Tác giả của những phát minh nổi tiếng thế giới

TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI

1

MC LC
Ai lâ ngûúâi àậ phất minh ra dông àiïån? ....................................... 3
Ai lâ ngûúâi àậ sấng chïë ra que diïm? ........................................... 4
Ai lâ tấc giẫ ca chiïëc mấy chûä àêìu tiïn?..................................... 5
Ai àậ lâm ra bú àêìu tiïn? ............................................................... 6
Ai àậ lâm ra giêëy? ........................................................................... 7
Ai àậ lâm ra hân thûã biïíu? ............................................................ 8
Ai àậ lâm ra nhûäng chiïëc kđnh àêìu tiïn? ..................................... 8
Ai àậ lâm ra nûúác hoa? ................................................................... 9
Ai àậ lâm ra quín tûâ àiïín tiïëng anh àêìu tiïn?....................... 11
Ai àậ lâm ra àưi giây àêìu tiïn?.................................................... 12
Ai àậ nghơ ra bẫng chûä cấi àêìu tiïn? .......................................... 13
Ai àậ nghơ ra bt viïët?.................................................................. 14
Ai àậ nghơ ra chiïëc bt chị àêìu tiïn? .......................................... 15
Ai àậ nghơ ra kđnh hiïín vi?........................................................... 16
Ai àậ nghơ ra la bân?..................................................................... 17
Ai àậ nghơ ra mưn nhêíy d ?........................................................ 18
Ai àậ nghơ ra mấy ẫnh ? ............................................................... 19
Ai àậ nghơ ra nhûäng con tem?...................................................... 20
Ai àậ nghơ ra trô àấnh bâi? .......................................................... 21
Ai àậ nghơ ra têëm bẫn àưì àêìu tiïn?............................................. 22
Ai àậ phất hiïån ra câ phï? ........................................................... 23



TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI

2

Ai àậ phất minh ra ngun tûã?.................................................... 24
Ai àậ sấng tẩo ra mấy bay?.......................................................... 26
Ai àậ sấng tẩo ra têìu ngêìm?........................................................ 27
Ai àậ sấng tẩo ra ưtư? ................................................................... 28
Ai àậ sấng tẩo ra àân dûúng cêìm? .............................................. 29
Ai àậ tịm ra chêët dinamit( thëc nưí)?......................................... 30
Ai àậ viïët bấch khoa toân thû àêìu tiïn?..................................... 31
Ai àậ xêy dûång chiïëc cêìu àêìu tiïn?............................................. 32
Ai àậ xêy ngổn hẫi àùng àêìu tiïn?.............................................. 33




TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI

3

AI LÂ NGÛÚÂI ÀẬ PHẤT MINH RA DÔNG ÀIÏÅN?

Con ngûúâi àậ nghiïn cûáu vïì àiïån tûâ hâng ngân nùm nay, nhûng
cho àïën bêy giúâ chng ta vêỵn chûa biïët chủnh xaỏc thùở naõo laõ iùồn.
Ngỷỳõi ta cho rựỗng iùồn àûúåc cêëu tẩo tûâ nhûäng phêìn nhỗ tđch àiïån.
Theo l thuët nây thị àiïån lâ dông chuín àưång ca cấc electron hay
cấc phên tđch àiïån khấc. Tûâ àiïån trong tiïëng Anh (electricity) bùỉt
ngìn tûâ tiïëng Hy Lẩp "electron". Bẩn cố biïët tûâ nây cố nghơa lâ gị
khưng? Nố cố nghơa lâ hưí phấch.
Tûâ nùm 600 trûúác cưng ngun nhûäng ngûúâi Hy Laồp cửớ aọ biùởt
rựỗng nùởu coồ xaỏt hửớ phaỏch thị nố cố thïí ht àûúåc nhûäng mêíu giêëy.

Cho àïën trûúác nùm 1672 cng chûa cố mưåt tiïën bưå nâo trong viïåc
nghiïn cûáu vïì àiïån. Vâo nùm 1672 ưng Otto Fon Gerryk khi ùớ tay
bùn caồnh quaó cờỡu bựỗng lỷu hunh àang quay àậ nhêån àûúåc sûå tđch
àiïån lúán hún.
Vâo nựm 1729 ửng Stefan Grey aọ tũm ra rựỗng coỏ 1 sưë chêët,
trong àố cố kim loẩi, cố thïí dêỵn àiïån. Nhûng chêët nhû vêåy gổi lâ
nhûäng chêët dêỵn àiïån. ệng ta cuọng phaỏt hiùồn ra rựỗng nhỷọng chờởt
khaỏc nhỷ thu tinh, lûu hunh, hưí phấch vâ sấp khưng dêỵn àiïån.
Nhûäng chêët àố àûúåc gổi lâ nhûäng chêët cấch àiïån.
Bûúác tiïën tiïëp theo trong viïåc nghiïn cûáu vïì dông àiïån lâ vâo
nùm 1733 khi mưåt ngûúâi Phấp cố tïn lâ Duy Phey tịm ra vêåt tđch
àiïån dûúng vâ vêåt tđch iùồn ờm, mựồc duõ ửng cho rựỗng oỏ laõ 2 loẩi àiïån
khấc nhau. Bedzamin Franklin lâ ngûúâi àêìu tiïn thûã giẫi thđch thïë
nâo lâ dông àiïån. Theo ưng têët cẫ cấc chêët trong tûå nhiïn àïìu cố chûáa
"chêët lỗng àiïån". Khi 2 chêët va chẩm vâo nhau thị mưåt sưë "chêët lỗng"
ca chêët nây sệ bõ lêëy sang chêët khấc. Ngây nay chng ta nối "chêët
lỗng" àûúåc cêëu tẩo tûâ nhûäng àiïån tûã mang àiïån tđch êm. Bưå mưn khoa
hổc nghiïn cûáu vïì àiïån phất triïín rêìm rưå tûâ nùm 1880 khi mâ
Alexandro Volta àậ sấng chïë ra pin. Phất minh nây àậ mang àïën cho




TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI

4

loâi ngûúâi ngìn nùng lûúång thûúâng xun vâ kếo theo nố têët cẫ
nhûäng phất minh quan trổng nhêët trong lơnh vûåc nây.

