NAGARA VIJAYA trong lịch sử mandala champa nagara vijaya in the history of mandala champa

NGHIÊN CỨU
Tháp Dương Long,
huyện Tây Sơn, Bình Định

NAGARA VIJAYA
trong lịch sử
MANDALA CHAMPA
Đỗ Trường Giang
DO SÛÅ THIÏËU HUÅT VÏÌ MÙÅT TÛ LIÏÅU,
LÕCH SÛÃ CHAMPA GIAI ÀOAÅN TÛÂ SAU THÏË
KYÃ X ÀÏËN THÏË K XV – ÀÛÚÅC BIÏËT ÀÏËN
NHÛ LÂ GIAI ÀOẨN CA VÛÚNG TRIÏÌU
VIJAYA - HIÏÅN ÀANG CÔN LÂ MƯÅT “KHOẪNG
TRƯËNG” VÂ CÊÌN CỐ NHÛÄNG NGHIÏN CÛÁU
CHUN SÊU ÀÏÍ GỐP PHÊÌN PHC DÛÅNG
LẨI MƯÅT LÕCH SÛÃ TRỔN VỂN CA VÛÚNG
QËC CHAMPA TÛÂ KHI HỊNH THÂNH ÀÏËN
KHI LI TÂN. BÂI VIÏËT DÛÚÁI ÀÊY MONG
MËN GIÚÁI THIÏÅU MƯÅT SƯË VÊËN ÀÏÌ NƯÍI BÊÅT
ÀANG NHÊÅN ÀÛÚÅC NHIÏÌU SÛÅ QUAN TÊM VÂ
TRANH LÅN CA CẤC HỔC GIẪ TRONG VÂ
NGOÂI NÛÚÁC VÏÌ MƯÅT GIAI ÀOẨN LÕCH SÛÃ
QUAN TRỔNG TRONG TIÏËN TRỊNH LÕCH SÛÃ
CHAMPA NỐI RIÏNG, CNG NHÛ LÕCH SÛÃ
CA VIÏÅT NAM NỐI CHUNG.

4

Sûå trưỵi dêåy ca Nagara Vijaya vâ
bûúác ngóåt trong lõch sûã mandala
Champa thïë k XII

Nhûäng nghiïn cûáu trûúác àêy, hêìu hïët
dûåa vâo cưng trịnh nửới tiùởng cuóa G.Maspero,
ùỡu cho rựỗng vaõo cuửởi thùở kyó XX, cng vúái sûå
chêëm dûát ca vûúng triïìu Àưìng Dûúng, àậ
diïỵn ra mưåt sûå “dúâi àư” tûâ vng Quẫng Nam
vïì Bịnh Àõnh vúái kinh àư múái àùåt tẩi thânh
Àưì Bân. Sûå thay àưíi trung têm chđnh trõ àố
cng dêỵn túái sûå suy tân ca thûúng cẫng Hưåi
An vâ tûâ àêy thûúng cẫng Thi Nẩi àậ thay
thïë Hưåi An trúã thânh trung têm ngoẩi thûúng
vâ giao lûu vùn hốa chđnh ca Champa. Àố lâ
cấch diïỵn giẫi ca cấc hổc giẫ ngûúâi Phấp tûâ
àêìu thïë k XX vâ àûúåc chêëp nhêån nhû lâ cấch
hiïíu “chđnh thưëng” vïì sûå ra àúâi ca “vûúng
triïìu Vijaya” àûúåc cho lâ kếo dâi tûâ cëi thïë
k X cho àïën nùm 1471 khi vua Lï Thấnh
Tưng têën cưng lêìn cëi cng vâo thânh Àưì
Bân. Lån giẫi ca G.Maspero vïì sûå “dúâi
àư” ca Champa tûâ Àưìng Dûúng vïì Vijaya
(Bịnh ừnh) laõ dỷồa trùn quan niùồm cho rựỗng

S 491 THNG 1 NĂM 2018


Champa lâ mưåt qëc gia thưëng
nhêët giưëng nhû Trung Hoa hay
Àẩi Viïåt àûúng thúâi, vâ vị thïë
trong mưỵi thúâi k lõch sûã chó cố
mưåt trung têm quìn lûåc duy
nhêët úã Champa, vâ theo àố

