Tải bản đầy đủ (.pdf) (215 trang)

Tiến hoá và động lực hệ đầm phá tam giang – cầu hai (evolution and dynamics of tam giang cau hai lagoon

Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (9.04 MB, 215 trang )


1

M CL C
Trang

M cl c

1

L I GI I THI U

3

L I NÓI

5

Ch

U

ng I. T NG QUAN V
VI T NAM

M PHÁ VEN B

MI N TRUNG

I. NH�NG V�N �� CHUNG
II. H� TH�NG ��M PHÁ VEN B� MI�N TRUNG VI�T NAM



Ch

ng II. QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH VÀ TI'N HĨA
PHÁ TAM GIANG - C U HAI

M

I. V� TRÍ
II. �I�U KI�N ��A CH�T HÌNH THÀNH H� ��M PHÁ TAM GIANG C�U HAI

7
7
23
43

43
43

III. QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH, PHÁT TRI�N TI�N HÓA ��M PHÁ VÀ
C�A BI�N

46

IV. TR�NG THÁI T�N T�I HI�N NAY C�A H� ��M PHÁ - C�A BI�N
TRONG Q TRÌNH PHÁT TRI�N TI�N HĨA

59

Ch


M PHÁ

63

I. �I�U KI�N ��A ��NG L�C N�I SINH

63
67
83
110
129

ng III. )NG L*C H

II. ��C TRƯNG ��NG L�C HÌNH THÁI H� ��M PHÁ VÀ C�A BI�N
III. MƠI TRƯ�NG TR�M TÍCH
IV. ��C �I�M TH�Y ��NG L�C
V. NGU�N CUNG C�P, QUÁ TRÌNH DI CHUY�N VÀ L�NG ��NG BÙN
CÁT

Ch

ng IV. BI'N )NG, B,I T VÀ XÓI L. B
M PHÁ TAM GIANG – C U HAI

BI/N

I. BI�N ��NG �Ư�NG B� BI�N VÙNG ��M PHÁ TAM GIANG - C�U HAI
II. Q TRÌNH B�I T� VÀ XĨI L� B� BI�N ��M PHÁ TAM GIANG –

C�U HAI
III. TAI BI�N MÔI TRƯ�NG LIÊN QUAN ��N B�I T�, XÓI L� B� BI�N
��M PHÁ TAM GIANG – C�U HAI

139

139
145
151


Tr n

2
Ch

c Th nh, Tr n ình Lân, Nguy n H u C ,

inh v n Huy

ng V. NGUYÊN NHÂN CHUY/N L4P C5A BI/N VÀ GI6I
PHÁP 7NG X5
I. NGUYÊN NHÂN CHUY�N L�P C�A BI�N
II. D� BÁO DI�N BI�N C�A BI�N

III. GI�I PHÁP �NG X�
L I K'T

TÀI LI U THAM KH6O
PH L C: M)T S< HÌNH 6NH V


M PHÁ TAM GIANG – C U HAI

157

157
163
164
191
195
201


3

L I GI I THI U
B

SÁCH CHUYÊN KH O V BI N,

O VI T NAM

Vi�t Nam là m�t qu�c gia bi�n, có vùng bi�n ch� quy�n r�ng kho�ng m�t tri�u
kilơmét vuông, ���ng b� bi�n tr�i dài hơn 3.260 km, m�t h� th�ng ��o ven b� và vùng
khơi chi�m m�t v� trí c�c k� quan tr�ng v� m�t an ninh qu�c phòng c�ng nh� kinh t�-xã
h�i c�a ��t n��c. Chi n l c Bi n Vi t Nam t i n m 2020 ���c ��ng và Nhà n��c ta
xây d�ng, �ã xác ��nh nh�ng nhi�m v� chi�n l��c ph�i hoàn thành, nh�m kh�ng ��nh
ch� quy�n Qu�c gia trên bi�n, phát tri�n kinh t� bi�n, khoa h�c công ngh� bi�n, ��a
n��c ta tr� thành m�t Qu�c gia m�nh v� bi�n, phù h�p v�i xu th� khai thác ��i d�ơng
c�a th� gi�i trong th� k� XXI. Vi�c th�c hi�n có k�t qu� các nhi�m v� trên, ph�i d�a

trên m�t cơ s� khoa h�c, k� thu�t ��y ��, v�ng ch�c v� �i�u ki�n t� nhiên, sinh thái môi
tr��ng và ti�m n�ng tài nguyên thiên nhiên bi�n c�a n��c ta.
Công cu�c �i�u tra nghiên c�u bi�n � n��c ta �ã ���c b�t ��u t� nh�ng n�m 20
c�a th� k� tr��c, song ph�i t�i giai �o�n t� 1954, và nh�t là sau n�m 1975, khi chi�n
tranh k�t thúc, ��t n��c th�ng nh�t, ho�t ��ng �i�u tra nghiên c�u bi�n n��c ta m�i
���c ��y m�nh, nhi�u Ch�ơng trình c�p Nhà n��c, các �� án, �� tài � các Ngành, các
��a ph�ơng ven bi�n m�i ���c tri�n khai. Qua �ó, các k�t qu� nghiên c�u �ã ���c cơng
b�, �áp �ng m�t ph�n yêu c�u t� li�u v� bi�n, c�ng nh� góp ph�n vào vi�c th�c hi�n các
nhi�m v� b�o ��m an ninh qu�c phòng bi�n, các ho�t ��ng khai thác, qu�n lý, b�o v� tài
nguyên môi tr��ng bi�n trong giai �o�n v�a qua. Tuy nhiên, các nhi�m v� l�n c�a
Chi n l c Bi n Vi t Nam t i n m 2020 �ang ��t ra nhi�u yêu c�u c�p bách và to l�n
v� t� li�u bi�n n��c ta. �� góp ph�n �áp �ng nhu c�u trên, Nhà Xu�t b�n Khoa h�c t�
nhiên và Công ngh� - Vi�n Khoa h�c và Công ngh� Vi�t Nam �ã t� ch�c biên so�n và
xu�t b�n b� sách Chuyên kh�o v� Bi�n, ��o Vi�t Nam. Vi�c biên so�n b� sách này d�a
trên các k�t qu� �ã có t� vi�c th�c hi�n các Ch�ơng trình �i�u tra nghiên c�u bi�n c�p
Nhà n��c do Vi�n Khoa h�c và Cơng ngh� Vi�t Nam ch� trì trong nhi�u n�m, c�ng nh�
các k�t qu� nghiên c�u � các Ngành trong th�i gian qua. B� sách ���c xu�t b�n g�m
nhi�u l�nh v�c:
- Khoa h�c Cơng ngh� bi�n
- Khí t��ng Thu� v�n ��ng l�c bi�n
- ��a lý, ��a m�o, ��a ch�t bi�n
- Sinh h�c, Sinh thái, Môi tr��ng bi�n
- �a d�ng sinh h�c và B�o t�n thiên nhiên bi�n
- Tài nguyên thiên nhiên bi�n
- và các l�nh v�c khác.


4

Tr n


c Th nh, Tr n ình Lân, Nguy n H u C ,

inh v n Huy

�� ��m b�o ch�t l��ng các �n ph�m, vi�c biên so�n và xu�t b�n ���c ti�n hành
nghiêm túc qua các b��c tuy�n ch�n � H�i ��ng xu�t b�n và b��c th�m ��nh c�a các
chuyên gia chun ngành có trình ��. Trong các n�m 2008 và 2009, Nhà n��c ��t
hàng (thông qua C�c xu�t b�n – B� Thông tin và Truy�n thông) cùng v�i s� h� tr�
kinh phí biên so�n c�a Vi�n Khoa h�c và Công ngh� Vi�t Nam, Nhà xu�t b�n Khoa
h�c t� nhiên và Công ngh� �ã t� ch�c biên so�n và xu�t b�n ���c 10 cu�n ��u tiên
c�a B� Chuyên kh�o này. Công vi�c biên so�n và xu�t b�n B� sách hi�n v�n ���c ti�p
t�c trong n�m 2010.
�� m�c tiêu trên ��t k�t qu� t�t, Nhà xu�t b�n Khoa h�c t� nhiên và Công ngh�
r�t mong nh�n ���c s� h��ng �ng r�ng rãi c�a các nhà khoa h�c thu�c các l�nh v�c
khoa h�c công ngh� bi�n trong c� n��c cùng tham gia biên so�n và xu�t b�n B� sách
Chuyên kh�o v� Bi�n, ��o Vi�t Nam, k�p th�i �áp �ng nhu c�u t� li�u bi�n hi�n nay
cho công tác nghiên c�u, �ào t�o và ph�c v� yêu c�u các nhi�m v� b�o v� ch� quy�n
Qu�c gia trên bi�n, ��ng th�i phát tri�n kinh t�, khoa h�c công ngh� bi�n và qu�n lý tài
nguyên, mơi tr��ng bi�n, góp ph�n thi�t th�c vào vi�c th�c hi�n Chi n l c Bi n Vi t
Nam t i n m 2020 c�a ��ng và Nhà n��c, c�ng nh� các n�m ti�p theo.
Nhà xu!t b$n
Khoa h(c t* nhiên và Công ngh0


5

L I NÓI

U


��m phá ven bi�n �ã ���c th� gi�i quan tâm nghiên c�u t� lâu, nh�ng � Vi�t
Nam m�i ch� ���c nh�n th�c �úng ��n và nghiên c�u chuyên sâu t� nh�ng n�m 80 c�a
th� k� tr��c. Nghiên c�u ti�n hóa và ��ng l�c ��m phá Tam Giang – C�u Hai � t�nh
Th�a Thiên – Hu� ���c th�c hi�n và t�ng k�t m�t cách h� th�ng t� khi nhóm tác gi�
ti�n hành nh�ng �i�u tra nghiên c�u h� th�ng ��m phá này m�t cách toàn di�n t� ��u
nh�ng n�m 90 c�a th� k� XX ��n nay. Cu�n sách trình bày các k�t qu�, tài li�u �i�u tra
và kh�o sát quý giá có h� th�ng trong kho�ng th�i gian 1990 – 2009. Hơn n�a, v�n ��
ti�n hóa và ��ng l�c ��m có liên quan ch�t ch� ��n bi�n ��i khí h�u và dâng cao m�c
n��c bi�n v�n �ang là v�n �� mà c� Th� gi�i quan tâm. Vi�c xu�t b�n cu�n sách s� m�
r�ng nh�ng hi�u bi�t v� quá trình ��ng l�c và ti�n hóa � ��m phá Tam Giang – C�u Hai
nói riêng và ��m phá ven bi�n Mi�n Trung nói chung t�i các nhà khoa h�c, qu�n lý, quy
ho�ch và ho�ch ��nh chính sách. ��ng th�i c�ng là tài li�u tham kh�o t�t cho công tác
�ào t�o sau ��i h�c, ng�n ng�a và phòng ch�ng thiên tai (ng�p l�t, xói l�, sa b�i, chuy�n
l�p c�a bi�n) và b�o v� tài nguyên, môi tr��ng theo ��nh h��ng phát tri�n b�n v�ng.
H� ��m phá Tam Giang - C�u Hai có t�m quan tr�ng ��c bi�t ��i v�i s� phát tri�n
kinh t� dân sinh khu v�c Th�a Thiên - Hu� nh� các giá tr� tài nguyên và các ch�c n�ng
v� sinh thái, môi tr��ng. Các giá tr� và ch�c n�ng này g�n li�n v�i tr�ng thái phát tri�n
c�a hai c�a chính Thu�n An và T� Hi�n t�n t�i nhi�u n�m thông n�i ��m phá v�i bi�n.
Tuy nhiên, c�a l�ch th��ng không �n ��nh v� v� trí và tr�ng thái �óng, m�, gây ra
nh�ng h�u qu� tiêu c�c v� sinh thái, môi tr��ng và kèm theo nh�ng thi�t h�i l�n v� kinh
t�, dân sinh. L�p c�a, chuy�n c�a ��m phá là các d�ng tai bi�n n�ng n� � ven b� mi�n
Trung mà Th�a Thiên - Hu� là �i�n hình. Sau l�n l�p c�a T� Hi�n vào tháng 12 n�m
1994, �ã x�y s� ki�n l� ng�p kh�ng khi�p vào ��u tháng 11 n�m 1999, m� ra ��n 5 c�a,
trong �ó có c�a Hịa Duân mà vi�c �ng x� ��i v�i c�a này �ã gây nên cu�c bàn lu�n sôi
n�i gi�a các nhà khoa h�c và nhà qu�n lý.
Cu�n sách này ���c biên so�n và công b� nh�m cung c�p lu�n c� khoa h�c nh�m
làm sáng t� ��c �i�m phát tri�n ti�n hoá và suy tàn c�a h� ��m phá liên quan ��n ��ng
thái c�a bi�n, ��ng l�c c�a h� ��m phá - c�a bi�n và góp ph�n �� xu�t gi�i pháp �ng x�
v�i các tai bi�n t� nhiên liên quan ��n ti�n hóa và ��ng l�c ��m phá.