AI LÂ NGÛÚÂI ÀẬ SẤNG CHÏË RA QUE DIÏM?
Ûúác mú hổc cấch tẩo ra lûãa àïí sûúãi êëm vâ nêëu chđn thûác ùn àậ
dêỵn àïën viïåc con ngûúâi lâm ra nhiïìu loẩi "diïm" khấc nhau. Ngûúâi
ngun thu àấnh ra lỷóa tỷõ chờởt Silic vaõ hy voồng rựỗng noỏ cố thïí àưët
chấy dûúåc lấ khư. Hâng nghịn nùm sau nhûäng ngûúâi La Mậ cưí cng
chùèng tiïën thïm dûúåc mêëy trong viïåc tẩo ra lûãa. Hổ àấnh hai hôn àấ
vâo nhau vâ nhûäng tia lûãa thu àûúåc thị cưë gùỉng àưët chấy nhûäng que
àốm têím lûu hunh.
Vâo thúâi trung cưí ngỷỳõi ta cửở gựổng ửởt chaỏy nhỷọng miùởng gieó
khử bựỗng nhỷọng tia lỷóa thu ỷỳồc bựỗng caỏch aỏnh Silic vaõ sùỉt. Nhûäng
chêët liïåu dïỵ chấy nây àûúåc gổi lâ cấc "dêy chấy". Nhûäng que diïm
hiïån àẩi àûúåc lâm tûâ nhûäng que gưỵ nhỗ bổc phưtxpho úã àêìu.
Phưtxpho lâ chêët rêët dïỵ chấy ngay cẫ úã nhiïåt àưå rêët thêëp.
Vâo nùm 1681 mưåt ngûúâi Anh tïn lâ Robert Boie àậ nhng que
àốm têím lûu hunh vâo dung dõch lûu hunh vâ phưëtxpho vâ thïë lâ
nhûäng que diïm àậ ra àúâi. Tuy nhiïn nhûäng que diïm nây chấy quấ
nhanh nïn hiïåu quẫ sûã dng khưng cao.
Nhûäng que diïm thûåc sûå àûúåc lâm úã Anh do bân tay ca ngûúâi
dûúåc sơ cố tïn lâ John Walker. Àïí àưët nhûäng que diïm nây cêìn phẫi
quểt chng vâo giûäa nïëp gêëp ca túâ giêëy mâ trïn àố àậ àûúåc rùỉc mưåt
lúáp bưåt thu tinh .
Nùm 1833 nhûäng que diïm bổc phưtxpho àậ ra àúâi úã Aố vâ Àûác
nhûng cố mưåt vêën àïì àậ nẫy sinh vị phưtxpho trùỉng vâ vâng rêët àưåc
hẩi àưëi vúái nhûäng cưng nhên sẫn xët diïm cho nïn nùm 1906 àậ bõ
cêëm sẫn xët trïn toân thïë giúái.
Cëi cng ngûúâi ta àậ tịm ra mưåt loẩi phưtxpho àỗ khưng àưåc
àïí sẫn xuêët ra nhûäng que diïm an toaân hún. Nhûäng que diïm an

TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI

5

toân àêìu tiïn àậ àûúåc sẫn xët úã Thu S vâo nùm 1844. Giúâ àêy
thay vị bổc lïn àêìu que diïm têët cẫ nhûäng chêët hoấ hổc cêìn thiïët thị
ngây nay ngûúâi ta bưi phưëtxpho àỗ lïn bïì mùåt ca hưåp vâ ta chó cêìn
quểt que diïm vâo àố.
Vâo thúâi kị thïë chiïën lêìn thûá hai cố rêët nhiïìu àoân qn chinh
chiïën úã vng Thấi Bịnh Dûúng núi rêët hay cố mûa nïn nhûäng que
diïm bịnh thûúâng tỗ ra kếm hiïåu quẫ. Lc bêëy giúâ ưng Raimưn Kầi
àậ lâm ra mưåt chêët bổc lïn nhûäng que diïm àïí cố thïí àưët àûúåc ngay
cẫ trong trúâi mûa.

