng không vư�t quá 30m, là nơi x�y ra quá trình b� m�nh
m� và tương tác l�c ��a và bi�n r�t rõ. Thư�ng khơng có m�t các
tr�m tích di tích. V�nh b� �á (Embayment) n�m trong d�i b� bi�n,
��c l�p, ho�c là m�t ph�n c�a v�nh bi�n; b� xâm th�c mài mòn ưu
th�; b� �á g�c là ch� y�u
V�ng
(C�p 3)
Bight, Shelter
N�m trong d�i b� bi�n, ��c l�p ho�c là m�t ph�n c�a v�nh ven b�,
2
kích thư�c dư�i 50 km .
B ng 1.5. M�t s� ��c �i�m hình thái v�ng, v�nh ven b� Vi�t Nam
Tên phân lo�i
TT
��
sâu
Tên (theo h�i ��
1:100 000)
V�ng
V�nh
Hình th�c
t�o v�nh
M�i
nhơ
��o
Ch�n
M�c ��
�óng kín
C�u t�o
th�ch h�c
b�
1
V. Tiên n - Hà C�i
l�n
Nh�
x
G�n kín
Bùn
2
V. Bái T� Long
l�n
Nh�
x
N�a kín
�á g�c
3
V. Quan L�n
l�n
Nh�
x
N�a kín
�á g�c
4
V. H� Long
l�n
TB
x
N�a kín
�á g�c
5
V. Lan H�
l�n
TB
x
N�a kín
�á g�c
6
V. Cơ Tô
l�n
Nh�
R�t h�
�á g�c
x
Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy
20
Tên phân lo�i
TT
��
sâu
Tên (theo h�i ��
1:100 000)
V�ng
V�nh
Hình th�c
t�o v�nh
M�i
nhơ
��o
Ch�n
M�c ��
�óng kín
C�u t�o
th�ch h�c
b�
R�t kín
Bùn
7
V. C�a L�c
8
Vg. Nghi Sơn
l�n
TB
x
H�
Cát
9
Vg. Qu�nh Lưu
l�n
TB
x
H�
�á g�c
10
V. Di�n Châu
TB
x
H�
Cát
11
V�ng Áng
nh�
TB
x
H�
Cát
12
V. Chân Mây
l�n
TB
x
H�
Cát
13
V. �à N�ng
L�n
x
N�a kín
Cát
14
Vg. Cù Lao Chàm
l�n
R�t l�n
R�t h�
�á g�c
15
Vg. An Hồ
nh�
Nh�
x
N�a kín
Cát
16
V. Dung Qu�t
TB
x
H�
Cát
17
Vg. Vi�t Thanh
l�n
TB
x
H�
Cát
18
Vg. Nho Na
nh�
TB
x
H�
�á g�c
19
Vg. M� Hàn
l�n
L�n
x
R�t h�
Cát
20
Vg. M� An
nh�
TB
x
H�
Cát
21
Vg. Moi
l�n
L�n
x
R�t h�
Cát
22
Vg. Cát H�i
l�n
L�n
x
R�t h�
Cát
23
Vg. Tuy Phư�c
l�n
L�n
x
H�
Cát
24
V. Làng Mai
l�n
L�n
x
H�
�á g�c
25
Vg. Xn H�i
nh�
L�n
x
H�
Cát
26
Vg. Cù Mơng
nh�
TB
x
H�
�á g�c
27
Vg. Trích
nh�
L�n
x
H�
Cát
28
Vg. Ơng Diên
nh�
L�n
x
H�
Cát
29
Vg. Xn �ài
TB
x
N�a kín
�á g�c
30
Vg. Rơ
nh�
L�n
x
H�
�á g�c
31
Vg. C� Cị
l�n
L�n
x
N�a kín
�á g�c
32
V. B�n G�i
l�n
TB
x
N�a kín
Cát
33
V. V�n Phong
l�n
L�n
x
N�a kín
�á g�c
34
Vg. Cái Bàn
nh�
L�n
x
H�
Cát
35
V. Bình Cang - ��m
Nha Phu
l�n
Nh�
x
N�a kín
�á g�c
36
V. Nha Trang
nh�
TB
x
H�
Cát
37
V. Hịn Tre
L�n
x
H�
�á g�c
nh�
l�n
l�n
nh�
nh�
l�n
TB
x
x
ng I T�ng quan v� ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam
Tên phân lo�i
TT
��
sâu
Tên (theo h�i ��
1:100 000)
V�ng
V�nh
21
Hình th�c
t�o v�nh
M�i
nhơ
��o
Ch�n
M�c ��
�óng kín
C�u t�o
th�ch h�c
b�
38
V. Cam Ranh
nh�
TB
x
R�t kín
Cát
39
V. Bình Ba
nh�
R�t l�n
x
H�
�á g�c
40
V. Phan Rang
l�n
R�t l�n
x
R�t h�
�á g�c
41
V. Pa-�a-R�ng
l�n
TB
x
R�t h�
Cát
42
Vg. Phan Rí
l�n
TB
x
R�t h�
Cát
43
V. Phan Thi�t
l�n
TB
x
R�t h�
Cát
44
Vg. Bãi V�n (Phú
Qu�c)
nh�
Nh�
x
N�a kín
Cát
45
Vg. ��m (Phú Qu�c)
nh�
Nh�
x
H�
Cát
46
V. Côn Sơn (Côn ��o)
l�n
TB
x
H�
�á g�c
47
V. �ông B�c (Côn ��o)
nh�
TB
x
H�
�á g�c
48
V. ��m Tre (Cơn ��o)
nh�
TB
x
N�a kín
�á g�c