cấc vua Champa àậ “dúâi àư” tûâ
Amaravati vïì Vijaya vâo cëi
thïë k X(1).
Tuy nhiïn, dûåa trïn nhûäng
ngìn tû liïåu múái vâ gốc nhịn
khu vûåc múái, cấc nghiïn cûáu gêìn
àêy ca giúái hổc giẫ qëc tïë cố
xu hûúáng nhịn nhêån lẩi nhûäng
kiïën giẫi vâ àấnh giấ àậ àûúåc
viïët búãi G.Maspero vïì giai àoẩn
lõch sûã nhiïìu biïën àưång nây ca
Champa. Quan àiïím “dúâi àư” vïì
phđa nam ca G.Maspero àún
thìn chó àïën tûâ mưåt thưng tin
ngùỉn duy nhêët xët hiïån trong
Tửởng sỷó cuóa Trung Hoa, trong oỏ
ghi nhờồn rựỗng mửồt nhên vêåt tûâ
Champa túái triïìu àịnh nhâ Tưëng
vâ thưng bấo rựỗng trỷỳỏc nhỷọng
aỏp lỷồc cuóa ngỷỳõi Viùồt tỷõ phủa
bựổc, hoồ àậ phẫi rúâi khỗi núi cû
ng ca mịnh vâ chuín àõa bân
sinh sưëng xa vïì phđa Nam. Dûåa
trïn thưng tin àố trong sûã Trung
Hoa, G.Maspero àậ bỗ qua têët cẫ
cấc tû liïåu vùn khùỉc vâ khẫo cưí
hổc khấc ca Champa(2).
Michael Vickery aọ chú ra
rựỗng, tỷõ giỷọa thùở kyó XII, xuờởt
hiùồn àưìng thúâi nhiïìu vùn khùỉc

cưí quan trổng ca Champa
nhû vùn khùỉc C.17 hay C.101
úã nhiïìu khu vûåc àõa l khấc
nhau tûâ Amaravati, Vijaya,
Kauthara, Panduranga... gùỉn
liïìn vúái danh tiïëng ca võ vua
nưíi tiïëng Jaya Harivarman,
mưåt ngûúâi cố ngìn gưëc tûâ vng
Vijaya/uran bhumi Vijaya vâ
sau àố àậ trúã thânh vua ca
nagara Champa(3). Sûå xët hiïån
ca mưåt nhốm vùn khùỉc ca
Jaya Harivarman I vâo giûäa thïë
k XII cng chđnh lâ thúâi àiïím
àấnh dêëu sûå trưỵi dêåy khưng
ngûâng ca nagara Vijaya, mưåt
khu vûåc mâ hiïëm khi àûúåc nhùỉc
túái trong cấc vùn khùỉc Champa
trûúác giai àoẩn nây. Cấc vùn
khùỉc nây àưìng thúâi cng cho
biïët vïì vai trô quan trổng ca

SỐ 491 THÁNG 1 NĂM 2018

cấc àưåi qn Khmer trong sûå
trưỵi dêåy ca Vijaya thïë k XII.
Kïí tûâ thúâi àiïím nây, Vijaya àậ
trúã thânh mưåt nagara cố tđnh tûå
trõ cao, vâ rưìi nhanh chống vûún
lïn thoất khỗi têìm ẫnh hûúãng

ca cấc nagara hng mẩnh úã
phđa bùỉc (Amaravati) vâ phđa
nam (Kauthara). Khưng lêu
sau àố, Vijaya àậ trúã thânh àưëi
th cẩnh tranh vúái cấc nagara
Champa truìn thưëng vâ vûún
lïn nùỉm võ thïë thưëng trõ ca
toân thïí mandala Champa tûâ
cëi thïë k XII. Dûåa trïn nhûäng
nghiïn cûáu múái vïì vựn khựổc cửớ
Champa, M.Vickery gỳồi yỏ rựỗng
chuỏng ta cờỡn tỷõ boó quan iùớm
nùu lùn bỳói G.Maspero cho rựỗng
aọ coỏ sỷồ “dúâi àư” ca Champa tûâ
Amaravati vïì Vijaya vâo cëi
thïë k X vâ tûâ àêy Amaravati
mêët vai trô lõch sûã ca mịnh(4).
Ngûúâi Khmer trong giai
àoẩn thõnh vûúång nhêët ca àïë
chïë Angkor àậ nưỵ lûåc khưng
ngûâng nghó trong viïåc múã àûúâng
hûúáng ra biïín Àưng vâ thiïët lêåp
nhûäng mưëi liïn hïå trûåc tiïëp vúái
cấc cẫng thõ vng Nam Trung
Hoa. Chđnh trong bưëi cẫnh àố,
ngûúâi Khmer bùỉt àêìu hûúáng túái
cấc cẫng thõ Champa nhû mưåt
sûå thay thïë cho tuën àûúâng
qua vng Nghïå Tơnh ca Àẩi
Viïåt, vâ bùỉt àêìu thïí hiïån tham

vổng chiïëm cûá cấc cẫng biïín
Champa mưåt cấch rộ rïåt thïí
hiïån qua cåc chiïën tranh vâ
sau àố lâ thúâi gian thưëng trõ lêu
dâi ca Khmer ỳó Vijaya. Nhỷ
thùở coỏ thùớ thờởy rựỗng, Vijaya nửới
lùn trûúác hïët vâ quan trổng nhêët
lâ búãi sûå trúå gip vâ hiïån diïån
ca ngûúâi Khmer trong mưåt nưỵ
lûåc biïën Vijaya trúã thânh mưåt
tiïìn cẫng kïët nưëi àïë qëc Angkor
vúái thõ trûúâng Trung Hoa cng
nhû mẩng lûúái hẫi thûúng qëc
tïë qua vuõng biùớn cuóa Champa.
Nagara Amaravati luỏc naõy
nựỗm ửỡng thỳõi dỷỳỏi hai gổng
kịm úã phđa nam vâ phđa bùỉc: úã
phđa bùỉc lâ cấc cåc têën cưng
ca ngûúâi Viïåt, sau khi àậ sấp
nhêåp mưåt phêìn lậnh thưí phđa
bùỉc Champa vâo lậnh thưí ca