AI LÂ TẤC GIẪ CA CHIÏËC MẤY CHÛÄ ÀÊÌU TIÏN?
Mấy chûä lâ mưåt phất kiïën rêët múái vâ cho àïën bêy giúâ ngûúâi ta
vêỵn khửng ngỷõng hoaõn thiùồn noỏ. Tuy nhiùn bựỗng phaỏt minh sấng chïë
ra mấy chûä lẩi thåc vïì ngûúâi Anh cố tïn lâ Henri Mill tûâ nùm 1714
mùåc d chiïëc mấy chûä àố chûa àûúåc lâm mưåt cấch hoân thiïån.
Nhûäng chiïëc mấy chûä àêìu tiïn àûúåc sẫn xët cho nhûäng ngûúâi
m úã M, ưng William Bert vâo nùm 1829 àậ àûúåc cờởp bựỗng phaỏt
minh saỏng chùở cho chiùởc maỏy chỷọ ờỡu tiïn, chiïëc mấy cố tïn lâ "Mấy
chûä cho ngûúâi m". Ngây nay, nhûäng chiïëc mấy nhû vêåy khưng côn
tưìn tẩi nỷọa. Baồn coỏ thùớ tin chựổc rựỗng aọ coỏ rờởt nhiïìu nhâ phất minh
sấng chïë àống gốp sûác ca mịnh vâo sûå phất triïín ca chiïëc mấy chûä.
Vâo nùm 1833, mưåt ngûúâi Phấp cố tïn lâ Cksave Progen àậ lâm
ra mưåt chiïëc mấy chûä vúái bân phđm vâ cấc àôn bêíy cho tûâng k hiïåu.
Vâo nùm 1843 ưng Tracterobe, ngûúâi M àậ lâm ra mưåt chiïëc mấy
chûä vúái cấc phđm kyỏ hiùồu ỷỳồc sựổp xùởp xung quanh mửồt chiùởc voõng
bựỗng àưìng cố trc úã giûäa. Ưng ta dng tay quay àïën chûä cêìn thiïët vâ

ph mûåc lïn k hiïåu àïí àaánh ra giêëy, tuy nhiïn nïëu sûã duång chiïëc
maáy chûä kiïíu nây thị rêët chêåm.
Nùm 1856 mưåt chiïëc mấy chûä kiïíu múái àậ ra àúâi vúái cấc phđm
àûúåc bưë trđ theo hịnh trôn vâ mưỵi mưåt lêìn gộ mưåt k hiïåu thị chûä sệ
àûúåc àấnh vâo mưåt àiïím úã giûäa. Ngun tùỉc hoẩt àưång nây àậ àûúåc
sûã dng trong cấc mấy chûä hiïån àẩi. Chiïëc mấy chûä àêìu tiïn àûúåc



TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI

6

àûa vâo sẫn xët hâng loẩt. Àûúåc sấng tẩo búãi ba ngûúâi Myä öng
Criptophe Shoilz, Semuen Soil, Carlot Glidden vâo nùm 1873 úã chiïëc
mấy chûä nây cố rêët nhiïìu àùåc àiïím àùåc biïåt, giêëy àûúåc àùåt vâo mưåt
trc trôn bựỗng cao su coỏ dờy mỷồc, coỏ loọi quờởn dờy àẫo chiïìu dng cho
bùng mûåc vâ tay kếo cố thïí chuín àưång àûúåc. Ngây hưm nay chng
ta àậ cố cẫ nhûäng chiïëc maáy chûä saách tay, nhûäng chiïëc maáy chûä chaồy
bựỗng iùồn, tuy nhiùn vaõo nhỷọng nựm gờỡn ờy maỏy chûä àậ phẫi
nhûúâng chưỵ cho mấy tđnh.

AI ÀẬ LÂM RA BÚ ÀÊÌU TIÏN?
Bú lâ mưåt trong nhûäng loẩi thûåc phêím lêu àúâi nhêët maâ con
ngûúâi biïët àïën vaâ sûã duång rưång rậi. Cố mưåt àiïìu khấ ngẩc nhiïn lâ
thúâi xa xûa úã mưåt sưë núi trïn trấi àêët ngûúâi ta khưng dng bú lâm
thûác ùn! Nhûäng ngûúâi Do thấi dng bú àïí lâm vêåt tïë thêìn trong
nhûäng th tc tưn giấo. Nhûäng ngûúâi Hy lẩp vâ La mậ cưí àẩi dng
bú àïí chûäa cấc bïånh vïì da. Hổ côn tin rựỗng bửỡ hoỏng cuóa bỳ un chaỏy
rờởt coỏ lỳồi cho mùỉt. Ngoâi ra ngûúâi La mậ côn dng bú àïí bưi trún tốc

vâ da. Tẩi Têy Ban Nha hún 300 nùm trûúác àêy bú chó àûúåc bấn
trong cấc hiïåu thëc. Thúâi bêëy giúâ cng cố mưåt sưë ngûúâi dng bú àïí
nêëu ùn nhûng tuåt nhiïn khưng cố ai ùn bú sưëng. Bú àûúåc bẫo quẫn
úã dẩng nhuỵn vâ cố cẫ loaồi bỳ trựm tuửới. Coỏ ngỷỳõi cho rựỗng cửng
nghùồ saón xët bú ùn àûúåc chuín tûâ cấc nûúác Xcùn ài navú sang
Chêu Êu.
Ngây nay bú lâ mưåt thûåc phêím vư cng quan trổng. Bú lâ thûåc
phêím cố chûáa hâm lûúång àẩm cao vâ cú thïí dïỵ hêëp th. Trong thânh
phêìn ca bú cố nhiïìu chêët cêìn thiïët gip nố úã lẩi lêu trong dẩ dây vâ
tûâ tûâ cung cêëp nùng lûúång cho cú thïí. Cưng nghiïåp sẫn xët bú cố tûâ
khi ngûúâi ta bùỉt àêìu vùỉt sûäa bô. Àêìu tiïn ngûúâi ta húát lêëy lúáp vấng
sûäa rưìi àïí úã nhiïåt àưå phông cho lïn men. Àiïìu nây gip cho bú giûä
àûúåc hûúng võ vâ àún giẫn hoấ quấ trịnh àấnh bú. Tiïëp theo àố lâ
cưng àoẩn thanh lổc àïí diïåt khín gip bú cố hẩn sûã dng lêu hún.
Bú àûúåc àấnh trong mấy àấnh bú àïí tấch lêëy phêìn nûúác trong.



TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI

7

Trong nûúác sûäa nây khưng chûáa mưåt cht chêët bếo nâo. Sau àố ngûúâi
ta lẩi cho tiïëp nûúác vâo vâ tiïëp tc àấnh trong mấy àấnh bú cho àïën
khi loẩi hïët cấc chêët khưng cêìn thiïët ra àïí thu àûúåc bú tinh khiïët.
Sau cuâng ngûúâi ta cho bú ài qua nhûäng trc quay lúán cho bú mïìm ra
vâ àưìng àïìu nhau vïì mâu vâ võ rưìi àem àống gối.

AI ÀẬ LÂM RA GIÊËY?
Bẩn hậy lêëy mưåt túâ giêëy vâ thûã xế nố theo hai chiïìu ngang vâ

dổc. Bẩn sệ thờởy rựỗng coỏ mửồt chiùỡu dùợ xeỏ hỳn, vaõ ỳó chưỵ túâ giêëy rấch ra
bẩn sệ nhịn thêëy nhûäng súåi mỗng nhû tốc. Àiïìu àố nối lïn àiïìu gị?
Thûá nhêët giờởy ỷỳồc saón xuờởt bựỗng maỏy vũ nùởu khửng baồn àậ cố thïí
xế dïỵ dâng úã cẫ hai chiïìu. Thûá hai lâ giêëy àûúåc cêëu tẩo tûâ nhûäng hẩt
xenlulo nhỗ trong lội ca cêy. Trûúác khi giêëy xët hiïån thị con ngûúâi
àậ lâm ra rêët nhiïìu chêët liïåu àïí viïët. 4000 nùm trûúác àêy nhûäng
ngûúâi Ai Cêåp cưí àậ lêëy nhûäng thên cêy tûúác lêëy phêìn vỗ vâ nến cho
phùèng àïí lâm giêëy viïët. Sau nây ngûúâi ta àậ àùåt chưìng nhûäng vỗ cêy
lïn nhau, nến rưìi dấn chng lẩi, sau khi sêëy khư cố thïí dng àïí viïët.
Nhûng àố vêỵn chûa àûúåc coi lâ giêëy.
Ngûúâi àêìu tiïn lâm ra giêëy lâ ưng Sai Lun, ngûúâi Trung Qëc,
vâo nùm 105 ưng àậ nghơ ra phûúng thûác lâm giêëy tûâ nhûäng súåi bïn
trong ca vỗ cêy dêu. Ngûúâi Trung Qëc àậ hổc cấch nghiïìn nất vỗ
cêy vâ nûúác àïí tấch lêëy súåi, sau àố hổ àưí hưỵn húåp nây ra nhûäng khay
to trïn àố cố dùåt nhûäng ưëng tre nhỗ, khi nûúác chẫy hïët ài ngûúâi ta
mang cấc têëm giêëy mỗng i phỳi khử trùn bùỡ mựồt bựỗng phựống. Sau
naõy ùớ nêng cao chêët lûúång ca giêëy cố ngûúâi àậ nghơ ra cấch cho
thïm tinh bưåt vâo. Nhûäng nhâ bn ca Trung Qëc àậ ài khùỉp mổi
núi, lïn phûúng Bùỉc xëng phûúng Nam rưìi àïën thânh phưë
Samarcan. úã àêy ngûúâi ẫ Rêåp àậ àấnh cùỉp bđ quët ca hổ vâ mang
àïën Têy Ban Nha, tûâ àố nghïå thåt lâm giêëy lan truìn khùỉp thïë
giúái. Câng ngây con ngûúâi câng tịm ra nhiïìu phûúng phấp àïí sẫn
xët giêëy, ngûúâi ta lâm ra chiïëc mấy cố thïí lâm ra nhûäng túâ giêëy rêët
dâi vâ rêët mỗng úã nûúác Phấp nùm 1798.



TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI

8

AI ÀẬ LÂM RA HÂN THÛÃ BIÏÍU?
Hân thûã biïíu àûúåc lâm ra àïí xấc àõnh nhiïåt àưå. Nhâ khoa hổc
ngûúâi Galilï àậ lâm nhûäng thđ nghiïåm vïì cấch ào nhiïåt àưå vâo nùm
1592 (100 nùm sau khi Critop Colongbo phất minh ra Chêu M)
Galilï àậ lâm ra vâi loẩi hân thûã biïíu khấc nhau, nố àûúåc cêëu tẩo búãi
mưåt ưëng thu tinh vâ mưåt quẫ cêìu rưỵng chûáa àêìy khưng khđ. Chng
àûúåc àun nống lïn àïí khưng khđ bïn trong núã ra sau àố nhng àêìu
múã kia ca ưëng vâo mưåt chêët lỗng vđ d nhû nûúác chùèng hẩn. Khưng
khđ trong ưëng co lẩi vị nûúác lẩnh vâ chêët lỗng trân vâo ưëng chiïëm chưỵ
ca khưng khđ, sûå thay àưíi nhiïåt àưå sệ dêỵn àïën sûå tùng giẫm ca mûåc
chêët lỗng trong ưëng vêåy lâ chiïëc nhiïåt kïë ờỡu tiùn aọ ra ỳõi.
Baồn haọy lỷu yỏ rựỗng noỏ àậ cố thïí àõnh võ àûúåc sûå dận núã ca
khưng khđ trong ưëng tuy nhiïn chiïëc nhiïåt kïë nây cng khưng àûúåc
chđnh xấc tuåt àưëi vị nố côn chõu sûå ẫnh hûúãng ca sûå thay àưíi ấp
sët khđ quín. Chiïëc nhiïåt kïë hiïån àẩi sûã dng sûå giận núã ca chêët
lỗng àïí ào nhiïåt àưå, chêët lỗng nây àûúåc hân kđn trong mưåt quẫ cêìu
thu tinh àûúåc gùỉn vâo mưåt ưëng nhỗ khi nhiïåt àưå tùng lïn sệ lâm
chêët lỗng dận ra vâ dêng lïn trong ưëng, ngûúåc lẩi khi nhiïåt àưå hẩn
xëng thị chêët lỗng co lẩi vâ tt xëng trïn chiïëc nhiïåt kïë nây cố gùỉn
bẫng chia àưå gip chng ta xấc àõnh àûúåc nhiïåt àưå. Chiïëc nhiïåt kïë
nây lêìn àêìu tiïn àûúåc cưng tûúác Tưtxcan Phedinan II sûã dng vâo
nùm 1654.