Các y�u t� hình thái cơ b�n c�a m�t v�ng v�nh g�m b� v�nh, m�i nhơ: lịng v�ng
v�nh, c�a v�ng v�nh, ��o ch�n ho�c ��o n�m trong v�nh. Các d�ng ��a hình cơ b�n, v�
ngu�n g�c phát sinh thu�c v� hai nhóm chính: nhóm các d�ng ��a hình k� th�a ít ch�u
�nh hư�ng c�a q trình bi�n và nhóm hình thành do các q trình bi�n hi�n t�i. �i�u
ki�n ��ng l�c bi�n (sóng, thu� tri�u, dòng ch�y và dao ��ng m�c nư�c bi�n) và �� m�n
bi�n th�ng tr� trong v�ng v�nh.
Phân tích và �ánh giá 8 nhóm ch� tiêu ��ng l�c – hình thái (Bùi V�n Vư�ng và
nnk, 2006. ) cho th�y: Kích thư�c v�ng v�nh g�m 4 nhóm khá ��u v� t� l�: v�ng nh�
nh� dư�i 10km2 (23%); v�ng l�n 10 – 50km2 (35%); v�nh nh� 50 – 100km2 (13%); v�nh
l�n trên 100 km2 (29%). �� sâu v�ng v�nh �ư�c phân chia thành 4 c�p: r�t l�n: trên
25m (6%); l�n: 15m - 25m (29%); trung bình: 5m - 15m (48%), nh�: dư�i 5m (17%).
Các v�nh có �� sâu trung bình l�n nh�t là Phan Rang (28m); Phú Yên (25m) và Bình
Cang (22m). Hình thái g�m 2 nhóm ��ng thư�c (77%) và kéo dài (23%). Hình th�c t�o
v�ng v�nh do m�i nhơ �á g�c chi�m ưu th� (85,5%) và ít hơn là do ��o ch�n h�n h�p
(14,5%). M�c �� �óng kín, theo m�c �� trao ��i nư�c v�i bi�n, �ư�c chia thành 5 c�p:
r�t h� (19%), h� (46%), n�a kín (29%), g�n kín (2%) và r�t kín (4%). Th�y tri�u t�i các
v�ng v�nh có th� phân bi�t tri�u l�n (macrotide – 29%); tri�u v�a (mesotide – 6%) và
tri�u nh� (microtide), trong �ó nhóm tri�u nh�, biên �� dư�i 2m chi�m ưu th� (65%).
C�u t�o th�ch h�c b� �ư�c phân thành ba nhóm ưu th�: b� cát (52%), b� bùn (2%), b�
�á g�c (44%) và cịn l�i là b� h�n h�p. Sơng �� vào v�ng v�nh �ư�c phân thành hai
nhóm khơng �áng k� (52%) và �áng k� (48%).
H� th�ng v�ng v�nh ven b� Vi�t Nam ��u hình thành trong bi�n ti�n Holocen.
Tuy nhiên, tu� theo v� trí c�u trúc ��a ch�t, chuy�n ��ng ki�n t�o hi�n ��i và �nh hư�ng
c�a các quá trình ngo�i sinh t�i khu v�c b� bi�n mà chúng có m�t (sơng, sóng và dịng
22
Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy
ch�y ven b�) và s� phát tri�n, ti�n hoá r�t khác nhau. �ó là nh�ng thung l�ng xâm th�c
�á g�c trong giai �o�n trư�c bi�n ti�n Holocen b� bi�n làm ng�p chìm trong q trình
bi�n ti�n. Có th� phân bi�t thành ba nhóm: nhóm thu h�p d�n (ph� bi�n nh�t), nhóm
tương ��i �n ��nh và nhóm m� r�ng d�n (� ven b� �ơng b�c, nơi q trình dâng cao
m�c nư�c bi�n trong �i�u ki�n thi�u h�t b�i tích và xói l� b� tr�m tích b� r�i). K� t�
bi�n ti�n m� r�ng c�c ��i vào Holocen gi�a, xu th� ban ��u v�nh b� �á ph� bi�n, r�i sau
�ó chuy�n thành v�nh ven b�. Cùng v�i s� phá hu� d�n m�i nhơ �á g�c và b�i t� b�, nói
chung v�ng v�nh có xu th� h�p d�n, nơng d�n và san b�ng ��a hình �áy. H�u h�t v�ng
v�nh là các h� sinh thái ��c l�p ven b� và ph�n l�n chúng là t� h�p c�a m�t s� ti�u h�
sinh thái, nhưng r�t ��c trưng, ví d�: r�n san hơ, th�m c� bi�n, bãi cát bi�n và �áy c�ng.