�� th�c hi�n nhi�m v�, t�p th� tác gi� �ã s� d�ng k� th�a m�t kh�i l��ng l�n tài
li�u �i�u tra kh�o sát do Phân vi�n H�i d�ơng h�c t�i H�i Phòng (nay là Vi�n Tài
nguyên và Môi tr��ng bi�n ph�i h�p v�i S� Khoa h�c và Công ngh� Th�a Thiên - Hu�


6

Tr n

c Th nh, Tr n ình Lân, Nguy n H u C ,

inh v n Huy

và các cơ quan khác th�c hi�n trong g�n XX n�m qua. Trong �ó, t� li�u ch� y�u t� các
�� tài KT.03.11: “Nghiên c�u s� d�ng h�p lý các h� sinh thái tiêu bi�u ven bi�n Vi�t
Nam”; KT.�L.95.09: “Nghiên c�u khai thác, s� d�ng h�p lý ti�m n�ng phá Tam
Giang”, �� tài “�ánh giá ti�m n�ng và �� xu�t l�a ch�n khu b�o v� ��t ng�p n��c h�
��m phá Tam Giang - C�u Hai” ���c th�c hi�n trong các n�m 1991 – 1999 và các �� tài
v� cơ s� d� li�u và h� thông tin ��a lý (GIS) do Vi�n Tài nguyên và Môi tr��ng bi�n
th�c hi�n trong giai �o�n 2000-2005 Ngồi ra, cịn s� d�ng ph�i h�p tài li�u �i�u tra
kh�o sát v� thu� v�n và tr�m tích v�i �� tài "Ngu�n gi�ng ��m phá Th�a Thiên – Hu�"
1999 – 2000, �� tài ��c l�p c�p nhà n��c: “ Nghiên c�u ph�ơng án ph�c h�i, thích nghi
cho vùng c�a sơng ven bi�n Thu�n An - T� Hi�n và ��m phá Tam Giang - C�u Hai”
2000 – 2001 và tài li�u môi tr��ng tr�m tích t� d� án 14 EE5 h�p tác theo Ngh� ��nh
th�: ‘’Nghiên c�u ��ng thái môi tr��ng ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam làm cơ
s� l�a ch�n ph�ơng án qu�n lý’’ do Vi�n Tài nguyên và Môi tr��ng bi�n (Vi�t Nam) và
vi�n Khoa h�c ��a ch�t bi�n (Italia) th�c hi�n trong th�i gian 2004-2006.
N�i dung c�a cu�n sách ���c d�a theo ph�ơng pháp lu�n coi ��m phá, h� ��m
phá Tam Giang - C�u Hai là m�t th�y v�c g�n kín, m�t b�n tích t� tr�m tích ven b�
ch�u s� t�ơng tác c�a các quá trình bi�n và l�c ��a, có q trình hình thành, phát tri�n và

suy tàn v�i nh�ng ��c tr�ng riêng v� �i�u ki�n ��ng l�c. H� ph�ơng pháp nghiên c�u
ch� ��o là các ph�ơng pháp ��a ��ng l�c, hình thái ��ng l�c và th�y th�ch ��ng l�c.
Mơ hình tốn ���c s� d�ng �� mơ ph�ng tr��ng dòng ch�y trong ��m phá, t�i các c�a
bi�n và l��ng hố dịng bùn cát gây ra nh�ng bi�n ��ng b�i, xói d�n ��n bi�n d�ng ��a
hình. Ph�ơng pháp phân tích ti�n hố nh�m ��a ra nh�ng d� báo xu th� có c�n c�. Phân
tích tài li�u l�ch s� �� có nh�ng nh�n ��nh v� tính quy lu�t và tính b�t th��ng c�a các s�
ki�n di�n bi�n c�a bi�n. Ph�ơng pháp phân tích vi�n thám �nh s� và GIS ���c s� d�ng
có hi�u qu� �� nghiên c�u các tai bi�n môi tr��ng t� nhiên, tr�ng thái và di�n bi�n c�a
bi�n.
T�p th� tác gi� chân thành c�m ơn Vi�n Khoa h�c và Công ngh� Vi�t Nam, Nhà
xu�t b�n Khoa h�c t� nhiên và Công ngh�, �ã xét duy�t và h� tr� kinh phí xu�t b�n
cu�n sách này. Xin chân thành c�m ơn lãnh ��o t�nh Th�a Thiên - Hu�, lãnh ��o S�
Khoa h�c và Công ngh� Th�a Thiên – Hu�, lãnh ��o Vi�n Tài nguyên và Môi tr��ng
bi�n, v.v., �ã t�o m�i �i�u ki�n thu�n l�i cho công tác nghiên c�u khoa h�c ��m phá
Tam Giang – C�u Hai t�o d�ng b� t� li�u toàn di�n �� hoàn thành cu�n sách. T�p th�
tác gi� c�m ơn các �� tài, d� án và các ��ng nghi�p �ã giúp �� trong vi�c thu th�p tài
li�u, thi�t k� và �óng góp ý ki�n hồn thi�n cu�n sách. ��c bi�t, xin chân thành c�m ơn
GS.TSKH Lê ��c An �ã ��c và có nhi�u góp ý quý báu cho cu�n sách. Hy v�ng k�t
qu� nghiên c�u cơng b� trong cu�n sách s� giúp ích cho cơng tác nghiên c�u khoa h�c,
qu�n lý và giáo d�c, �ào t�o liên quan ��m phá nói riêng, c�ng nh� vùng bi�n Vi�t Nam
nói chung.

Các tác gi


7

Ch
T NG QUAN V


I. NH NG V N

ng I

M PHÁ VEN BI N MI N TRUNG
VI T NAM

CHUNG

1. !nh ngh"a
1.1.

nh ngh a

m phá (lagun)

T� ��m phá nói chung (lagoon, lagune, laguna, v.v.) có ngu�n g�c t� ch�
Latin - lacuna, �ư�c s� d�ng tương ��i r�ng rãi �� ch� các ��i tư�ng khác nhau.
Trong t� �i�n “Glossary of Geology, 3th ed., 1987”, ��m phá �ư�c hi�u là m�t
b� ph�n �ư�c tách ra kh�i m�t v�c nư�c nh� m�t d�ng tích t� ch�n ngoài. Theo
��nh ngh�a này, ��m phá là m�t ph�n c�a bi�n �ư�c tách ra kh�i bi�n nh� m�t
d�ng tích t� ch�n ngoài (như ��o cát, doi cát, r�n san hơ, v.v.), có th� là m�t h�
nư�c ng�t �ư�c tách ra kh�i m�t h� nư�c l�n hơn ho�c m�t con sơng, c�ng có th�
là m�t vùng c�a sơng, m�t nhánh sơng vùng c�a ho�c m�t ��m l�y, v.v. có nư�c
bi�n ch�y vào.
Như v�y ��nh ngh�a này r�t r�ng, ch� nhi�u ��i tư�ng khác nhau, bao g�m c�
��m phá xa b� (offshore lagoon) và ven b� (coastal lagoon), c� v�c nư�c m�n và
nư�c ng�t. � Vi�t Nam, có m�t các ��m phá xa b� (thư�ng �ư�c g�i là v�ng) như �
các qu�n ��o Hoàng Sa và Trư�ng Sa do ám tiêu san hơ t�o thành, có ��m phá ven
bi�n mi�n Trung nư�c l�, nư�c m�n và th�m chí có lúc ��t tr�ng thái siêu m�n (��m

L�ng Cơ, ��m Ơ Loan), nhưng khơng có ��m phá nư�c ng�t có ngu�n g�c sơng
ho�c h� như ��nh ngh�a nói trên. � Vi�t Nam c�ng như nhi�u nư�c khác trên th�
gi�i, m�t vùng c�a sông hay m�t b� ph�n c�u trúc c�a vùng c�a sông không �ư�c
coi là ��m phá.
Tuy nhiên, cho t�i nay �ã có nhi�u ��nh ngh�a ��m phá, m�i ��nh ngh�a có
�i�m nh�n m�nh nào �ó nhưng t�t c� ��u b� sung cho nhau nh�m ch� m�t ��i tư�ng
xác ��nh:
(1) V�n là m�t ph�n c�a bi�n, ��i dương,
(2) �ư�c tách ra kh�i bi�n, ��i dương nh� m�t d�ng tích t� có th� theo cơ
ch� cơ h�c - th� cát ch�n, ho�c cơ ch� sinh h�c - r�n san hơ,
(3) Có c�a (m�t c�a ho�c nhi�u c�a) �n thông v�i bi�n.
��nh ngh�a ��m phá khái quát và rõ ràng hơn c� �ư�c vi�t trong T� �i�n Bách
khoa b�n th� ti�ng c�a Liên Xô (1980) – ��m phá là m�t ph�n nư�c nông �ư�c tách
ra kh�i bi�n ho�c ��i dương nh� m�t �ê cát ch�n, m�t doi cát ho�c m�t r�n san hô và
�n thông v�i bi�n qua m�t ho�c nhi�u c�a.


Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy

8

1.2.

nh ngh a

m phá ven bi n

��m phá ven bi�n có khái ni�m h�p hơn ��m phá nói chung, �ư�c xác ��nh là:
(1) M�t th�y v�c ven b�,
(2) �ư�c ng�n cách v�i bi�n nh� m�t d�ng tích t� cát ch�n ngồi,

(3) �n thơng v�i bi�n phía ngồi qua m�t hay nhi�u c�a ho�c th�m th�u
(percolation), ch�y th�m (seepage) qua chính th� cát ch�n.
Trong s� các ��nh ngh�a ��m phá ven bi�n hi�n nay, ��nh ngh�a c�a Phleger F. P.
(1981) �ư�c s� d�ng ph� bi�n hơn – ��m phá ven bi�n (coastal lagoon) là m�t lo�i hình
th�y v�c ven b� (a coastal body of water) nư�c l�, nư�c m�n ho�c siêu m�n, �ư�c ch�n
b�i m�t �ê cát (sand barrier) và có c�a (inlet) �n thơng v�i bi�n phía ngồi.
Theo ��nh ngh�a này, � Vi�t Nam �ã xác ��nh �ư�c h� th�ng 12 ��m phá ven
bi�n tiêu bi�u phân b� � ven b� mi�n Trung trong kho�ng t� v� �� 11o t�i v� �� 16o
B�c (t� Ninh Thu�n t�i Th�a Thiên - Hu�), n�m trên kho�ng 21% chi�u dài �ư�ng b�
bi�n Vi�t Nam.
�ó là: 1- H� ��m phá Tam Giang - C�u Hai (t�nh Th�a Thiên - Hu�); 2- ��m
L�ng Cô (t�nh Th�a Thiên - Hu�); 3- ��m Trư�ng Giang (t�nh Qu�ng Nam); 4- ��m
An Khê (t�nh Qu�ng Ngãi); 5- ��m Nư�c M�n (Sa Hu�nh, t�nh Qu�ng Ngãi); 6- ��m
Trà � (t�nh Bình ��nh); 7- ��m Nư�c Ng�t (Degi, t�nh Bình ��nh); 8- ��m Th� N�i
(t�nh Bình ��nh); 9- ��m Cù Mơng (t�nh Phú n); 10- ��m Ơ Loan (t�nh Phú Yên);
11- ��m Th�y Tri�u (t�nh Khánh Hòa); 12- ��m N�i (Ninh Thu�n).
Như v�y, ��nh ngh�a ��m phá ven bi�n bao hàm 3 khía c�nh cơ b�n xác ��nh
thu�c tính c�a ��i tư�ng:
- Là m�t th�y v�c ven b� - k�t qu� tương tác l�c ��a - bi�n � ��i b�, tính ch�t
c�a kh�i nư�c ��c trưng b�i bi�n ��ng theo mùa, �� mu�i gi�m m�nh v� mùa mưa
t�i l�, l� - nh�t và có hi�n tư�ng phân t�ng, ��c bi�t là nơi có sơng l�n �� vào
(�i�n hình là h� ��m phá Tam Giang - C�u Hai), ��ng th�i �� mu�i t�ng m�nh v�
mùa khô t�i m�n và siêu m�n, ��c bi�t là nơi khơng có sơng l�n �� vào (�i�n hình
là ��m L�ng Cơ, ��m Ơ Loan).
- �ư�c ng�n cách v�i bi�n nh� m�t d�ng tích t� cát ch�n ngoài - thư�ng là
d�ng doi cát n�i ��o phát tri�n t� m�t phía, � vùng b� giàu b�i tích cát và n�ng
lư�ng cao �ang phát tri�n � th�i k� san b�ng trên n�n s�t h� tương ��i tân ki�n t�o
và ki�n t�o hi�n ��i.
- �n thông v�i bi�n qua m�t hay nhi�u c�a - xu�t hi�n m�t hay nhi�u c�a là
k�t qu� tương tác sông - bi�n (ch� y�u là th�y tri�u) thơng qua ��m phá, c�a ln

có xu th� �óng kín v� mùa khơ và th�m chí �óng kín �� trao ��i nư�c theo cơ ch�
ch�y th�m, th�m th�u � các ��m phá ch� có sơng nh� ho�c khơng có sơng �� vào,
c�a có th� m� thư�ng xun hay ��nh k� (m� v� mùa mưa và �óng v� mùa khơ
như ��m Trà � � Bình ��nh), có th� d�ch chuy�n v� trí d�n do dịng b�i tích cát
d�c b� ho�c ��i v� trí ln phiên theo chu k� khơng �n ��nh 5 - 10 n�m/l�n.
Trong phân lo�i c�a mình, Brovko (1990) còn �� c�p t�i ��m phá nhân t�o
(Anthropogenic lagoon) có �ê cát ch�n phía ngồi khơng ph�i do quá trình b� (t�
nhiên) mà là do con ngư�i t�o ra.


ng I T�ng quan v� ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam

9

Tên g�i ��a phương v� ��m phá ven bi�n t�n t�i mang tính l�ch s� và t�p quán,
cho t�i nay �ã tr� thành danh t� riêng và vi�t hoa. Ví d� nh�ng ��m phá ven bi�n n�i
ti�ng có tên g�i l�ch s� là h� - h� M�t Tr�i (Solar Pond) � Israel, h� Togo (Lac Togo) �
Guinéa, h� Mellah (Lac Mellah) � ven b� �ông ��a Trung H�i, là v�nh - v�nh Rockport
(Rockport Bay) � Texas hay v�nh Florida (Florida Bay) - là ��m phá ven bi�n �i�n hình
t�o b�i các r�n san hơ vi�n b� (fringing reef) ch�n ngoài.
� Vi�t Nam, các ��m phá ven bi�n �ư�c g�i là “��m” ho�c “phá”. Ví d�, �
Th�a Thiên - Hu� có tên g�i phá Tam Giang, ��m Sam, ��m Thanh Lam, ��m Hà
Trung, ��m Th�y Tú và ��m C�u Hai, mà t�t c� chúng là nh�ng th�y ph�n khơng
có ranh gi�i t� nhiên h�p thành m�t h� ��m phá ven bi�n th�ng nh�t. Ngay t� xa
xưa, trong thư t�ch c� c�ng như trong dân gian, t�n t�i nhi�u tên g�i và �ư�c phân
theo ranh gi�i hành chính, có tên là phá H�i H�c, phá Tam Giang, ��m Ni�u, ��m
�à �à, v�nh �ơng, v�nh Minh Lương, v�nh Hưng Bình, v�nh Giang Tân, v�nh Hà
B�c, v.v. Cho t�i n�m 1831 (th�i Minh M�ng), m�t s� �ư�c ��i tên trong thư t�ch
thành ��m Thanh Lam, ��m Hà Trung, v.v. nhưng trong dân gian v�n gi� cách g�i
riêng và ngày nay v�n g�i t�t là phá Tam Giang - C�u Hai và th�m chí g�i phá Tam

Giang. Cùng ��i tư�ng �ó � Qu�ng Ngãi có tên g�i ��m An Khê hay ��m Nư�c
M�n (Sa Hu�nh), � Bình ��nh có tên g�i ��m Trà �, ��m Nư�c Ng�t hay ��m Th�
N�i, � Phú Yên - Khánh Hịa có tên g�i ��m Ơ Loan và th�m chí ��m Nha Phu mà
��m Nha Phu là m�t v�nh ven b� (bay) �i�n hình. Trong khi �ó, � mi�n B�c s�
d�ng tên g�i “��m” theo truy�n th�ng �� ch� m�t lo�i hình th�y v�c t� nhiên, t�o
ra do m�t �o�n sơng ch�t, m�t vùng tr�ng cịn sót l�i trong q trình phát tri�n
��ng b�ng ven bi�n có liên quan t�i q trình l�y hóa hi�n nay. Lo�i hình này
tương �ng v�i “tr�m” và “bàu” theo cách g�i tên � mi�n Trung. Hơn n�a, chính
ngư�i dân ven bi�n t� t�o ra m�t lo�i hình th�y v�c vùng tri�u (quây ��p m�t ph�n
bãi tri�u) �� nuôi th�y s�n nư�c l� r�i c�ng g�i nó là “��m”.
T� �ó th�y r�ng, thu�t ng� “��m” hay “phá” t�n t�i mang tính ��a phương theo
t�p quán ho�c do l�ch s� �� l�i. Cùng m�t tên g�i (��ng âm), � nh�ng nơi khác nhau
�ư�c dùng �� ch� nh�ng ��i tư�ng khác nhau (không ��ng ngh�a). Ngư�c l�i, c�ng
m�t ��i tư�ng (��ng ngh�a) � nh�ng nơi khác nhau có tên g�i khác nhau (khơng
��ng âm). M�t khác, m�t ��i tư�ng c� th� c�ng có nh�ng tên g�i khác nhau trong
thư t�ch (hành chính), trong dân gian và khác nhau theo th�i gian.

2. Ki'u lo+i
H� th�ng ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam thu�c nhóm các ��m phá
ven bi�n v� �� th�p nhi�t ��i �m, hình thành ba ki�u theo hình thái - ��ng l�c:
ki�u g�n kín (h� ��m phá Tam Giang - C�u Hai, ��m Trư�ng Giang, Th� N�i, Cù
Mông, Th�y Tri�u và ��m N�i), ki�u kín t�ng ph�n (L�ng Cơ, Nư�c M�n, Nư�c
Ng�t và Ơ Loan) và ki�u �óng kín (An Khê và Trà �).
B� ��m phá ven bi�n chi�m kho�ng 13% chi�u dài �ư�ng b� ��i dương th�
gi�i. ��m phá ven bi�n phân b� � nhi�u v� �� khác nhau và mang tính ��a ��i rõ r�t.
Trong h� th�ng phân ��i các ��m phá ven bi�n ��i dương th� gi�i (Nichols
and Allen, 1981), các ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam thu�c nhóm v� ��


Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy


10

th�p nhi�t ��i �m (b ng 1.1). Trong h� th�ng phân ki�u b� bi�n Vi�t Nam v� ��a
m�o (Nguy n Thanh S n và Tr nh Phùng, 1977), các ��m phá Tam Giang - C�u
Hai, Trư�ng Giang, An Khê, Nư�c M�n, Trà � và Nư�c Ng�t phân b� � �o�n b�
v�ng v�nh tích t� - mài mịn �ã b� san b�ng, trùng v�i vùng có lư�ng mưa trên
1.600 mm/n�m và bay hơi dư�i 1.000 mm/n�m. S� còn l�i phân b� � �o�n b� v�ng
v�nh tích t� - mài mịn �ang b� san b�ng, trùng v�i vùng có lư�ng mưa dư�i 1.600
mm/n�m và bay hơi trên 1.000 mm/n�m.
B ng 1.1. V� trí ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam trong h� th�ng
phân ��i ��m phá ven b� ��i dương th� gi�i
Nhóm

Ví d� ��m phá ven bi�n

��a �i�m

��c trưng khí h�u

V� �� cao

Elson

B�c Alaska

B�ng ph� ��nh k�

V� �� trung bình


San Antonio; Matagorda
Bay

Ven b� Texas

�m

V� �� th�p

Abu Dhabi

Ven b� Trucial (v�nh Ba Tư)