mịnh, thị Amaravati bõ àùåt
vâo mưåt bưëi cẫnh khố khùn vâ
dïỵ dâng bõ têën cưng, kiïím soất
búãi cấc àưåi qn nûúác ngoâi hún
bao giúâ hïët. Trong khi àố úã phđa
nam, viïåc Vijaya trúã thânh tiïìn
cẫng ca ngûúâi Khmer vâ tranh
giânh võ thïë thưëng trõ vúái mẩng

lûúái sưng Thu Bưìn, àậ trúã thânh
mưåt àưëi th cẩnh tranh trûåc tiïëp
ca Amaravati, trong àố Vijaya
cố lúåi thïë trưåi vûúåt, búãi ngoâi sûå
hiïån diïån ca ngûúâi Khmer, thị
Vijaya côn cố cẫ mưåt bïå àúä quan
trổng úã phđa têy àố lâ ngìn
hâng vâ ngìn nhên lûåc cho sẫn
xët vâ chiïën trêån úã vng cao
ngun [qua àêo An Khï], àiïìu
mâ Amaravati khưng cố àûúåc(5).
Mư hịnh tưí chûác chđnh trõ
ca Champa nhịn tûâ Nagara
Vijaya
Trong quan àiïím nghiïn cûáu
truìn thưëng vïì Champa, àûúåc
khúãi ngìn tûâ cấc hổc giẫ Phấp
vâ àûúåc nhiïìu thïë hïå cấc hổc giẫ
sau nây kïë thûâa, Champa àûúåc
nhịn nhêån nhû lâ mưåt vûúng
qëc thưëng nhêët vúái lậnh thưí
truìn thưëng trẫi dâi tûâ nam
Àêo Ngang cho àïën nam Bịnh
Thån, vúái mưåt hïå thưëng hânh
chđnh thưëng nhêët tûâ trung ûúng
àïën àõa phûúng, toân bưå vûúng
qëc àûúåc àùåt dûúái sûå trõ vị ca
mưåt qëc vûúng cố quìn uy tưëi
cao(6). Cấch nhịn nhêån àố, do cấc
hổc giẫ àậ ấp dng mưåt mư hịnh

ca Trung Hoa vâ Àẩi Viïåt àưëi
vúái trûúâng húåp Champa, cố lệ
àậ chûa phẫn ẫnh chên xấc bẫn
chêët thûåc sûå ca hïå thưëng chđnh
trõ - kinh tïë - vùn hốa vâ tưåc ngûúâi
ca vûúng qëc cưí Champa, hay
mandala Champa.
Cấc tâi liïåu cưí sûã ca Trung
Hoa viïët vïì Champa trong
giai àoẩn nây thûúâng nhùỉc túái
Champa nhû mưåt nhâ nûúác
thưëng nhêët úã vng Nam Dûúng.
Tuy thïë, cấc tâi liïåu nây cng
cung cêëp cho chng ta nhûäng
thưng tin vïì mưåt sưë khđa cẩnh
khấc liïn quan túái lõch sûã ca
vûúng qëc nây. Chùèng hẩn
nhû, phêìn viïët vïì Chiïm Thânh

5


(Zhancheng) trong Tửởng sỷó cho
biùởt rựỗng phủa nam cuóa vỷỳng
quửởc nây lâ Thi Bõ chêu, phđa
têy lâ Thûúång Ngun chêu,
vâ phđa bùỉc lâ Ư L chêu(7). Mưåt
tâi liïåu quan trổng khấc cng
àûúåc viïët dûúái thúâi Tưëng lâ Chû
Phiïn Chđ (Zhufanzhi) cuọng noỏi

rựỗng kinh ử cuóa Chiùm Thaõnh
vaõo thỳõi iùớm oỏ lâ Tên Chêu
(Xinzhou), vâ cố đt nhêët 10 tiïíu
qëc chû hêìu (shuguo) dûúái
quìn ca Chiïm Thânh, bao
gưìm Jiuzhou, Wuli, Rii, Yue Li,
Weirui, Bintonglong, Wumaba(?), Longrong or Nonglong(?),
Puluoganwuliang(?)
and
Baopiqi(8). Töëng höåi yïëu Chi caóo
(Song Huiyao Jigao) lỷu yỏ rựỗng
khu vỷồc phủa nam – Bin-tuo-luo
(Panduranga) lâ mưåt tiïíu qëc