AI ÀẬ LÂM RA NHÛÄNG CHIÏËC KĐNH ÀÊÌU TIÏN?
Ngây nay hêìu hïët cấc chđnh khấch vâ nhûäng ngûúâi nưíi tiïëng
àïìu àeo kđnh thị phẫi. Thêåt th võ nùởu biùởt ỷỳồc rựỗng lừch sỷó seọ i
theo hỷỳỏng naõo nïëu ngây xûa cấc bêåc vua cha àïìu àeo kđnh (têët
nhiïn nïëu nhû thêåt sûå hổ cêìn àïën kđnh). Vị nhû vêåy hổ àậ cố thïí

TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI

9

nhịn mổi vêåt, mổi viïåc tưët hún vâ chùỉc hùèn àậ trõ vị cấc qëc gia tưët
hún!
Khưng ai biïët tïn ca ngûúâi lâm ra cùåp kđnh àêìu tiïn. Chó biùởt
rựỗng vaõo nựm 1266 ửng Rodger Becon aọ duõng chiùởc kđnh lp àïí cố
thïí nhịn rộ hún cấc chûä cấi trïn trang sấch. Côn vâo nùm 1352 trïn
mưåt bûác chên dung ngûúâi ta nhịn thêëy hưìng y giấo ch Jugon cố àeo
mưåt àưi kđnh cố hai mùỉt kđnh àûúåc båc vâo mưåt cấi gổng. Nhû vêåy
chng ta chó cố thïí biùởt ỷỳồc rựỗng ửi kủnh ỷỳồc laõm ra ờu oỏ giûäa
nùm 1266 vâ 1352.
Khi nhûäng cën sấnh in ra àúâi thị nhûäng àưi kđnh cng trúã nïn
rêët cêìn thiïët. Vâo thïë k XV nhûäng cùp kđnh ch ëu àûúåc sẫn xët
tẩi miïìn bùỉc nûúác vâ miïìn nam nûúác Àûác, lâ nhûäng núi têåp trung
nhiïìu ngûúâi thúå giỗi.
Nùm 1629 vua Charles I ca nûúác Anh àậ k sùỉc lïånh thânh
lêåp hiïåp hưåi ca cấc thúå lâm kđnh mùỉt. Côn vâo nùm 1784 Bedzamin
Franklin àậ sấng tẩo ra nhûäng àưi kđnh cố hai tiïu àiïím. Ngây nay
ngoâi viïåc gip con ngûúâi àổc vâ nhịn tưët hún , nhûäng chiïëc kđnh côn
àûúåc sûã dng vâo nhûäng mc àđch khấc nhau. Nhûäng chiïëc kđnh dêm
gip chng ta àúä chối mùỉt vâ cẫn nhûäng tia nùỉng mùåt trúâi cố thïí lâm
hẩi mùỉt. Ngûúâi ta côn sẫn xët nhûäng chiïëc kđnh àùåc biïåt cho nhûäng
ngûúâi thúå thưíi thu tinh, nhûäng ngûúâi trûúåt tuët, cấc phi cưng, cấc
nhâ thấm hiïím vng cûåc... àïí bẫo vïå mùỉt khỗi nhûäng tia cûåc tđm vâ
tia hưìng ngoẩi. Chng ta côn cố thïí kïí ra àêy rêët nhiïìu ngânh nghïì
cêìn cố nhûäng àưi kđnh àùåc biïåt àïí àẫm bẫo sûác khoễ vâ an toân lao

àưång.

AI ÀẬ LÂM RA NÛÚÁC HOA?
Cố lệ cng vúái sûå xët hiïån ca sûå sưëng trïn trấi àêët nûúác hoa
àậ ra àúâi. Tûâ "nûúác hoa" cố ngìn gưëc tûâ tiïëng La tinh "fumus" cố
nghơa lâ khối. Àiïìu nây lâm chng ta cố nghơ phẫi chùng ngaây xûa




TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI

10

nhûäng ngûúâi ngun thu àậ àưët gưỵ, nhûåa cêy vâ lấ cêy cố mi thúm
àïí tẩo ra nûúác hoa?
Chng ta biùởt rựỗng ngỷỳõi Ai cờồp cửớ aồi aọ duõng nûúác hoa tûâ
hún 5000 nùm trûúác àêy. Nhûng phaát minh ra cấch chiïët xët tinh
dêìu tûâ nhûäng cấnh hoa hưìng lẩi thåc vïì ngûúâi ẫ rêåp. Àậ tûâ hún
1300 nùm nay tẩi àêët nûúác ca cêu chuån "Nghịn lễ mưåt àïm", tinh
dêìu hoa hưìng khưng nhûäng àûúåc dng lâm m phêím mâ côn àïí lâm
thëc nûäa. Cûá nûãa hếcta hoa hưìng sệ cho ta 1 têën cấnh hoa, tûâ mưåt
têën cấnh hoa nây lẩi chó cho ta vễn vển cố 0,5 kg tinh dêìu. Thïë múái
biïët vị sao loẩi tinh dêìu nây lẩi qu hiïëm àïën vêåy.
Ngây xûa àïí thu àûúåc tinh dêìu ngûúâi ta xïëp nhûäng têëm kđnh
vâo nhûäng chiïëc khung gưỵ. Trïn àố àùåt mưåt lúáp múä lúån rưìi xïëp tûâng
lúáp cấnh hoa lïn nhau. Ngûúâi ta thay dêìn nhûäng lúáp cấnh hoa cho túái
khi miïëng múä ht à sưë tinh dêìu cêìn thiïët.
Ngây nay àïí chiïët xët ra tinh dêìu thay vị múä lúån chng ta
dng mưåt loẩi dung dõch àûúåc lêëy tûâ dêìu lûãa. Àưí dung dõch nây lïn

cấc cấnh hoa tûúi cho túái khi thêëm hïët tinh dêìu ca cấnh hoa. Hưỵn
húåp thu àûúåc àem tấch bỗ dung dõch àêìu rưìi dng cưìn lổc lêëy tinh
dêìu.
Ngây nay àïí sẫn xët nûúác hoa ngûúâi ta côn dng rêët nhiïìu
loẩi hoa nhû: hoa nhâi, hoa violet, hoa hoa thu tiïn, hoa cam . . .Bẩn
cố biïët khưng thêåm chđ gưỵ ca cêy tng, cêy bẩch àân, lấ cêy bẩc hâ
,lấ cêy thiïn trc qu vâ rïỵ c gûâng cng àûúåc dng lâm nûúác hoa
àêëy.
Hiïån nay khoa hổc àang khưng ngûâng chẩy àua vúái thiïn nhiïn
trong viïåc sấng tẩo ra nhûng mi nûúác hoa múái. Cấc chun gia m
phêím cố thïí sấng tẩo ra nhûäng mi nûúác hoa múái lẩ vâ thúm ngất
àïën nưỵi nhûäng bưng hoa tûúi cng phẫi ghen tõ vị hûúng quën r
ca chng.




TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI

11

AI ÀẬ LÂM RA QUÍN
TÛÂ ÀIÏÍN TIÏËNG ANH ÀÊÌU TIÏN?
Bẩn cố biïët tûâ àiïín ra àúâi khi nâo khưng? Trong tiïëng La Tinh
cố tûâ "diccionarius" cố nghơa lâ "sûu têåp cấc tûâ ". Mưåt thây giấo ngûúâi
Anh tïn lêì Jonh Garland àậ tuín têåp mưåt sưë tûâ tiïëng La Tinh vâo
"diccionarius" àïí bùỉt båc cấc hổc sinh ca mịnh phẫi hổc thåc. Àố
lâ vâo khoẫng nùm 1225. Tïn gổi ca cën tûâ àiïín giẫi nghơa tiïëng
Anh cng bùỉt ngìn tûâ "diccionarius" cuãa tiïëng La Tinh.
Hún 300 nùm trûúác trïn trấi àêët chûa hïì cố bêët k mưåt cën tûâ

àiïín tiïëng Anh nâo. Phêìn lúán cấc tûâ àiïín úã nûúác Anh ỷỳồc viùởt ra
nhựỗm giuỏp ỳọ moồi ngỷỳõi hoồc tiùởng La Tinh. Nhûäng quín tûâ àiïín
nhû vêåy thưng thûúâng cố nhûäng cấi tïn rêët giâu hịnh ẫnh nhû "khu
vûúân tûâ ngûä".
Phẫi àïën nùm 1552 thị cën tûâ àiïín tiïëng Anh àêìu tiïn múái
thûåc sûå ra àúâi. Tấc giẫ ca nố lâ ưng Richard Haloet. Cën tûâ àiïín
nây cố cấc tïn La tinh rêët daâi "Absedarium Anglico - Latinium pro
Tirunculus". Sûå khấc biïåt ca nố so vúái nhûäng cën tûâ àiïín khaỏc laõ ỳó
ờy ngỷỳõi ta giaói nghụa caỏc tỷõ bựỗng tiïëng Anh rưìi sau àố múái dõch san
g tiïëng La Tinh. "Absedarium" àûúåc coi lâ quín tûâ àiïín giẫi nghơa
àêìu tiïn ca tiïëng Anh. Nố gưìm 26.000 tûâ.
Lc bêëy giúâ ai ai cng biïët àïën cën tûâ àiïín nây tuy giấ ca nố
rêët àùỉt. Àïí àưng àẫo nhên dên cố thïí sûã dng àûúåc ngûúâi ta àậ soẩn
mưåt cën tûâ àiïín múái đt tûâ hún, dïỵ hiïíu hún vâ in vúái sưë lûúång lúán,
giấ thânh hẩ. Vâo thúâi bêëy giúâ cấc tấc giẫ khưng ch trûúng àûa hïët
têët cẫ cấc tûâ cố trong tiïëng Anh vâo tûâ àiïín mâ hổ chó giẫi thđch
nghơa ca nhûäng tûâ khố nhêët . Quín tûâ àiïín giẫi nghơa tiïëng Anh
àêìu tiïn(cố tïn tiïëng Anh chûá khưng phẫi tïn La Tinh) àûúåc ra àúâi
vâo nùm 1623 ca tấc giẫ Henry Cokerem.
Bùỉt àêìu tûâ nùm 1807 úã M ưng N.Webster àậ bùỉt àêìu biïn soẩn
mưåt bưå tûâ àiïín àưì sưå gưìm 12.000 nghịn tûâ vâ 40.000 ch thđch vâ cho
túái nùm 1828 múái hoân thânh vâ xuêët baãn.



TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI

12

Trûúác Webster chûa cố ai lâm nưíi cưng viïåc vơ àẩi êëy. Ngoâi viïåc

biïn soẩn ưng côn lâm thïm mưåt viïåc nûäa lâ àún giẫn hoấ chđnh tẫ
ca mưåt sưë tûâ khố. Chđnh vị vêåy mâ sau nây ta thêëy tiïëng Anh vâ
tiïëng M (English vâ American English) cố nhûäng àiïím khấc nhau.

AI ÀẬ LÂM RA ÀƯI GIÂY ÀÊÌU TIÏN?
Khi nhûäng ngûúâi nguyïn thuyã phaãi vûúåt qua nhûäng con ỷỳõng
ờỡy gai nhoồn vaõ aỏ cỷỏng thũ hoồ hiùớu rựỗng cêìn phẫi kiïëm mưåt thûá gị
àố àïí bổc lêëy àưi chên ca mịnh. Cố lệ nhûäng àưi giây àêìu tiïn mâ
ngûúâi ngun thu lâm ra trưng giưëng nhûäng àưi dếp quai hêåu. Chêët
liïåu mâ hổ dng àïí tẩo ra nhûäng àưi giây nhû thïë vư cng àa dẩng,
tûâ cỗ, da, hóåc thêåm chđ cẫ nhûäng miïëng gưỵ. Hổ båc chng vaõo caỏc
ngoỏn chờn bựỗng nhỷọng sỳồi dờy vaõ voõng qua gốt chên. úã cấc vng giấ
lẩnh, cấc àưi dếp quai hêåu mỗng mẫnh kia khưng thïí chõu àûúåc rết
mûúát nïn con ngûúâi àậ thïm vâo àố nhûäng chêët liïåu khấc dêìy dùån vâ
êëm ấp hún àïí tẩo thânh nhûäng àưi giây.
Ngûúâi Ai cêåp cưí àẩi lâ nhûäng ngûúâi àêìu tiïn sûã dng rưång rậi
nhûäng àưi giây àûúåc lâm tûâ nhûäng miùởng da hoựồc gửợ coỏ dờy chựỗng
quanh chờn. ùớ baóo vïå ngốn chên cấi nhûäng chiïëc giây àûúåc ën cong
úã phđa trûúác. Nhûäng ngûúâi La mậ côn tiïën xa hún. hổ àậ lâm ra
nhûäng àưi giây cố àc lưỵ úã hai bïn àïí lìn dêy qua vâ båc lẩi úã giûäa.
Nhûäng ngûúâi úã cấc giai têìng khấc nhau trong xậ hưåi ài nhûäng àưi
giây khấc nhau. úã nhûäng nûúác cố khđ hêåu lẩnh hún, ngûúâi ta àậ dng
cỗ nhưìi vâo nhûäng chiïëc bao nhỗ cố dêy thùỉt lẩi àïí lâm giây àưng.
Dêìn dêìn nhûäng ngûúâi eskimo vâ nhûäng thưí dên da àỗ tûâ nhûäng àưi
giây thư sú nây àậ tẩo ra nhûäng àưi giây mưca.
Nhûäng àưi giây cố hịnh th hiïån àẩi nhû ngây nay àûúåc tẩo búãi
bân tay ca nhûäng ngûúâi lđnh thêåp tûå. Àïí bẫo vïå àưi chên cuóa mũnh
trong caỏc cuửồc trinh phaồt keỏo daõi ựỗng ựộng hổ àậ phẫi lâm ra nhûäng
àưi giây vûâa bïìn vûâa êëm. Nhûäng àưi giây "mưàen" lêìn àêìu tiïn xët
hiïån úã Phấp, rưìi úã Anh, úã . Theo thúâi gian giây cng ln thay àưíi

mưët. Vđ d nhû úã Anh vâo thúâi k trõ vị ca vua James I nhûäng ngûúâi
thåc têìng lúáp qu tưåc ài nhûäng àưi giây gốt nhổn, lâm tûâ mưåt loẩi da



TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI

13

mỗng. Ài nhûäng àưi giây nây thêåt lâ bêët tiïån nhûng ngûúâi ta vêỵn tiïëp
tc sûã dng nố trong mưåt thúâi gian dâi. Trûúác khi cố mưët ài giây cao
ngûúâi Anh àậ ài nhûäng àưi giây hểp vâ cố mi dâi rêët dâi khoẫng 1215cm, vâ húi cong lïn trïn. Côn úã M nghïå thåt àống giây bùỉt àêìu
xët hiïån tûâ nùm 1629.