Khô

Tam Giang - C�u Hai

Ven b� mi�n Trung VN

Nhi�t ��i �m

Lagos Lekki

Ven b� v�nh Guine'a

Nguy n H$u C&, 1996 và 1999
Theo Brovko P. F. (1990), ��m phá ven bi�n �ư�c phân ra nhi�u ki�u khác nhau
theo hình thái các d�ng tích t� ch�n ngồi, hình dáng, kích thư�c và �� sâu th�y v�c,
v.v. Tuy nhiên, h� th�ng phân lo�i ��m phá ven bi�n c�a Nichols M. and Allen G.
(1981) khái quát hơn và �ư�c s� d�ng r�ng rãi hi�n nay. H� th�ng phân lo�i này d�a

theo nguyên t�c ��ng l�c, ph�n ánh ��ng l�c hình thành và phát tri�n ��m phá trong th�
tương quan gi�a các quá trình bi�n (sóng, dịng ch�y, th�y tri�u) và các q trình l�c ��a
(sơng) thơng qua hình thái và q trình ưu th� trong ��m phá. H� th�ng phân lo�i này
chia các ��m phá ven bi�n ��i dương th� gi�i thành b�n ki�u:
A. ��m phá c�a sông (estuarine lagoon)
B. ��m phá h� (“open” lagoon)
C. ��m phá kín t�ng ph�n (partly closed lagoon)
D. ��m phá �óng kín (closed lagoon).
Trong �ó, s� �nh hư�ng c�a th�y tri�u và sông t�ng d�n t� D t�i A và s� �nh
hư�ng c�a dịng b�i tích do sóng t�ng d�n t� A t�i D và tr�ng thái c�a (m�c ��
�óng kín) t�ng d�n t� A t�i D (hình 1.1.; b ng 1.2). Các ��m phá ven bi�n ki�u A
hình thành và phát tri�n � nơi có ��ng l�c sơng và tri�u th�ng tr� và tương x�ng,
sóng ho�t ��ng y�u hơn và không t�o �ư�c �ê cát dài, nhi�u c�a, l�ch tri�u sâu,
phát tri�n m�nh bãi b�i trong ��m phá. Các ��m phá ven bi�n ki�u B - sóng và
dịng tri�u ho�t ��ng m�nh và ưu th�, m�c �� trao ��i nư�c gi�a ��m phá và bi�n
tương ��i t�t nhưng kém hơn ki�u A, phát tri�n delta tri�u lên và xu�ng, tr�m tích
�áy thơ d�n (cát) v� phía bi�n. Các ��m phá ven bi�n ki�u C - sóng và dịng d�c b�
chi�m ưu th�, m�c �� trao ��i nư�c gi�a ��m phá và bi�n kém, delta tri�u lên phát
tri�n hơn delta tri�u xu�ng, tr�m tích �áy v�a thơ d�n v� phía bi�n và v�a m�n d�n
theo �� sâu, �ê cát ch�n dài, ít c�a, hồn lưu (nư�c, b�i tích) kém d�n ��n phân d�


ng I T�ng quan v� ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam

11

mơi trư�ng l�ng ��ng tr�m tích. Ki�u D - sóng và gió chi�m ưu th�, trao ��i nư�c
kém gi�a ��m phá và bi�n theo cơ ch� th�m th�u qua �ê cát ch�n, c�a m� ��nh k�
v� mùa mưa ho�c ch�y tràn khi nư�c dâng do bão hay mưa l�, ��c trưng tr�m tích
h�t m�n tư�ng h� (lacustrine) giàu v�t ch�t h�u cơ, �� ư�t cao ho�c các tr�m tích

do bay hơi.
B ng 1.2. V� trí phân lo�i ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam trong
h� th�ng phân lo�i h� th�ng ��m phá ven b� ��i dương th� gi�i
Phân lo�i chung ��m phá
ven bi�n th� gi�i

Phân lo�i � Vi�t Nam
G�n kín

Kín t�ng ph�n

�óng kín

Ki�u ��m phá c�a sơng
Ki�u ��m phá h�

Ki�u ��m phá kín t�ng ph�n

Ki�u ��m phá �óng kín

Tam Giang - C�u Hai,
Trư�ng Giang, Th� N�i,
Cù Mơng, Th�y Tri�u và
N�i

L�ng Cơ, Nư�c Ng�t,
Nư�c M�n, Ơ Loan
An Khê, Trà �

Nguy n H$u C&, 1996 và 1999

Theo nguyên t�c phân lo�i �ó, các ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam �ư�c
chia thành 3 ki�u (Tr�n ��c Th�nh và nnk., 1991, Nguy�n H�u C�, 1995) như sau:
1. Ki�u g�n kín (nearly - closed), ví d�: H� ��m phá Tam Giang - C�u Hai.
2. Ki�u kín t�ng ph�n (partly - closed), ví d�: ��m L�ng Cơ, ��m Ơ Loan
3. Ki�u �óng kín (closed), ví d�: ��m An Khê và ��m Trà �
So v�i h� th�ng phân lo�i ��m phá ven b� bi�n ��i dương th� gi�i (Nichols and Allen,
1981) (hình 1.1), các ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam khơng hồn tồn ��ng
nh�t v� ki�u lo�i, m�c dù cùng nguyên t�c phân lo�i ��ng l�c - hình thái. Ki�u g�n kín �
�ây mang c� hai y�u t� “h�” và “kín t�ng ph�n” do các nguyên nhân ��a phương t�o ra.
Các ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam phát tri�n trên các ki�u b� thành t�o ch�
y�u do sóng (tích t� - mài mịn) �ang b� san b�ng (t� Quy Nhơn t�i Bình Thu�n) và �ã
b� san b�ng (t� Qu�ng Bình t�i Quy Nhơn) trong �i�u ki�n vi tri�u (theo cách phân lo�i
c�a Davies, 1964). Chúng t�o nên nh� �ê cát ch�n phát tri�n t� doi cát n�i ��o và có
c�a sát b� �á g�c. Phân b� mưa r�t khơng ��u theo mùa, trong �ó lư�ng mưa mùa mưa
chi�m 75 - 80% t�ng lư�ng mưa c� n�m. T�t c� các ��c �i�m �ó �ã t�o nên m�t s� ��m
phá ven bi�n “h�” v� mùa mưa và “kín t�ng ph�n” v� mùa khơ. M�t s� ��m phá khác
(L�ng Cơ, Ơ Loan, v.v.) khơng có sơng ho�c có sơng nh� �� vào, nên �nh hư�ng c�a
bi�n chi�m ưu th� và nhanh chóng ��t ��n m�c �� “kín t�ng ph�n”, th�m chí tr� nên
siêu m�n v� mùa khô.


12
Ki�u lo�i

��m phá c�a sơng

��m phá h�

�óng kín


Kín t�ng ph�n

��c trưng hình
thái
- �ê cát ch�n ng�n

- �ê cát ch�n dài

- �ê cát ch�n dài

- L�ch tri�u sâu

- C�a r�ng

- C�a h�p

- Phát tri�n bãi tri�u

- Phát tri�n delta tri�u lên và

- Delta tri�u xu�ng kém phát

xu�ng

tri�n

�u th� dòng tri�u

�u th� sóng và dịng d�c b�


�u th� c� dịng sơng và
dịng tri�u

- �ê cát �óng kín th�y v�c

�u th� r�a trơi, gió, cung c�p
v�t ch�t h�u cơ, hóa h�c

Tr�m tích thơ d�n v� phía bi�n

- Bùn lịng ch�o

Tr�m tích h�u cơ, hóa h�c

- Bãi cát ng�m v� phía bi�n
��c trưng q
trình ��ng l�c

Trao ��i nư�c t�t

Trao ��i nư�c trung bình

Trao ��i nư�c kém

Trao ��i th�m th�u, ch�y
th�m

Cao

Dịng tri�u và sơng


Th�p

Dịng b�i tích do sóng

H�

Th�p
Cao

Tr�ng thái c�a

Hình 1.1. ��c trưng hình thái ��ng l�c ��m phá ven bi�n (theo Nicholls and Allen, 1981)

Kín


ng I T�ng quan v� ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam

13

3. Phân lo+i ./m phá
3.1. Phân lo i

m phá trên th" gi#i

V�n �� phân lo�i ��m phá r�t ph�c t�p và ngay c� phân bi�t gi�a ��m phá,
v�nh và vùng c�a sơng c�ng khơng d� b�i tính chuy�n ti�p gi�a chúng. G�n b�n
th�p k� �ã qua k� t� nh�ng quan �i�m c�a Kaplin P. A. (1957) nh�m phân bi�t
��m phá v�i các lo�i hình th�y v�c khác nhau thu�c lãnh th� Liên Xô c�. Nh�ng

quan �i�m này c�ng �ư�c th� hi�n trong cơng trình nghiên c�u c�a Leonchev O.
K. và Leonchev V. K. (1957) v� “v�n �� ngu�n g�c và quy lu�t phát tri�n b� ��m
phá”. V� sau �ã có nhi�u cách phân lo�i ��m phá khi nghiên c�u ��m phá �
nh�ng khu v�c khác nhau như phân lo�i ��m phá v� m�t ��a m�o h�c c�a
Pravotorov I. A., Kaplin P. A. hay Korotki A. M., và phân lo�i theo mơi trư�ng
l�ng ��ng tr�m tích, ��ng l�c l�ng ��ng tr�m tích (ch� �� th�y v�n) và v�t ch�t
tr�m tích c�a Zenkovitch V. P., Nichols M. and Allen G., Li Congxian and Chen
Gang, v.v.

a. Phân lo.i theo v trí t1 ng 23i trên th5m l7c 2 a
89m phá xa b=
��m phá xa b� �ư�c hi�u là m�t ph�n c�a bi�n ho�c ��i dương �ư�c tách ra nh�
ám tiêu vòng (atoll). S� phát tri�n c�a chúng không b� �nh hư�ng b�i các q trình l�c
��a và tr�m tích trong ��m phá là các tr�m tích bi�n giàu cacbonat.

89m phá ven bi>n
��m phá ven bi�n �ư�c hi�u là m�t ph�n c�a bi�n ven b�, �ư�c tách ra nh� m�t
d�ng tích t� thư�ng là cát, hi�m khi là ám tiêu vi�n b�. S� phát tri�n c�a ��m phá ven
bi�n ph�c t�p b�i tương tác gi�a các q trình bi�n (sóng, th�y tri�u và dịng ch�y) và
l�c ��a (sơng, v�n ��ng ki�n t�o khu v�c, v.v.). Tr�m tích trong ��m phá ven bi�n g�m
tr�m tích bi�n, và sơng - bi�n.

b. Phân lo.i theo ngu?n g3c
Phleger F. B. (1981) �ã phân tích các ��m phá ven bi�n ��i dương th� gi�i
và khái quát thành 18 ��c �i�m ��c trưng nh�t ch�a ��ng các n�i dung ��a ch�t
và ��a m�o.
Cho t�i n�m 1990 trong công trình nghiên c�u “S� phát tri�n các ��m phá ven
bi�n” c�a mình, Brovko P. F. �ã phân lo�i ��m phá theo ngu�n g�c phát sinh. Theo
cách phân lo�i này, có các nhóm ��m phá sau:
- ��m phá ven bi�n (coastal lagoon)

- ��m phá san hô (coral lagoon)
- ��m phá nhân t�o (anthropogenic lagoon).


Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy

14

3.2. V trí m phá trong h& th'ng các lo i hình th*y v,c tiêu bi u - d/i
ven b0 bi n Vi&t Nam
Thu� v�c ven b� bi�n là các vùng nư�c có s� tách bi�t nh�t ��nh v� m�t
khơng gian và có s� khác bi�t nh�t ��nh v� các y�u t� t� nhiên v�i vùng bi�n phía
ngồi. � ven b� bi�n Vi�t Nam có m�t ba lo�i th�y v�c ven b� bi�n tiêu bi�u là
các v�ng v�nh, vùng c�a sông và ��m phá. Chúng là k�t qu� tương tác gi�a các q
trình n�i sinh và ngo�i sinh (sơng, sóng và tri�u) � d�i b� bi�n. M�i lo�i có nh�ng
��c trưng riêng khơng ch� v� hình thái mà v� q trình ti�n hóa b�, ��ng l�c hình
thành và t� h�p các d�ng ��a hình ph�n ánh ��c trưng hình thái �ó. Dư�i góc ��
��a lý t� nhiên - ��a m�o chúng là các ��a h� ven b�; dư�i góc �� ��a ch�t �ó là các
th� ��a ch�t hi�n ��i; dư�i góc �� tr�m tích h�c, chúng là các nhóm tư�ng tr�m tích
theo ngu�n g�c phát sinh (Krasenhinnhikov, 1971; Leeder, 1984); dư�i góc �� sinh
thái, chúng là các h� sinh thái quan tr�ng � d�i b� bi�n, bao g�m các ti�u h� thành
ph�n. M�i thu� v�c ven b� bi�n là m�t h� th�ng tài nguyên, bao g�m các h�p ph�n
tài nguyên sinh v�t, phi sinh v�t và tài nguyên v� th�. Trong ba lo�i hình thu� v�c
ven b� bi�n cơ b�n là ��m phá, vùng c�a sông (vùng c�a sông châu th� và vùng
c�a sơng hình ph�u) và v�ng v�nh, khơng ph�i lúc nào c�ng có th� phân bi�t chúng
�ư�c r�ch rịi và trên th�c t� chúng có nh�ng d�ng t�n t�i trung gian, chuy�n ti�p
(hình 1.2). Trong trư�ng h�p c�n có s� cân nh�c khi phân lo�i chúng thu�c nhóm
nào, y�u t� ��ng l�c �óng vai trị quy�t ��nh, y�u t� hình thái ch� là ph� tr� và
tham kh�o.
BiĨn


Bi'n nơng ven b>

V?ng - v!nh

V!nh bi'n (gulf)

Vùng c9a sơng

/m phá

Hình 1.2. V� trí tương ��i gi�a các lo�i hình th�y v�c ven b� bi�n

a. Các vùng c&a sông
N�m � vùng nhi�t ��i nóng �m, mưa nhi�u và có v� phong hố phát tri�n, h�
th�ng sơng ngịi Vi�t Nam phát tri�n khá dày ��c và có t�i lư�ng nư�c và b�i tích
�áng k�. Hàng n�m, các dịng sơng �ưa ra bi�n kho�ng 870 t� m3 nư�c và 250
tri�u t�n bùn cát, �ư�c phân b� trên 10 lưu v�c sơng chính là, các sơng Qu�ng
Ninh, sơng H�ng - Thái Bình, sơng Mã, sông C�, sông Gianh - Qu�ng Tr� Hương, sông Thu B�n, sông Trà Khúc, sông Ba, sông ��ng Nai và sông Mê Kông.
Các sông �� vào bi�n qua các c�a (river mouths) mà theo tài li�u ph� bi�n hi�n nay
d�c b� có 114 c�a. Các sơng �� ra bi�n qua m�t c�a ho�c nhi�u c�a trong ph�m vi


ng I T�ng quan v� ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam

15

c�u trúc c�a vùng c�a sông (Xamoilov I. B., 1952), nơi x�y ra tương tác m�nh m�
gi�a các q trình sơng và bi�n. Các vùng c�a sơng châu th� (deltas) và hình ph�u
(estuaries) � Vi�t Nam có th� bao g�m m�t nhánh c�a (c�a ��i, c�a �à R�ng,

v.v.), m�t vài (vùng c�a sơng B�ch ��ng có 4 c�a) ho�c nhi�u nhánh c�a (châu
th� sông H�ng và Mê Kông hi�n ��i ��u có 9 c�a). Các vùng c�a sơng có th� m�
ra � vùng bi�n h� (các c�a sơng mi�n Trung, Mê Kông), vào v�nh l�n (c�a sông
H�ng m� vào v�nh B�c B�), các v�nh nh� (c�a sông Hàn m� vào v�nh �à N�ng)
ho�c m� vào các ��m phá (c�a sông Hương m� vào phá Tam Giang). Vùng c�a
sông n�m trong d�i �� m�n t� nh�t - l� ��n m�n – l�, nhưng vi�c phân ��nh biên
trong và biên ngoài r�t ph�c t�p và ph�i d�a vào t� h�p các y�u t� ��a hình, tr�m
tích và thu� v�n. ��c trưng vùng c�a sơng ph� thu�c vào tính ch�t lưu v�c, t�i
lư�ng nư�c, bùn cát t� sông và ��c �i�m ��ng l�c sóng, thu� tri�u ven b�. Vai trị
th�ng tr� c�a các y�u t� ��ng l�c sơng, sóng hay thu� tri�u �nh hư�ng r�t l�n ��n
hình thái và m�c �� �óng kín trong c�u trúc c�a chúng (b ng 1.3).
B ng 1. 3. M�t s� c�a sông tiêu bi�u ven b� bi�n Vi�t Nam
��ng l�c
th�ng tr� ven
b�

M�c ��
�óng kín

Ki�u lo�i
vùng c�a
sơng

Tri�u- sơng

N�a kín

Châu th�

Tri�u


N�a kín

Hình ph�u

5

Tri�u

N�a kín

Hình ph�u

H�

Châu th�

Lư�ng
bùn cát
6
(10
t�n/n�m)

TT

Tên vùng c�a
sơng

Di�n
tích lưu

v�c
2
(km )

Lư�ng
nư�c (t�
3
m /n�m)

1

Ka Long

773

1,7

2

Tiên n

4820

0,66

0,0347

3

B�ch ��ng


12680

15

4

H�ng

5

155 000

137

125

Sơng- tri�usóng

H�i (s.Mã)

28 490

20,1

4,35

Sóng-sơng

N�a kín


Châu th�

6

C� (s.C�a H�i )

27 200

24,2

4,41

Sóng- sơng

N�a kín

Châu th�

7

Hương

2 380

4,18

0,503

sơng


kín

Châu th�

8

��i (s. Thu B�n)

10 350

19,3

2,4

Sóng- sơng

N�a kín

Châu th�

9

�à R�ng (s.Ba)

13 900

9,39

2,2


Sóng- sơng

N�a kín

Châu th�

10

��ng Nai

37 390

30.6

3,36

Tri�u

N�a kín

Hình ph�u

11

Mê Kơng

795 000

520,6


160

Tri�u- sóng

H�

Châu th�

Ngu?n: World Bank (1996); Nguy n ViGt PhH và nnk.(2003); VJ TK LMp (2005); Tr9n
TuOt và nnk. (1987) và mPt s3 tài liQu khác.

Châu thH
Thu�t ng� châu th� do Herodotus (485 – 425 trư�c CN) �ưa ra �� mơ t� hình
d�ng tam giác c�a vùng c�a sông Nil. Châu th� �ư�c t�o nên t�i vùng c�a sơng, nơi t�c
�� l�ng ��ng tr�m tích vư�t t�c �� bào mịn, xâm th�c do sóng, thu� tri�u và dịng ch�y.
Ngày nay, châu th� tr� thành m�t thu�t ng� ��a m�o ch� vùng ��t th�p b�i t� hình thành
t�i vùng c�a sơng. Chúng �ư�c phân lo�i theo hình d�ng liên quan ��n ngu�n cung c�p
tr�m tích sơng, n�ng lư�ng sóng và thu� tri�u v�i các d�ng cơ b�n là d�ng phân nhánh
ngón tay (Misissippi và Volga) do sơng th�ng tr�, d�ng m�i nh�n (Ebro � ��a trung
H�i), d�ng phân thu� có các doi cát vi�n (Niger, Nigeria) và d�ng tù (Sao – Francisco,


16

Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy

Brazil) có n�ng lư�ng sóng cao. �i�n hình cho châu th� sông th�ng tr� là Mississippi,
Po, Danup và Ebro; châu th� sóng th�ng tr� là Nil, Rone, Sanfrancisco, Xêngan,
Bergekina, Nigeria và Orinoko; châu th� tri�u th�ng tr� là Mê Kơng, Koppera, Ganga –

Brachmaputra (Leeder, 1984).
Vi�t Nam có hai châu th� l�n là sơng H�ng � phía b�c và Mê Kơng � phía nam. �
Trung b� có các châu th� nh� như Mã, C�, Thu B�n, �à R�ng, v.v. Các châu th� l�n hình
thành trên n�n s�t võng c�a các b�n tr�ng Kainozoi, có b�i t� ��n bù. B� dày tr�m tích ��
tam � �ây ��t ��n hàng nghìn mét và tr�m tích �� t� ��t t�i b� dày hàng tr�m mét.
Châu th� sơng H�ng có di�n tích kho�ng 17 nghìn km2, bao g�m các h�p ph�n có
tu�i Pleistocen, Holocen s�m - gi�a và Holocen mu�n, b� dày tr�m tích Holocen thư�ng
30m, c�c ��i 60m. Hàng n�m h� th�ng sông H�ng �ưa ra bi�n 137km3 nư�c và 125
tri�u t�n bùn cát. D�c b�, tr�m tích di chuy�n v� phía tây nam 24 km v�i dòng cát và
250km v�i dòng bùn. Vùng ven b� có �� cao sóng trung bình 0,88m, c�c ��i 5m, �� l�n
tri�u trung bình 2,5m, c�c ��i 3,5 – 4m, thu�c lo�i nh�t tri�u khá ��u. Châu th� hi�n ��i
tu�i Holocen mu�n có di�n tích 6000 km2, ��nh n�m ph�n Hưng Yên, �áy tr�i dài
kho�ng 145 km t� bán ��o �� Sơn ��n L�ch Trư�ng. Châu th� ng�m (delta front) có rìa
ngồi sâu kho�ng 20m, b� m�t ph� bùn b�t và sét b�t nâu h�ng. Phía ngồi châu th�
ng�m là ��i ti�n châu th� (prodelta) m� r�ng ��n �� sâu 30 m, b� m�t ph� bùn sét nâu
h�ng. ��i ti�n châu th� có th� phân thành ph�n m�t n�n thu�c vùng nư�c nông tho�i
��n kho�ng �� sâu 6m, có �� d�c 0,0005 và ph�n sư�n ti�n châu th� có �� d�c 0,0025
(Tanabe et al., 2003). D�a theo nét tương ��ng v� hình thái v�i các châu th� �anuyp và
Ebro, vùng c�a Ba L�t �ư�c coi là sông và sóng th�ng tr� (Van Maren, 2004). D�a vào
��a hình b� m�t và q trình thu� v�n, châu th� Sơng H�ng �ư�c chia thành các h�
th�ng sóng, tri�u và sơng th�ng tr�. Trư�c khi ��t ��n tr�ng thái hi�n nay, châu th� sơng
H�ng b�i t� trong m�t v�nh khá kín và có thu� tri�u biên �� l�n. D�a vào t�i lư�ng tr�m
tích, hàm lư�ng tr�m tích lơ l�ng, phân b� tr�m tích và các y�u t� thu� ��ng l�c ven b�,
chúng tơi cho r�ng, trên bình di�n chung, châu th� sơng H�ng do sơng th�ng tr�, vai trị
thu� tri�u � v� trí th� hai và c�a sóng � v� trí th� ba. G�n m�t th� k� qua, châu th� sông
H�ng b�i l�n ra bi�n trung bình 28m/n�m, có nơi 100 – 120m/n�m như � c�a Ba L�t và
c�a �áy. Tuy nhiên, kho�ng m�t ph�n n�m chi�u dài b� châu th� sơng H�ng �ang b�
xói l� m�nh, tiêu bi�u là �o�n b� H�i H�u dài 17km b� xói l� v�i t�c �� 10 – 15m/n�m
trong nhi�u n�m qua (Thanh Tran Duc et al., 2005).
Châu th� Mê Kông l�n nh�t �ông Nam Á (di�n tích 35000 km2 ph�n Vi�t Nam),