6

riïng biïåt, nhûng lïå thåc vâo
vûúng qëc Champa(9). Àïën thúâi
nhâ Minh, tû liïåu ghi chếp trong
cấc chuën hẫi trịnh ca Trõnh
Hôa cng phên biïåt rộ giûäa
Chan-cheng kuo (Chiïm Thânh/
Champa) vúái đt nhêët lâ ba chđnh
thïí khấc biïåt lâ Pin-t’ung-lung
kuo (Panduranga), Ling-shan
(Cape Varella) vâ K’un-lunshan (Pulau Condore)(10). Nhû
thïë, d ln nhịn nhêån Champa
nhû mưåt chđnh thïí thưëng nhêët úã
vng Nam Dûúng, cấc ghi chếp
ca ngûúâi Trung Hoa cng àậ

cho chng ta nhûäng nhêån thûác
quan trổng vïì sûå phên tấch ca
cấc tiïíu qëc trïn búâ biïín miïìn
Trung Viïåt Nam ngây nay(11).
Trong khoẫng hai thêåp k
gêìn àêy thị dûúâng nhû àậ cố
mưåt nhêån thûác múái
mang tđnh phưí quất
trong giúái nghiïn cûáu
àố lâ Champa khưng
phẫi lâ mưåt vûúng qëc
thưëng nhêët, mâ lâ mưåt
nhốm cấc tiïíu qëc trẫi
dâi trïn búâ biïín miïìn
Trung Viïåt Nam ngây
nay. Tûâ thïë k thûá VIII
trúã i, caỏc bựỗng chỷỏng
vùỡ sỷồ hiùồn diùồn cuóa mửồt
tờồp hỳồp cấc tiïíu qëc
Champa câng trúã nïn rộ
râng hún. Cấc tiïíu qëc
nây cố thïí lâ àậ chia sễ
mưåt nïìn vùn hốa chung
àố lâ vùn hốa Chùm
“ÊËn Àưå hốa”, cho d cố
thïí cố nhûäng khu biïåt
mang tđnh àõa phûúng.
Mưỵi tiïíu qëc àûúåc biïët
àïën búãi mưåt danh xûng
Sanskrit vâ àûúåc liïn

hïå vúái mưåt khu vûåc àõa
l c thïí. Tẩi nhûäng
thúâi àiïím mâ hai hay
nhiïìu cấc tiïíu qëc cố
nhûäng mêu thỵn lêỵn
nhau khi mâ mưåt ưng
vua ca tiïíu qëc nây
cưë gùỉng múã rưång ẫnh
hûúãng cuóa ửng ta bựỗng
viùồc xờm chiùởm caỏc tiùớu
quửởc khaỏc. Tuy nhiïn,
rộ râng lâ trong sët

thúâi cưí trung àẩi, khưng cố mưåt
tiïíu qëc Champa nâo cố thïí
giânh àûúåc sûå thưëng trõ lờu daõi
ửởi vỳỏi caỏc tiùớu quửởc khaỏc(12). Sỷồ
thỷõa nhờồn rựỗng cố nhiïìu trung
têm lâm phûác tẩp nhiïåm v ca
cấc sûã gia, tuy nhiïn nố cng
giẫi thoất chng ta khỗi cấi u
cêìu tđch húåp têët cẫ cấc ngìn tû
liïåu àa dẩng vâo mưåt cêu chuån
duy nhêët(13).
Mandala Champa lâ sûå
tẩo thânh ca nhiïìu tiïíu qëc
(nagara) vâ vai trô thưëng trõ
hay chi phưëi trong mandala
liïn tc thay àưíi vâ chuín vêån
tûâ tiïíu qëc nây sang tiïíu qëc

khấc. Trong nhûäng nhên tưë ẫnh
hûúãng túái võ thïë ca cấc nagara
nhû thïë, sûå thõnh vûúång vïì kinh
tïë vâ thûúng mẩi àûúåc xem nhû
mưåt trong nhûäng nhên tưë quan
trổng hâng àêìu. Viïåc chiïëm lơnh
àûúåc nhûäng vng àưìng bựỗng truõ
phuỏ, nhỷọng nguửỡn haõng lờm saón
thiùởt yùởu, nhỷọng thỷỳng cẫng
phưìn vinh àûúåc xem nhû nhûäng
ëu tưë thc àêíy sûå cẩnh tranh
giûäa cấc nagara. Tûâ giûäa thïë k
XII, nagara Vijaya cố thïí àûúåc
xem nhû tiïíu qëc thưëng trõ
trong mandala Champa búãi sûå
trưåi vûúåt vïì nhiïìu phûúng diïån,
trong àố àùåc biïåt lâ sûå vêån hânh
hiïåu quẫ vâ kïët nưëi ca mưåt
mẩng lûúái giao thûúng nưåi àõa
vúái mẩng lûúái hẫi thûúng khu
vûåc, thïí hiïån qua sûå phưìn vinh
ca thûúng cẫng Thi Nẩi. Cng
chđnh búãi võ trđ quan trổng ca
mịnh, mâ thûúng cẫng Thi Nẩi
vâ vng Vijaya trúã thânh mc
tiïu têën cưng thûúâng xun vâ
lêu dâi ca khưng chó cấc nagara
lấng giïìng, mâ côn búãi cấc nûúác
lấng giïìng khấc trong khu vûåc
lâ Àẩi Viïåt vâ Angkor.