Có th� phân h� th�ng v�ng-v�nh ven b� theo 4 vùng ��a lý. Vùng b� B�c B�, c�u
trúc ��a ch�t �nh hư�ng l�n ��n hình thái v�ng v�nh, thu� tri�u �óng vai trị ��ng l�c
ch� ��o, vai trị sơng-su�i �� vào v�ng-v�nh khá l�n. Vùng b� B�c Trung B�, b� cát t�o
v�ng v�nh là ch� y�u, ��ng l�c sóng �óng vai trị ch� y�u, sơng su�i �óng vai trị nh�t
��nh. Vùng b� Nam Trung B�, t�p trung v�ng v�nh, vai trò b� �á t�o v�ng v�nh quan
tr�ng nh�t, ��ng l�c sóng l�n, tri�u nh�, vai trị c�a sơng nh� và gi�m d�n v� phía nam;
Vùng các ��o phía nam, ưu th� b� �á, vai trị c�a sóng r�t l�n, c�a tri�u nh� và c�a sơng
su�i g�n như khơng �áng k�.
Tóm l.i, h� th�ng thu� v�c ven b� bi�n Vi�t Nam bao g�m ba lo�i chính là
��m phá, vùng c�a sông và v�ng v�nh. M�t s� trư�ng h�p có m�t các d�ng chuy�n
ti�p v� hình thái gi�a các lo�i ho�c thu� v�c lo�i này là �ơn v� th� c�p c�a lo�i kia.
Các ��m phá ven bi�n (lagoons) phân b� � các vùng b� Mi�n Trung sóng m�nh,
thu� tri�u thư�ng khơng l�n và giàu b�i tích cát và �ư�c phân bi�t thành 3 ki�u: g�n
kín; r�t kín và �óng kín. H�u h�t các ��m phá n�i bi�n qua m�t c�a, tr� ��m phá l�n
nh�t Tam Giang – C�u Hai có hai c�a, th�m chí 5 c�a khi bão l� l�n. M�c �� �óng
kín và ��c �i�m khí h�u – thu� v�n �ã hình thành nên ba nhóm �� m�n là nhóm l�
và l� – m�n; và nhóm m�n. Các vùng c�a sông phân b� khá ��u d�c b� bi�n, �ư�c
chia thành hai ki�u là châu th� (deltas) và vùng c�a hình ph�u (estuaries). Châu th�
có th� do sơng th�ng tr�, sóng th�ng tr� và tri�u th�ng tr�. Châu th� sơng H�ng có
��ng l�c sơng th�ng tr�, châu th� Mê Kơng thu� tri�u th�ng tr�, hình thái �nh hư�ng
r�t l�n c�a ch� �� gió mùa �ơng b�c. Các vùng c�a sơng hình ph�u tiêu bi�u B�ch
��ng và ��ng Nai, n�m � nơi thu� tri�u th�ng tr� và bi�n l�n. V�ng v�nh ven b�
(coastal bays) �ư�c phân bi�t thành v�ng (bights, shelters ) khi di�n tích dư�i 50
km2, và v�nh (bays) khi có di�n tích t� 50 km2 tr� lên, có �� sâu dư�i 30m, ph� bi�n
5 – 15m, ch� y�u có c�u trúc h� và n�a kín. Chúng th� hi�n tính ưu th� c�a các q
trình ��ng l�c bi�n và có nh�ng ��c �i�m khác nhau theo 4 vùng ��a lý: B�c B�, B�c
Trung B�, Nam Trung B� và các ��o phía nam. H�u qu� tương tác gi�a các quá
trình l�c ��a và bi�n t�i các thu� v�c th� hi�n � m�c �� �óng kín, kh� n�ng b�i t� –
xâm th�c và �� m�n v�c nư�c. Các ��m phá bi�n ��ng l�n v� tr�ng thái �óng m�
c�a và �� m�n c�a kh�i nư�c v�i xu th� chung nông hố do q trình b�i t� l�p ��y.