ph�n ng�m tr�i r�ng ��n �� sâu 20 -30m, b� dày tr�m tích Holocen ��t 45m. Châu th�
hi�n ��i có các nhánh sơng Bassac và Mê Kơng. Sơng Mê Kơng có t�i lư�ng nư�c
520,6km3/n�m, ��ng th� 10 trên th� gi�i và t�i lư�ng tr�m tích 160 tri�u t�n/n�m, ��ng
th� 9 trên th� gi�i. Thu� tri�u thu�c lo�i trung tri�u (mesotide) v�i nh�t tri�u không ��u,
�� l�n tri�u 2,2 – 3,2m. Môi trư�ng ven b� châu th� thu�c lo�i n�ng lư�ng h�n h�p,
tri�u th�ng tr�, �� l�n tri�u trung bình 2,5m, c�c ��i 3-4m, �� cao sóng trung bình 0,9m.
T�c �� b�i l�n c�a châu th� kho�ng 45m/n�m trư�c 2500 n�m và 20 – 30m/n�m sau
2500 n�m. T�i m�i Cà Mau, t�c �� l�n bi�n t�i 150m/n�m. Tuy nhiên, nhi�u �o�n b�
châu th� Mê Kơng �ang b� xói l� v�i quy mơ l�n, ví d� �o�n B� �� b� xói l� v�i t�c ��
30 – 50m/n�m trên chi�u dài 36 km trong nhi�u n�m. Nhi�u ý ki�n cho r�ng châu th�
sông Mê Kông ��ng l�c tri�u th�ng tr� v�i vai trò quan tr�ng c�a sóng (Lap NV, et al.


ng I T�ng quan v� ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam

17

2005. Leeder., 1984; Saito Y, 2001). Chúng tôi th�ng nh�t v�i quan �i�m này, nhưng
nh�n m�nh vai trò c�c k� quan tr�ng c�a ch� �� gió mùa ��i v�i hình thái và ��ng l�c
phát tri�n châu th� Mê Kơng hi�n nay. Có th� tác ��ng c�a gió mùa �ơng b�c t�o nên
dịng d�c b� di chuy�n b�i tích v� phía tây nam b�i t� nên bán ��o Cà Mau m� l�n
nhanh ra bi�n, t�o nên m�i nhô kh�ng l� l�n sâu vào v�nh Thái Lan, trong khi b�i t� m�
l�n các c�a sơng chính r�t h�n ch�. Vì th�, có th� g�i châu th� Mê Kơng hi�n ��i là châu
th� gió mùa �i�n hình.

Vùng c&a sơng hình ph u
Cho ��n nay, cịn có nh�ng quan �i�m khác nhau v� c�u trúc vùng c�a sơng hình
ph�u (estuary). Theo Pritchard (1967): “estuary là m�t thu� v�c n�a kín ven b� thơng
v�i bi�n khơi, trong �ó có s� hồ tr�n nh�t ��nh gi�a nư�c bi�n và nư�c ng�t �ưa ��n t�
l�c ��a” và g�m có 4 ki�u. Ki>u 1 ph� bi�n, là các thung l�ng ng�p chìm, hay g�p � các

��ng b�ng r�ng l�n ven bi�n. Ki>u 2 là các fjord ngu�n g�c sơng b�ng ng�p chìm. Ki>u
3 có các �ê cát (bar-built) ch�n ngồi, ví d� như Estuary Carolina � B�c M�, có hình
thái ��m phá (lagoon) và n�ng lư�ng gió xáo tr�n nư�c tích c�c thay cho vai trị c�a
thu� tri�u. Ki>u 4 hình thành do các quá trình ki�n t�o t�o nên các vùng s�t h� ven b�,
ví d� như v�nh San-Fransisco (Pritchard, 1967).
Xaphianov (1987) �� ngh� chia estuary thành 3 nhóm: bình thư�ng, siêu m�n và
kín. Roy, P. (1984) phân chia Estuary � Úc thành 3 ki�u: ki�u thung l�ng sơng ng�p chìm,
ki�u có �ê cát ch�n ngồi và ki�u các h� nư�c m�n �óng kín ven b�. Leeder M. R. (1984)
cho r�ng ��ng l�c c�a nư�c và tr�m tích trong estuary liên quan v�i tương quan cư�ng ��
c�a các q trình tri�u, sơng và sóng. Ơng chia estuary thành 4 ki�u theo cân b�ng ��
mu�i th� hi�n tính phân t�ng. Ki>u A, phân t�ng m�nh, quá trình lịng sơng th�ng tr�, b�i
t� m�nh. Ki>u B, hồ tr�n t�ng ph�n, nghiêng v� b�i t�, là ki�u ph� bi�n. Ki>u C, ��ng
nh�t theo phương th�ng ��ng trên m�t c�t ngang, dịng tri�u m�nh và khơng b�i t� �áy.
Ki>u D, ��ng nh�t theo phương th�ng ��ng và theo d�c lu�ng ch�y, chuy�n ��ng v�t ch�t
hồn tồn do dịng tri�u th�ng tr� và xâm th�c m�nh lu�ng l�ch.
Dư�i góc �� ��a ch�t, ph� bi�n quan ni�m coi estuary là m�t vùng h� lưu sơng,
thư�ng có d�ng hình ph�u, b� ng�p chìm khơng ��n bù tr�m tích, và thu� tri�u có vai trị
quan tr�ng. Nh�ng ��c �i�m này mang tính ph� bi�n, phù h�p v�i nh�ng estuary l�n và
�i�n hình c�a th� gi�i như Xen, Jironda (Pháp), Thame, Mersey (Anh), Rein, Maas (Hà
Lan), Potomac (M�), La-plata (Nam M�), Dương T� (Trung Qu�c) (Xamoilov, 1952).
Theo quan �i�m tư�ng và môi trư�ng tr�m tích, ln có s� phân bi�t rõ ràng Estuary v�i
vùng c�a sông châu th� và ��m phá (Krasenhinnhikov, 1971; Leeder, 1984).
� Vi�t Nam, các vùng c�a sơng hình ph�u thư�ng n�m � các vùng b� có thu�
tri�u biên �� l�n, �i�n hình là vùng c�a sơng ��ng Nai (Xamoilov, 1952) và vùng c�a
sông B�ch ��ng (Tr�n ��c Th�nh, 1991). Xét v� m�t hình thái, có m�t s� vùng c�a
sơng hình ph�u có hình thái v�nh và tên g�i dân gian có khi v�n quen g�i là “v�nh” như
trư�ng h�p v�nh Tiên Yên – Hà C�i, v�nh C�a L�c, v�nh �� Sơn � vùng c�a sơng hình
ph�u B�ch ��ng hay c� v�nh Gh�nh Rái � vùng c�a sơng hình ph�u ��ng Nai. Tuy
nhiên, v� b�n ch�t ngu�n g�c hình thành, ��ng l�c n�i t�i và ti�n hoá, chúng thu�c v�
vùng c�a sơng hình ph�u. Nh�ng trư�ng h�p tương t� c�ng g�p nhi�u trên th� gi�i như

trư�ng h�p v�nh San-Fransisco và Cheasepeare � M� (Pritchard, 1967) và v�nh
Componthom � Campuchia (Lafond, 1967).


Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy

18

Vùng c�a sông B�ch ��ng là m�t vùng c�a hình ph�u �i�n hình, có ��nh � B�n
Tri�u, �ư�ng b� cơ b�n ch�y ven Phù Long - Cát H�i - �� Sơn và rìa ngồi ��i b�
ng�m c�a sơng �i theo �ư�ng ��ng sâu 6m t� m�i �� Sơn ��n tây nam ��o Cát Bà.
Trư�c �ây, nó thư�ng �ư�c coi là b� ph�n c�a ven b� châu th� kéo dài t� Yên L�p
��n Nga Sơn. Trong m�t s� tài li�u nư�c ngồi hi�n nay (Mathers and Zalasiewicz,
1999), vùng c�a sơng B�ch ��ng �ư�c coi là m�t b� ph�n c�a châu th� sơng H�ng và
�i�u này v�n có th� coi là h�p lý n�u xét trên quy mô l�n v� không gian và l�ch s�
ti�n hố Holocen. Tuy nhiên, trong vịng 5 – 7 tr�m n�m qua, nó �ã chuy�n hố t� c�u
trúc châu th� sang vùng c�a sơng hình ph�u (Tr�n ��c Th�nh, 1991) và �ư�c hình
thành trên cơ s� tương tác gi�a quá trình phát tri�n c�a m�t ��a hào (graben) �ang s�t
chìm v�i s� nâng cao c�a m�c nư�c chân t�nh, s� thi�u h�t b�i tích và thu� tri�u có
biên �� l�n. Nó �ư�c ��nh v� � v� trí rìa �ơng b�c châu th� sơng H�ng, nơi dịng b�i
tích t�ng h�p d�c b� hư�ng v� phía tây nam. Vùng c�a sơng B�ch ��ng là m�t v�c có
c�u trúc n�a kín. � �ây, thu� tri�u là y�u t� ��ng l�c ngo�i sinh ưu th�, quy ��nh các
��c trưng v� ��a hình và tr�m tích. �ó là m�t v�c nư�c l�-m�n, hồ tr�n nư�c sơngbi�n khá t�t, phân t�ng thu�c ki�u B theo phân lo�i c�a Leeder. M�c dù lư�ng b�i tích
sơng tham gia �áng k� nhưng dịng b�i tích di chuy�n n�i t�i �óng vai trị ch� ��o.
V�i c�u trúc phân t�ng y�u, cân b�ng b�i xói nghiêng v� xói l�, xâm th�c. �ây là
trư�ng h�p �i�n hình trên th� gi�i v� m�t vùng c�a sơng hình ph�u phát tri�n trong
�i�u ki�n nh�t tri�u biên �� l�n.
Trư�c �ây, m�t s� tác gi� có phân bi�t lo�i c�a sơng liman, có b�n ch�t ngu�n g�c
hình thành tương t� estuary, nhưng � vùng khơng có thu� tri�u, thư�ng có doi cát ch�n
c�a (Krasenhinnhikov, 1971). ��n nay, khái ni�m c�a sông liman ít �ư�c s� d�ng và

thư�ng �ư�c coi là m�t d�ng estuary � vùng thu� tri�u biên �� nh� (Eric Bird, 2000).
Nhìn nh�n v� m�t hình thái, có ý ki�n cho r�ng c�a sơng liman có m�t � ven b� Mi�n
Trung (V� V�n Phái, 1988). Tuy nhiên, �� kh�ng ��nh c�n có thêm tài li�u nghiên c�u
v� ��ng l�c h�c, nh�t là tính ch�t hồn lưu th�ng ��ng và phân t�ng nư�c vùng c�a
sơng. Có l�, chúng ch� là nh�ng châu th� nh� do sóng th�ng tr�.