Vng hẩt nhên (Core Area)
giûä võ thïë lâ trung têm ca chđnh
thïí, núi têåp trung nhûäng trung
têm chđnh trõ, tưn giấo vâ kinh
tïë chđnh ëu ca nagara nây.
Mưåt vânh àai bẫo vïå (protecting
circle) àậ àûúåc hịnh thânh àïí
mưåt mùåt thc àêíy cấc liïn kïët
kinh tïë giûäa vng hẩt nhên vúái
cấc mẩng lûúái vng lên cêån, àưìng

SỐ 491 THÁNG 1 NĂM 2018


thúâi giûä vai trô bẫo vïå chđnh thïí
trung têm khỗi sûå têën cưng tûâ
phđa cấc àưëi th (Mẩng lûúái trao
àưíi liïn vng kïët nưëi Vng hẩt
nhên vúái cấc trung têm khấc,
hay lâ cấc mẩng lûúái trao àưíi
ven sưng khấc nhû khu vûåc Cao
Ngun phđa têy, hïå thưëng trao
àưíi ven sưng úã Quẫng Ngậi vâ
Ph n (têët cẫ tẩo lêåp nïn mưåt
mẩng lûúái ca nagara Vijaya).
Trong bưëi cẫnh chđnh trõ chung
ca thïë giúái Àưng Nam Ấ cưí
xûa, nagara Vijaya cng thûúâng
xun àưëi mùåt vúái cấc cåc têën
cưng ca nhûäng tiïíu qëc lấng

giïìng, nhûäng tiïíu qëc cng àậ
kiïën lêåp mưåt mẩng lûúái liïn kïët
riïng ca mịnh vâ cng ln tịm
cấch àïí múã rưång cấc mẩng lûúái
àố, àưìng thúâi lâm suy ëu cấc
àưëi th cẩnh tranh lên cêån ca
mịnh. Trong nghơa àố, chng ta
cố thïí thêëy mưåt Vânh àai nhûäng
nagara cẩnh tranh vêy quanh
nagara Vijaya nhû Amaravati
vâ Panduranga. Vijaya trong
nhiïìu thïë k àống vai trô lâ mưåt
trung têm liïn vng quan trổng
trïn búâ biïín Àưng, vâ àïí duy trị
võ thïë àố, bẫn thên nố cêìn thiïët
phẫi kiïën lêåp vâ duy trị mẩng
lûúái trao àưíi vúái cấc trung têm
liïn vng vâ liïn thïë giúái khấc
trong khu vûåc, hay lâ nhûäng
trung têm chđnh trõ, tưn giấo vâ
kinh tïë lúán ca cấc mandala lúán
trong khu vûåc: (Vên Àưìn, Thùng
Long, Siemreap, Vatphu, Java,
Philipine), têët cẫ tẩo thânh mưåt
vânh àai thûá 4: Àan xen cấc xu
hûúáng cẩnh tranh, xung àưåt vâ
liïn minh (vïì kinh tïë, chđnh trõ
vâ qn sûå). Cëi cng, àố lâ sûå
cêìn thiïët phẫi thiïët lêåp mưëi liïn
hïå giûäa Vijaya vúái cấc trung têm

kinh tïë, chđnh trõ lúán ca thïë giúái
àïí àẫm bẫo sûå ưín àõnh vâ thõnh
vûúång ca tiïíu qëc cẫ vïì mùåt
chđnh trõ vâ kinh tïë. Chđnh nhu
cêìu àố àậ thc àêíy sûå dûå nhêåp
ca Vijaya vâo mẩng lûúái giao
thûúng qëc tïë, kïët nưëi Vijaya
vúái cấc chđnh thïí trung têm
ca lc àõa Ấ Êu: Trung Hoa,
ÊËn Àưå, Arab... Sûå hiïån diïån ca
cấc thûúng nhên vâ phấi àoân

SỐ 491 THÁNG 1 NĂM 2018

Trung Hoa, Arab trïn búâ biïín
Champa vâ Vijaya. Duy trị sûå
hưåi nhêåp vâo vânh àai nây tẩo
cho Champa sûå ưín àõnh vïì chđnh
trõ, uy tđn vïì ngoẩi giao (àùåc biïåt
lâ tûâ phđa Trung Hoa), ngìn
thu vïì kinh tïë (thûúng nhên
Trung Hoa vâ Arab).
Vijaya-Champa trong cấc
mưëi tûúng tấc quìn lûåc khu
vûåc
Búâ biïín Àưng dûúâng nhû àậ trúã
thânh mưåt trong nhûäng mc tiïu
quan trổng cêìn phẫi chiïëm àoẩt
àûúåc àưëi vúái cẫ ba chđnh thïí lúán
lâ Champa, Àẩi Viïåt vâ Angkor.