Các vùng c�a sơng ln có nh�ng bi�n ��ng l�n v� hình thái liên quan ��n q trình
b�i t� và xói l�, trong �ó b�i t� ưu th� � các châu th� và xâm th�c ưu th� � các vùng
c�a hình ph�u. So v�i vùng c�a sông và ��m phá, v�ng v�nh khá �n ��nh v� hình
thái và các quá trình ��ng l�c.
ng I T�ng quan v� ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam
II. H THANG
23
M PHÁ VEN BB MI N TRUNG VI T NAM
1. GiCi thiEu chung
� ven b� mi�n Trung Vi�t Nam t� v� �� 16o B�c (Th�a Thiên - Hu�) t�i v� �� 11o
B�c (Ninh Thu�n), có m�t 12 ��m phá tiêu bi�u (hình 1.3) v�i t�ng di�n tích m�t nư�c
436,9 km2. Các ��m phá này �a d�ng v� kích thư�c và quy mơ (b�ng 1.6), trong �ó, nh�
nh�t là ��m Nư�c M�n (Sa Hu�nh) có di�n tích 2,8 km2, l�n nh�t là h� ��m phá Tam
Giang - C�u Hai (Th�a Thiên - Hu�) v�i di�n tích 216 km2, l�n nh�t �ông Nam Á và
thu�c lo�i l�n c�a th� gi�i.
CHÚ GIGI
Hình 1.3. Sơ �� phân b� ��m phá ven bi�n tiêu bi�u � mi�n Trung Vi�t Nam
Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy
24
Theo th� t� v� phía nam, h� th�ng ��m phá bao g�m:
1. H� ��m phá Tam Giang - C�u Hai
(t�nh Th�a Thiên - Hu�)
2. ��m L�ng Cô
(t�nh Th�a Thiên - Hu�)
3. ��m Trư�ng Giang
(t�nh Qu�ng Nam)
4. ��m An Khê
(t�nh Qu�ng Ngãi)
5. ��m Nư�c M�n (Sa Hu�nh)
(t�nh Qu�ng Ngãi)
6. ��m Trà �
(t�nh Bình ��nh)
7. ��m Nư�c Ng�t (Degi)
(t�nh Bình ��nh)
8. ��m Th� N�i
(t�nh Bình ��nh)
9. ��m Cù Mơng
(t�nh Phú n)
10. ��m Ơ Loan
(t�nh Phú n)
11. ��m Th�y Tri�u
(t�nh Khánh Hịa)
12. ��m N�i
(t�nh Ninh Thu�n)
Các ��m phá này �ư�c ki�m kê theo các n�i dung cơ b�n sau: to� �� ��a lý; ��a
�i�m; huy�n, xã có liên quan; di�n tích m�t nư�c; kích thư�c cơ b�n c�a v�c nư�c (dài,
r�ng, sâu); s� lư�ng c�a và kích thư�c, �� sâu; ki�u lo�i th�y v�c; các sông �� vào; ��c
�i�m ��a ch�t – ��a m�o và cơ s� h� t�ng quan tr�ng xây d�ng trong ��m phá.
B ng 1.6. Di�n tích và kích thư�c các ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam
(Nguy n H u C , 1996, 1999 và 2005)
TT
��m phá
Di�n
tích
2
(km )
Kích thư�c (km)
�� sâu (m)
Dài
R�ng
Trung
bình
L�n
nh�t
Kích thư�c c�a (m)
Dài
R�ng
Sâu
1
Tam Giang C�u Hai
216
68
2 - 10
1,6
4,2
T.An:6000
T.Hi�n: 100
350
50
2 -11
1
2
L�ng Cơ
16
6,0
3,5
1,2
2,0
1000
150
1-8
3
Trư�ng
Giang
36,9
10,0
5,0
1,1
2,0
An Hồ 500
Tam H�i 400
400
200
4
An khê
3,5
3,0
1,1
1,3
2
3 000
150
1
5
Nư�c M�n
2,8
3,0
1,0
1,0
1,6
300
120
1,5
6
Trà �
14,4
6,0
2,5
1,6
2,2
5 000
150
1-4
7
Nư�c Ng�t
15,6
8,5
2,5
0,9
1,4
2 000
125
1,6
8
Th� N�i
50
15,6
3,9
1,2
2,5
1 200
900
7
9
Cù Mơng
30,2
17,6
2,2
1,6
3,5
500
350
5
10
Ơ Loan
18
9,3
1,9
1,2
2,0
6 300
50
1,5
11
Th�y Tri�u
25,5
17,5
0,3-3,0
1,5
4,0
1 000
1 000
4,0
12
N�i
8
6
3,5
2,8
3,2
2 500
500
4-6
4
1