b. VJng v nh
V�ng - v�nh ven b� bi�n Vi�t Nam �ư�c hi�u là m�t ph�n c�a bi�n lõm vào l�c
��a ho�c do ��o ch�n t�o thành m�t vùng nư�c khép kín � m�c �� nh�t ��nh mà trong
�ó ��ng l�c bi�n th�ng tr� (Tr�n ��c Th�nh và nnk, 2006.). V�ng v�nh ven b� bi�n
thư�ng có �� m�n và �� trong cao và �i�u ki�n thu� ��ng l�c bi�n th�ng tr�, hoàn lưu
nư�c t�t và m�c �� trao ��i nư�c v�i vùng bi�n bên ngoài r�t khác nhau. Quá trình thu�
��ng l�c trong v�nh là quá trình bi�n và s� khác bi�t v�i bi�n h� bên ngồi ch� là tính
ch�t khép kín hơn và �� sâu có th� nh� hơn. Th�c t�, nhi�u v�nh khơng có hình dáng
lõm mà là nh�ng khu v�c bi�n có tính ch�t kín hơn nh� h� th�ng ��o che ch�n như
trư�ng h�p H� Long và Bái T� Long. V� hình thái, t�n t�i nh�ng d�ng chuy�n ti�p v�i
vùng c�a sông và ��m phá. Trong các v�ng v�nh l�n có khi t�n t�i các ��m phá như
��m Thu� Tri�u n�m trong V�nh Cam Ranh. Do hình thái lõm nh� vào phía l�c ��a mà
g�i v�nh là trư�ng h�p v�nh Cây Dương � phía tây bán ��o Cà Mau. Th�c ch�t, �ây
khơng ph�i là v�nh vì q trình châu th� (sơng) th�ng th�.


ng I T�ng quan v� ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam

19

Các v�ng v�nh ven b� Vi�t Nam �ư�c chia thành 3 c�p cơ b�n (b�ng 3): C�p 1:
v�nh bi�n (gulf); C�p 2: v�nh ven b� (bay), trong �ó có c� v�nh b� �á; C�p 3: V�ng
(bight và shelter). V�ng v�nh ven b� (coastal bay) là thu�t ng� ch� m�t nhóm các v�nh
(bays) và v�ng (bight, shelter) � ven b� có �� sâu khơng q 30m.

Trong ti�ng nư�c ngồi cịn có khái ni�m embayment, g�i là v nh b= 2á. �ó là
m�t vùng lõm c�a b� �á g�c, v�n là các thung l�ng sơng ng�p chìm, Rias và Fjord, là
trong s� 7 ki�u thu� v�c cơ b�n (David et all., 2003). V�nh Xuân �ài � Phú Yên là m�t
v�nh b� �á tiêu bi�u, h�u như toàn b� là b� �á g�c, di�n tích khá l�n (61 km2), sâu trung
bình 10m và sâu nh�t 20m.
� Vi�t Nam, các v�ng có di�n tích dư�i 50 km2, các v�nh ven b� có di�n tích t�
50 km2 tr� lên. Khi nói “v nh”, có ngh�a chung cho c� bay và embayment. Khi nói
“v nh ven b=” là ch� “bay”, cịn khi nói “v nh b= 2á” là ch� “embayment”. Th�ng kê
trên b�n �� t� l� 1/100.000 cho bi�t � ven b� bi�n Vi�t Nam có t�ng s� 48 v�ng, v�nh và
t�ng di�n tích kho�ng 4000 km2 (b ng 1.4. và 1.5); (Tr�n ��c Th�nh và nnk, 2008).
B ng 1. 4. Các lo�i v�ng, v�nh ven b� có m�t t�i Vi�t Nam
Ti�ng Vi�t

Ti�ng Anh

Tính ch�t

V�nh bi�n
(C�p 1)

Gulf

N�m trên m�t vùng r�ng l�n c�a th�m l�c ��a, ho�c vùng bi�n nư�c
sâu. Trên �áy có th� có m�t tr�m tích di tích ho�c các di tích các
d�ng ��a hình c�. Ví d�: v�nh B�c B� và v�nh Thái Lan.

V�nh ven b�
(C�p 2)

Bay


N�m trong d�i b� bi�n, ��c l�p ho�c là m�t ph�n c�a v�nh bi�n, ��
sâu thư�ng không vư�t quá 30m, là nơi x�y ra quá trình b� m�nh
m� và tương tác l�c ��a và bi�n r�t rõ. Thư�ng khơng có m�t các
tr�m tích di tích. V�nh b� �á (Embayment) n�m trong d�i b� bi�n,
��c l�p, ho�c là m�t ph�n c�a v�nh bi�n; b� xâm th�c mài mòn ưu
th�; b� �á g�c là ch� y�u

V�ng
(C�p 3)

Bight, Shelter

N�m trong d�i b� bi�n, ��c l�p ho�c là m�t ph�n c�a v�nh ven b�,
2
kích thư�c dư�i 50 km .

B ng 1.5. M�t s� ��c �i�m hình thái v�ng, v�nh ven b� Vi�t Nam
Tên phân lo�i
TT

��
sâu

Tên (theo h�i ��
1:100 000)
V�ng

V�nh


Hình th�c
t�o v�nh
M�i
nhơ

��o
Ch�n

M�c ��
�óng kín

C�u t�o
th�ch h�c
b�

1

V. Tiên n - Hà C�i

l�n

Nh�

x

G�n kín

Bùn

2


V. Bái T� Long

l�n

Nh�

x

N�a kín

�á g�c

3

V. Quan L�n

l�n

Nh�

x

N�a kín

�á g�c

4

V. H� Long


l�n

TB

x

N�a kín

�á g�c

5

V. Lan H�

l�n

TB

x

N�a kín

�á g�c

6

V. Cơ Tô

l�n


Nh�

R�t h�

�á g�c

x


Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy

20

Tên phân lo�i
TT

��
sâu

Tên (theo h�i ��
1:100 000)
V�ng

V�nh

Hình th�c
t�o v�nh
M�i
nhơ


��o
Ch�n

M�c ��
�óng kín

C�u t�o
th�ch h�c
b�

R�t kín

Bùn

7

V. C�a L�c

8

Vg. Nghi Sơn

l�n

TB

x

H�


Cát

9

Vg. Qu�nh Lưu

l�n

TB

x

H�

�á g�c

10

V. Di�n Châu

TB

x

H�

Cát

11


V�ng Áng

nh�

TB

x

H�

Cát

12

V. Chân Mây

l�n

TB

x

H�

Cát

13

V. �à N�ng


L�n

x

N�a kín

Cát

14

Vg. Cù Lao Chàm

l�n

R�t l�n

R�t h�

�á g�c

15

Vg. An Hồ

nh�

Nh�

x


N�a kín

Cát

16

V. Dung Qu�t

TB

x

H�

Cát

17

Vg. Vi�t Thanh

l�n

TB

x

H�

Cát


18

Vg. Nho Na

nh�

TB

x

H�

�á g�c

19

Vg. M� Hàn

l�n

L�n

x

R�t h�

Cát

20


Vg. M� An

nh�

TB

x

H�

Cát

21

Vg. Moi

l�n

L�n

x

R�t h�

Cát

22

Vg. Cát H�i


l�n

L�n

x

R�t h�

Cát

23

Vg. Tuy Phư�c

l�n

L�n

x

H�

Cát

24

V. Làng Mai

l�n


L�n

x

H�

�á g�c

25

Vg. Xn H�i

nh�

L�n

x

H�

Cát

26

Vg. Cù Mơng

nh�

TB


x

H�

�á g�c

27

Vg. Trích

nh�

L�n

x

H�

Cát

28

Vg. Ơng Diên

nh�

L�n

x


H�

Cát

29

Vg. Xn �ài

TB

x

N�a kín

�á g�c

30

Vg. Rơ

nh�

L�n

x

H�

�á g�c


31

Vg. C� Cị

l�n

L�n

x

N�a kín

�á g�c

32

V. B�n G�i

l�n

TB

x

N�a kín

Cát

33


V. V�n Phong

l�n

L�n

x

N�a kín

�á g�c

34

Vg. Cái Bàn

nh�

L�n

x

H�

Cát

35

V. Bình Cang - ��m

Nha Phu

l�n

Nh�

x

N�a kín

�á g�c

36

V. Nha Trang

nh�

TB

x

H�

Cát

37

V. Hịn Tre


L�n

x

H�

�á g�c

nh�

l�n

l�n

nh�

nh�

l�n

TB

x

x


ng I T�ng quan v� ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam

Tên phân lo�i

TT

��
sâu

Tên (theo h�i ��
1:100 000)
V�ng

V�nh

21

Hình th�c
t�o v�nh
M�i
nhơ

��o
Ch�n

M�c ��
�óng kín

C�u t�o
th�ch h�c
b�

38


V. Cam Ranh

nh�

TB

x

R�t kín

Cát

39

V. Bình Ba

nh�

R�t l�n

x

H�

�á g�c

40

V. Phan Rang


l�n

R�t l�n

x

R�t h�

�á g�c

41

V. Pa-�a-R�ng

l�n

TB

x

R�t h�

Cát

42

Vg. Phan Rí

l�n


TB

x

R�t h�

Cát

43

V. Phan Thi�t

l�n

TB

x

R�t h�

Cát

44

Vg. Bãi V�n (Phú
Qu�c)

nh�

Nh�


x

N�a kín

Cát

45

Vg. ��m (Phú Qu�c)

nh�

Nh�

x

H�

Cát

46

V. Côn Sơn (Côn ��o)

l�n

TB

x


H�

�á g�c

47

V. �ông B�c (Côn ��o)

nh�

TB

x

H�

�á g�c

48

V. ��m Tre (Cơn ��o)

nh�

TB

x

N�a kín


�á g�c

Các y�u t� hình thái cơ b�n c�a m�t v�ng v�nh g�m b� v�nh, m�i nhơ: lịng v�ng
v�nh, c�a v�ng v�nh, ��o ch�n ho�c ��o n�m trong v�nh. Các d�ng ��a hình cơ b�n, v�
ngu�n g�c phát sinh thu�c v� hai nhóm chính: nhóm các d�ng ��a hình k� th�a ít ch�u
�nh hư�ng c�a q trình bi�n và nhóm hình thành do các q trình bi�n hi�n t�i. �i�u
ki�n ��ng l�c bi�n (sóng, thu� tri�u, dòng ch�y và dao ��ng m�c nư�c bi�n) và �� m�n
bi�n th�ng tr� trong v�ng v�nh.
Phân tích và �ánh giá 8 nhóm ch� tiêu ��ng l�c – hình thái (Bùi V�n Vư�ng và
nnk, 2006. ) cho th�y: Kích thư�c v�ng v�nh g�m 4 nhóm khá ��u v� t� l�: v�ng nh�
nh� dư�i 10km2 (23%); v�ng l�n 10 – 50km2 (35%); v�nh nh� 50 – 100km2 (13%); v�nh
l�n trên 100 km2 (29%). �� sâu v�ng v�nh �ư�c phân chia thành 4 c�p: r�t l�n: trên
25m (6%); l�n: 15m - 25m (29%); trung bình: 5m - 15m (48%), nh�: dư�i 5m (17%).
Các v�nh có �� sâu trung bình l�n nh�t là Phan Rang (28m); Phú Yên (25m) và Bình
Cang (22m). Hình thái g�m 2 nhóm ��ng thư�c (77%) và kéo dài (23%). Hình th�c t�o
v�ng v�nh do m�i nhơ �á g�c chi�m ưu th� (85,5%) và ít hơn là do ��o ch�n h�n h�p
(14,5%). M�c �� �óng kín, theo m�c �� trao ��i nư�c v�i bi�n, �ư�c chia thành 5 c�p:
r�t h� (19%), h� (46%), n�a kín (29%), g�n kín (2%) và r�t kín (4%). Th�y tri�u t�i các
v�ng v�nh có th� phân bi�t tri�u l�n (macrotide – 29%); tri�u v�a (mesotide – 6%) và
tri�u nh� (microtide), trong �ó nhóm tri�u nh�, biên �� dư�i 2m chi�m ưu th� (65%).
C�u t�o th�ch h�c b� �ư�c phân thành ba nhóm ưu th�: b� cát (52%), b� bùn (2%), b�
�á g�c (44%) và cịn l�i là b� h�n h�p. Sơng �� vào v�ng v�nh �ư�c phân thành hai
nhóm khơng �áng k� (52%) và �áng k� (48%).
H� th�ng v�ng v�nh ven b� Vi�t Nam ��u hình thành trong bi�n ti�n Holocen.
Tuy nhiên, tu� theo v� trí c�u trúc ��a ch�t, chuy�n ��ng ki�n t�o hi�n ��i và �nh hư�ng
c�a các quá trình ngo�i sinh t�i khu v�c b� bi�n mà chúng có m�t (sơng, sóng và dịng