Àưëi vúái Champa, vêën àïì bẫo vïå
cấc vng lậnh thưí, cấc hẫi cẫng
vâ cấc ngìn hâng quan trổng
chđnh lâ l do dêỵn àïën viïåc xung
àưåt vúái hai qëc gia lấng giïìng.
Àưëi vúái Àẩi Viïåt, àố lâ nhûäng
hânh àưång thïí hiïån võ thïë ca
mưåt qëc gia àang lïn, lâ nhu cêìu
tịm kiïëm cấc vng lậnh thưí múái,
cấc vng àêët canh tấc múái trûúác
ấp lûåc dên sưë cuóa vuõng ửỡng bựỗng
chờu thửớ sửng Hửỡng, nhỷng ửỡng
thỳõi cuọng thïí hiïån tham vổng dûå
nhêåp vâo mẩng lûúái hẫi thûúng
khu vûåc thưng qua viïåc chiïëm
lơnh vâ bẫo trúå cấc tuën thûúng
mẩi vng, cấc ngìn hâng vâ àùåc
biïåt lâ cấc thûúng cẫng ven biïín.
Àưëi vúái Angkor, àố lâ tham vổng
chiïëm lơnh caỏc tuyùởn giao thỷỳng
caó trùn bửồ vaõ trùn biùớn nhựỗm múã
ra con àûúâng nöëi kïët trûåc tiïëp vúái
thõ trûúâng nam Trung Hoa vâ
cấc tuën hẫi thûúng chuín vêån
trïn biïín Àưng. Dûúâng nhû, chia
sễ nhiïìu nhên tưë ẫnh hûúãng cng
nhû biïíu hiïån chung ca mưåt k
ngun thûúng mẩi súám úã Àưng
Nam Ấ (900-1300), hẫi thûúng
ngây câng trúã nïn quan trổng hún

àưëi vỳỏi caỏc chủnh thùớ nựỗm trùn bỳõ
biùớn ửng, cho duõ àố lâ chđnh
thïí trổng thûúng (trade-oriented
polity) nhû lâ Champa, hay chđnh
thïí trổng nưng (agriculture-based
polity) nhû Àẩi Viïåt vâ Angkor.
Cấc vng biïín, cấc hẫi cẫng, cấc
ngìn hâng vâ cấc tuën hẫi
thûúng ngây câng trúã thânh mưëi
quan têm lúán ca cấc chđnh thïí

nây, vâ cng chđnh nhûäng nhên
tưë nây àậ tấc àưång khưng nhỗ àïën
àúâi sưëng chđnh trõ-kinh tïë ca cấc
nhâ nûúác nây.
Viïåc tịm hiïíu mưëi quan hïå
phûác tẩp giûäa Champa vâ Àẩi
Viïåt trong nhiïìu thïë k lâ mưåt
nhiïåm v khố khùn, ựồc biùồt nùởu
chuỏng ta giaó sỷó rựỗng aồi Viùồt coỏ
thùớ àậ phẫi giẫi quët vâ thêåm
chđ lâ cố chiïën tranh vúái nhiïìu
hún mưåt vûúng qëc Champa.
Cấc bưå sûã ca Viïåt Nam thûúâng
cố xu hûúáng àùåt ngûúâi Chùm úã
võ trđ thêëp hún so vúái mịnh, nhùỉc
àïën hổ nhû lâ nhûäng “phấi àoân
triïìu cưëng” so sấnh vúái nhûäng
phấi àoân mâ Àẩi Viïåt àậ gûãi túái
Trung Hoa. Tuy nhiïn, trïn thûåc

tïë thị, khưng cố vễ gị lâ ngûúâi
Chùm cêìn vâ mën giûä mưåt vai
trô nhû lâ “chû hêìu” ca Àẩi
Viïåt. Dûúâng nhû àậ coỏ mửồt sỷồ
cờn bựỗng tỷỳng ửởi vùỡ sỷỏc maồnh
ừa chủnh trõ cho túái cëi thïë k
XIV. Tuy nhiïn, vâo àêìu thïë k
XV, ngûúâi Chùm cẫm nhêån rộ
râng sûå àe dổa vâ àậ nhûúång lẩi
phêìn àêët phđa nam àêo Hẫi Vên.
Tẩi thúâi àiïím nây phêìn lậnh thưí
thåc Amaravati rộ râng lâ àậ
rúi vâo tay Àẩi Viïåt. Ngûúâi Viïåt
giúâ àêy àậ hiïån diïån tẩi phđa nam
àêo Hẫi Vên – mưåt barrier quan
trổng àậ cẫn trúã cấc cåc chiïën
qn sûå trïn bưå ca hổ, chín bõ
cho mưåt cåc viïỵn chinh qn sûå
lúán chưëng lẩi Vijaya sau àố. Nùm
1400, do àố, àậ àấnh dêëu mưåt
bûúác ngóåt trong quan hïå chiïën
lûúåc giûäa Viïåt Nam vâ Champa.
Mưëi quan hïå giûäa ngûúâi
Chùm vúái ngûúâi Khmer diïỵn ra
trong bưëi cẫnh cẫ hai cng chia
sễ nhûäng giấ trõ chung vïì mùåt
vùn hốa “ÊËn Àưå hốa”. Mưëi quan
hïå giûäa hai tưåc ngûúâi nây bùỉt àêìu
tûâ thúâi tiïìn Angkor, vâ trïn thûåc
tïë tïn gổi “Champa” àậ lêìn àêìu