22


Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy

ch�y ven b�) và s� phát tri�n, ti�n hoá r�t khác nhau. �ó là nh�ng thung l�ng xâm th�c
�á g�c trong giai �o�n trư�c bi�n ti�n Holocen b� bi�n làm ng�p chìm trong q trình
bi�n ti�n. Có th� phân bi�t thành ba nhóm: nhóm thu h�p d�n (ph� bi�n nh�t), nhóm
tương ��i �n ��nh và nhóm m� r�ng d�n (� ven b� �ơng b�c, nơi q trình dâng cao
m�c nư�c bi�n trong �i�u ki�n thi�u h�t b�i tích và xói l� b� tr�m tích b� r�i). K� t�
bi�n ti�n m� r�ng c�c ��i vào Holocen gi�a, xu th� ban ��u v�nh b� �á ph� bi�n, r�i sau
�ó chuy�n thành v�nh ven b�. Cùng v�i s� phá hu� d�n m�i nhơ �á g�c và b�i t� b�, nói
chung v�ng v�nh có xu th� h�p d�n, nơng d�n và san b�ng ��a hình �áy. H�u h�t v�ng
v�nh là các h� sinh thái ��c l�p ven b� và ph�n l�n chúng là t� h�p c�a m�t s� ti�u h�
sinh thái, nhưng r�t ��c trưng, ví d�: r�n san hơ, th�m c� bi�n, bãi cát bi�n và �áy c�ng.
Có th� phân h� th�ng v�ng-v�nh ven b� theo 4 vùng ��a lý. Vùng b� B�c B�, c�u
trúc ��a ch�t �nh hư�ng l�n ��n hình thái v�ng v�nh, thu� tri�u �óng vai trị ��ng l�c
ch� ��o, vai trị sơng-su�i �� vào v�ng-v�nh khá l�n. Vùng b� B�c Trung B�, b� cát t�o
v�ng v�nh là ch� y�u, ��ng l�c sóng �óng vai trị ch� y�u, sơng su�i �óng vai trị nh�t
��nh. Vùng b� Nam Trung B�, t�p trung v�ng v�nh, vai trò b� �á t�o v�ng v�nh quan
tr�ng nh�t, ��ng l�c sóng l�n, tri�u nh�, vai trị c�a sơng nh� và gi�m d�n v� phía nam;
Vùng các ��o phía nam, ưu th� b� �á, vai trị c�a sóng r�t l�n, c�a tri�u nh� và c�a sơng
su�i g�n như khơng �áng k�.
Tóm l.i, h� th�ng thu� v�c ven b� bi�n Vi�t Nam bao g�m ba lo�i chính là
��m phá, vùng c�a sông và v�ng v�nh. M�t s� trư�ng h�p có m�t các d�ng chuy�n
ti�p v� hình thái gi�a các lo�i ho�c thu� v�c lo�i này là �ơn v� th� c�p c�a lo�i kia.
Các ��m phá ven bi�n (lagoons) phân b� � các vùng b� Mi�n Trung sóng m�nh,
thu� tri�u thư�ng khơng l�n và giàu b�i tích cát và �ư�c phân bi�t thành 3 ki�u: g�n
kín; r�t kín và �óng kín. H�u h�t các ��m phá n�i bi�n qua m�t c�a, tr� ��m phá l�n
nh�t Tam Giang – C�u Hai có hai c�a, th�m chí 5 c�a khi bão l� l�n. M�c �� �óng
kín và ��c �i�m khí h�u – thu� v�n �ã hình thành nên ba nhóm �� m�n là nhóm l�
và l� – m�n; và nhóm m�n. Các vùng c�a sông phân b� khá ��u d�c b� bi�n, �ư�c

chia thành hai ki�u là châu th� (deltas) và vùng c�a hình ph�u (estuaries). Châu th�
có th� do sơng th�ng tr�, sóng th�ng tr� và tri�u th�ng tr�. Châu th� sơng H�ng có
��ng l�c sơng th�ng tr�, châu th� Mê Kơng thu� tri�u th�ng tr�, hình thái �nh hư�ng
r�t l�n c�a ch� �� gió mùa �ơng b�c. Các vùng c�a sơng hình ph�u tiêu bi�u B�ch
��ng và ��ng Nai, n�m � nơi thu� tri�u th�ng tr� và bi�n l�n. V�ng v�nh ven b�
(coastal bays) �ư�c phân bi�t thành v�ng (bights, shelters ) khi di�n tích dư�i 50
km2, và v�nh (bays) khi có di�n tích t� 50 km2 tr� lên, có �� sâu dư�i 30m, ph� bi�n
5 – 15m, ch� y�u có c�u trúc h� và n�a kín. Chúng th� hi�n tính ưu th� c�a các q
trình ��ng l�c bi�n và có nh�ng ��c �i�m khác nhau theo 4 vùng ��a lý: B�c B�, B�c
Trung B�, Nam Trung B� và các ��o phía nam. H�u qu� tương tác gi�a các quá
trình l�c ��a và bi�n t�i các thu� v�c th� hi�n � m�c �� �óng kín, kh� n�ng b�i t� –
xâm th�c và �� m�n v�c nư�c. Các ��m phá bi�n ��ng l�n v� tr�ng thái �óng m�
c�a và �� m�n c�a kh�i nư�c v�i xu th� chung nông hố do q trình b�i t� l�p ��y.
Các vùng c�a sơng ln có nh�ng bi�n ��ng l�n v� hình thái liên quan ��n q trình
b�i t� và xói l�, trong �ó b�i t� ưu th� � các châu th� và xâm th�c ưu th� � các vùng
c�a hình ph�u. So v�i vùng c�a sông và ��m phá, v�ng v�nh khá �n ��nh v� hình
thái và các quá trình ��ng l�c.


ng I T�ng quan v� ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam

II. H THANG

23

M PHÁ VEN BB MI N TRUNG VI T NAM

1. GiCi thiEu chung
� ven b� mi�n Trung Vi�t Nam t� v� �� 16o B�c (Th�a Thiên - Hu�) t�i v� �� 11o
B�c (Ninh Thu�n), có m�t 12 ��m phá tiêu bi�u (hình 1.3) v�i t�ng di�n tích m�t nư�c

436,9 km2. Các ��m phá này �a d�ng v� kích thư�c và quy mơ (b�ng 1.6), trong �ó, nh�
nh�t là ��m Nư�c M�n (Sa Hu�nh) có di�n tích 2,8 km2, l�n nh�t là h� ��m phá Tam
Giang - C�u Hai (Th�a Thiên - Hu�) v�i di�n tích 216 km2, l�n nh�t �ông Nam Á và
thu�c lo�i l�n c�a th� gi�i.

CHÚ GIGI

Hình 1.3. Sơ �� phân b� ��m phá ven bi�n tiêu bi�u � mi�n Trung Vi�t Nam


Tr�n ��c Th�nh, Tr�n �ình Lân, Nguy�n H�u C�, �inh v�n Huy

24

Theo th� t� v� phía nam, h� th�ng ��m phá bao g�m:
1. H� ��m phá Tam Giang - C�u Hai
(t�nh Th�a Thiên - Hu�)
2. ��m L�ng Cô
(t�nh Th�a Thiên - Hu�)
3. ��m Trư�ng Giang
(t�nh Qu�ng Nam)
4. ��m An Khê
(t�nh Qu�ng Ngãi)
5. ��m Nư�c M�n (Sa Hu�nh)
(t�nh Qu�ng Ngãi)
6. ��m Trà �
(t�nh Bình ��nh)
7. ��m Nư�c Ng�t (Degi)
(t�nh Bình ��nh)
8. ��m Th� N�i

(t�nh Bình ��nh)
9. ��m Cù Mơng
(t�nh Phú n)
10. ��m Ơ Loan
(t�nh Phú n)
11. ��m Th�y Tri�u
(t�nh Khánh Hịa)
12. ��m N�i
(t�nh Ninh Thu�n)
Các ��m phá này �ư�c ki�m kê theo các n�i dung cơ b�n sau: to� �� ��a lý; ��a
�i�m; huy�n, xã có liên quan; di�n tích m�t nư�c; kích thư�c cơ b�n c�a v�c nư�c (dài,
r�ng, sâu); s� lư�ng c�a và kích thư�c, �� sâu; ki�u lo�i th�y v�c; các sông �� vào; ��c
�i�m ��a ch�t – ��a m�o và cơ s� h� t�ng quan tr�ng xây d�ng trong ��m phá.
B ng 1.6. Di�n tích và kích thư�c các ��m phá ven bi�n mi�n Trung Vi�t Nam
(Nguy n H u C , 1996, 1999 và 2005)
TT

��m phá

Di�n
tích
2
(km )

Kích thư�c (km)

�� sâu (m)

Dài


R�ng

Trung
bình

L�n
nh�t

Kích thư�c c�a (m)
Dài

R�ng

Sâu

1

Tam Giang C�u Hai

216

68

2 - 10

1,6

4,2

T.An:6000

T.Hi�n: 100

350
50

2 -11
1

2

L�ng Cơ

16

6,0

3,5

1,2

2,0

1000

150

1-8

3


Trư�ng
Giang

36,9

10,0

5,0

1,1

2,0

An Hồ 500
Tam H�i 400

400
200

4

An khê

3,5

3,0

1,1

1,3


2

3 000

150

1

5

Nư�c M�n

2,8

3,0

1,0

1,0

1,6

300

120

1,5

6


Trà �

14,4

6,0

2,5

1,6

2,2

5 000

150

1-4

7

Nư�c Ng�t

15,6

8,5

2,5

0,9


1,4

2 000

125

1,6

8

Th� N�i

50

15,6

3,9

1,2

2,5

1 200

900

7

9


Cù Mơng

30,2

17,6

2,2

1,6

3,5

500

350

5

10

Ơ Loan

18

9,3

1,9

1,2


2,0

6 300

50

1,5

11

Th�y Tri�u

25,5

17,5

0,3-3,0

1,5

4,0

1 000

1 000

4,0

12


N�i

8

6

3,5

2,8

3,2

2 500

500

4-6

4

1


×