tiïn xët hiïån trong cấc cấc bia
k trïn lậnh thưí ca ngûúâi Chùm
vâ ngûúâi Khmer cng thúâi àiïím
vâo thïë k thûá VII. Àùåc biïåt lâ khi
mâ cấc tiïíu qëc Champa phđa
nam phất triïín, àậ xẫy ra nhûäng
sûå àưëi àêìu vâ cẩnh tranh vúái
ngûúâi Khmer trong viïåc chiïëm

7


giûä cấc tuën giao thûúng cng
nhû lâ lậnh thưí. Cấc cåc xung
àưåt quët liïåt nhêët àậ diïỵn ra vâo
thïë k XII, cố thïí lâ búãi cấc xu
hûúáng bânh trûúáng tûâ phđa cấc
hoâng àïë Angkor. Nhû phêìn trïn
chng tưi àậ nhêån àõnh, sûå trưỵi
dêåy ca nagara Vijaya tûâ giûäa
thïë k XII khưng thïí khưng nhùỉc
túái vai trô vâ tham vổng múã rưång
quìn lûåc, lậnh thưí vâ cấc mẩng
lûúái ca àïë qëc Angkor. Sûå hiïån
diïån ca mưåt loẩt cấc àïìn thấp cố
ẫnh hûúãng nghïå thåt Khmer úã
trung têm nagara Vijaya (Bịnh
Àõnh) lâ minh chûáng sưëng àưång
cho sûå giao thoa vâ liïn hïå chùåt
chệ giûäa Champa vâ Angkor tûâ

sau thïë k XII(14).
CH THĐCH:
1. Georges Maspero. Le royaume
de Champa, rev.ed. Paris and
Brussels: Van Oest, 1928; Majumdar.
Champa – History and culture of
an Indian colonial kingdom in the
Far East; George Coedês. Les ếtats
hindouisếs d’Indochine et d’Indonếsie
(Paris: E. de Boccard, 1964).
2. Michael Vickery, “Champa
revised” in trong The Cham of
Vietnam – History, Society and
Art, edited by Tran Ky Phuong and
Bruce M.Lockhart. (Singapore: NUS
Press, 2011).
3. Vùn khùæc C.17 Batau Tablah/
Àấ Nễ úã Panduranga/Ninh Thån,
niïn àẩi 1160/1161; Vùn khùỉc C.101
M Sún thïë kyã XII.
4. M.Vickery, “Champa revised”
in trong The Cham of Vietnam –
History, Society and Art, edited
by Tran Ky Phuong and Bruce
M.Lockhart. (Singapore: NUS Press,
2011); tham khẫo thïm Àưỵ Trûúâng
Giang, “Hưåi An – Champa trong k
ngun thûúng mẩi súám ca Àưng
Nam Ấ (900-1300)”, in trong Nghiïn
cûáu Lõch sûã Xûá Quẫng, sưë 7 (1-2016).

5. Àưỵ Trûúâng Giang, “Biïín vúái lc
àõa Thûúng cẫng Thõ Nẩi (Champa)
trong hïå thưëng thûúng mẩi Àưng Ấ
thïë k X-XV”, in trong Nguỵn Vùn
Kim (cb.), Ngûúâi Viïåt vúái Biïín, Nxb.
Thïë Giúái, tr.285-314.
6. Xem: Georges Maspero, Le

8

royaume de Champa, rev.ed. Paris
and Brussels: Van Oest, 1928;
R.C.Majumdar, Champa – History
and culture of an Indian colonial
kingdom in the Far East, 2nd-16th
century A.D, P. Gyan Publishing
House, New Delhi, 1927.
7. Momoki Shiro, “Mandala
Champa” seen from Chinese
Sources”, in trong The Cham of
Vietnam, sàd, tr.128.
8. Momoki Shiro, “Mandala
Champa”, tlàd, tr.128. Dûåa trïn cấc
thưng tin nây, giấo sỷ Momoki Shiro
cho rựỗng mửồt hũnh aónh vửởn ỷỳồc thỷõa
nhờồn lờu nay rựỗng Champa laõ tờồp
hỳồp cuóa bửởn hay nựm khu vûåc/tiïíu
qëc lúán lâ Indrapura, Amaravati,
Vijaya, Kauthara vâ Panduranga
cêìn phẫi àûúåc tûâ bỗ”, tham khẫo:

Momoki Shiro, “Mandala Champa”,
tlàd, tr.131.
9. Geoff Wade, “The ‘Account of
Champa’ in the Song Huiyao Jigao”,
in trong The Cham of Vietnam, sàd,
tr.141.
10. Hsing-ch’a Sheng-lan – The
overall Survey of the Star Raft by
Fei Hsin, chuyïín ngûä sang tiïëng Anh
búãi J.V.G.Mills, Harrassowitz Verlag
– Wiesbaden, 1996. Phêìn viïët vïì
Chiïm Thânh tûâ trang 33 àïën trang
39.
11. Vïì tiïíu qëc Panduranga cố
thïí tham khẫo cưng trịnh nghiïn
cûáu ca Po Dharma, Le Panduranga
1822-1835, tlàd; bïn cẩnh àố cố
thïí tham khẫo chun khẫo vïì
Panduranga trong lõch sûã Champa
cuãa Finot L. V. Pênduranga in
trong Bulletin de lEcole franỗaise
dExtrùme-Orient. Tome 3, 1903,
tr.630-648.
12. Giaỏo sỷ O.W. Wolters lâ ngûúâi
àêìu tiïn àậ giẫi thđch mandala nhû
lâ mưåt thåt ngûä dng àïí diïỵn tẫ mưåt
hïå thưëng chđnh trõ kinh tïë àậ àûúåc
phất hiïån tẩi hêìu hïët cấc qëc gia cưí
úã Àưng Nam Ấ. Thåt ngûä mandala
cng àûúåc sûã dng àïí miïu tẫ mưåt

trẩng thấi chđnh trõ riïng biïåt vâ
thûúâng lâ khưng ưín àõnh trong mưåt
khu vûåc àõa l àûúåc xấc àõnh mú hưì
vị khưng cố nhûäng àûúâng ranh giúái cưë
àõnh, tẩi àố nhûäng trung têm nhỗ hún
vị l do an ninh nïn cố xu hûúáng vûún
ra mổi phđa. Cấc mandala sệ múã rưång

hay thu hểp lẩi theo cấch thûác nây.
Theo O.W. Wolters thị mưỵi mandala
bao gưìm mưåt sưë chđnh quìn chû hêìu
(tributary rulers), nhûng mưỵi chû
hêìu nhû vêåy cố thïí tûâ bỗ àõa võ chû
hêìu ca hổ khi cố cú hưåi vâ nưỵ lûåc
xêy dûång mưåt mẩng lûúái chû hêìu ca
riïng hổ, theo: O.W.Wolters, History,
Culture and Region in Southeast
Asian Perspectives, Institute of
Southeast Asian Studies, 1982. Cố
thïí tham khẫo thïm: Àưỵ Trûúâng
Giang, Mandala trong nhêån thûác vâ
cấch nhịn ca cấc hổc giẫ qëc tïë, tẩp
chđ Nghiïn cûáu Àưng Nam Ấ, sưë 2,
2009. Bïn cẩnh àố, cấc nhâ nghiïn
cûáu cng àậ sûã dng nhiïìu thåt
ngûä cố gưëc bẫn àõa khấc àïí chó vïì sûå
hịnh thânh cấc nhâ nûúác, cấc trung
têm vâ cêëu trc quìn lûåc ca thïë
giúái Àưng Nam Ấ vâ coi cấc chđnh
thïí tưìn tẩi trong lõch sûã cưí trung

àẩi nhû lâ nhûäng chđnh thïí thiïn
hâ (galactic polity), chđnh thïí mùåt
trúâi (solar polity), hay cấc negara,
tham khẫo cấc cưng trịnh nghiïn cûáu
nhû: Geertz, Clifford. Negara: The
Theatre State in 19th Century Bali.
Princeton: Princeton University
Press. 1980; vaâ Lorraine Gesick (ed.)
Centres, Symbols, and Hierarchies:
Essays on the Classical States of
Southeast Asia, Monograph No.
26, New Haven, Connecticut: Yale
University Southeast Asia Studies.
13. Xem thïm: A New History
of Southeast Asia ca nhốm tấc
giẫ: M. C. Ricklefs, Bruce Lockhart,
Albert Lau, Portia Reyes, Maitri
Aung Thwin (Basingstoke: Palgrave
Macmillan), 2010.
14. Àưỵ Trûúâng Giang, “Champa
and the East Asian Maritime
Commerce from the 10th to the 13th
centuries”, in trong Advancing
Southeast Asian Archaeology 2013:
Selected papers from the First
SEAMEO-SPAFA
International
Conference on Southeast Asian
Archaeology, Bangkok: SEAMEO
SPAFA

Regional
Centre
for
Archaeology and Fine Arts: 373409; Àưỵ Trûúâng Giang, “Diplomacy,
Trade and Networks: Champa in the
Asian Commercial Context (7th-10th
centuries)”, in trong Moussons 27
(2016): 59-82.

SỐ 491 THÁNG 1 NĂM 2018