AI ÀẬ NGHƠ RA BẪNG CHÛÄ CẤI ÀÊÌU TIÏN?
Cấc chûä trong bẫng chûä cấi thûåc ra lâ kđ hiïåu ca cấc êm. Cấc
chûä cấi trong bẫng chûä cấi Tiïëng Anh dûåa trïn bẫng chûä cấi La Mậ
àậ cố tûâ 2500 nùm trûúác. Cấc chûä in hoa rêët giưëng vúái nhûäng chûä La
Mậ àûúåc sûã dng vâo thïë kó 3 trûúác cưng ngun.
Trûúác khi cố bẫng chûä cấi con ngûúâi thûúâng dng cấch vệ àïí ghi
lẩi nhûäng sûå vêåt hóåc truìn thưng tin cho nhau, vđ d hịnh mưåt vâi
con àún dûúng cố thïí hiïíu lâ úã àêy coỏ thùớ i sựn tửởt. Loaồi chỷọ viùởt
bựỗng tranh naõy àậ rêët phưí biïën úã Bablon cưí àẩi, úã Ai Cêåp vâ Trung
Qëc. Dêìn dêìn theo thúâi gian thị loẩi chûä viïët nây cng cố nhiïìu
thay àưíi. Trûúác àêy nïëu trïn bûác tranh ngûúâi ta chó vệ mưåt vêåt thị
bêy giúâ bûác tranh chuín tẫi cẫ tûúãng gùỉn vúái khấch thïí àố, vđ d
khi ngûúâi ta vệ àưi chên thị cố nghơa lâ "ài".
Loẩi chûä viïët nây àûúåc gổi lâ loẩi chûä viïët ghi . Tuy nhiïn cố
mưåt sưë vêën àïì nẫy sinh àưëi vúái loẩi chûä viïët nây búãi vị mưỵi ngûúâi hiïíu
theo nhiïìu cấch khấc nhau d lâ cng mưåt lấ thû. Dêìn dêìn phûúng

phấp nây àûúåc chuín thânh chûä viïët theo êm tiïët, vđ d chûä X cố
nghơa lâ cấi tay thị bûác tranh vệ bân tay sệ thïí hiïån cấi êm X àố. Cho
nïn mưỵi mưåt lêìn khi ngûúâi ta nố àïën êm X thị ngûúâi ta lẩi sûã dng
bûác tranh cố vệ hịnh cấi tay. úã Babylon vâ Trung Qëc sûå phất triïín
ca chûä viïët cng khưng vûúåt qua giúái hẩn nây.
Ngûúâi Ai Cêåp tûå sấng tẩo ra bẫng chûä cấi ca mịnh gưìm 24 kđ
hiïåu biïíu hiïån nhûäng êm hóåc nhûäng tûâ riïng biïåt gưìm mưåt ph êm.
Tuy nhiïn lc bêëy giúâ hổ àậ khưng hiïíu àûúåc nghơa ca phất minh
êëy. Gêìn 3500 nùm trûúác àêy cấc dên tưåc sưëng úã búâ Àưng Àõa Trung
Hẫi àậ gêìn nhû phất minh ra bẫng chỷọ caỏi. Hoồ hiùớu rựỗng mửồt kủ hiùồu



TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI

14

cố thïí sûã dng àïí biïíu thõ mưåt êm trong têët cẫ cấc tûâ khấc nhau, vị
vêåy hổ àậ sûã dng mưåt sưë lûúång kđ hiïåu nhêët àõnh vâ nhûäng kđ hiïåu
êëy àậ trúã thânh bẫng chûä cấi.
Nhûäng ngûúâi Do Thấi cưí vâ nhûäng ngûúâi Phiniki àậ sûã dng
bẫng chûä cấi àêìu tiïn, sau nây nhûäng ngûúâi Phiniki truìn bẫng chûä
cấi nây cho ngûúâi Hy Lẩp. Nhûäng ngûôi La Mậ cưí àậ tiïëp nhêån bẫng
chûä cấi Hy Lẩp vâ àûa vâo mưåt sưë sûãa àưíi, bưí xung. Tûâ àố bẫng chûä
cấi La Tinh àậ ra àúâi vâ àûúåc ngûúâi dên cấc nûúác Têy Êu sûã dng
rưång rậi.

AI ÀẬ NGHƠ RA BT VIÏËT?
Chûä viïët lâ mưåt àống gốp ca loâi ngûúâi vâo sûå phất triïín ca
nïìn vùn minh. Chûä viïët gip chng ta ghi lẩi nhûäng nghơ vâ cưng

viïåc. Trûúác khi cêy bt ra àúâi thị con ngûúâi àậ sûã dng rêët nhiïìu thûá
khấc nhau àïí viïët chûä. Vđ d nhû ngûúâi ngun thu àậ dng nhûäng
hôn àấ nhổn àêìu àïí khùỉc nhûäng hịnh vệ lïn tûúâng hóåc trong hang
àưång, hóåc nhng nhûäng àêìu ngốn tay vâo nhûåa cêy, hay thêåm chđ
vâo mấu ca àưång vêåt rưìi vệ lïn nhûäng bûác tûúâng. Sau nây con ngûúâi
àậ biïët dng phêën hóåc àêët sết àïí viïët. úã Trung Qëc ngûúâi ta dng
nhûäng chiïëc bt lưng lâm tûâ lưng lẩc àâ àïí ghi chếp.
Cố lệ nhûäng cêy bt àêìu tiïn àûúåc lâm úã Ai Cêåp. Nhûäng ngûúâi
Ai Cêåp àậ lâm ra cêy bt tûâ nhûäng cêy sêåy rưỵng råt vâ bổc mưåt
miïëng àưìng úã phêìn àêìu. Chûä viïët xët hiïån úã Hy Lẩp gêìn 4000 nùm
trûúác àêy vâ ngûúâi ta àậ dng nhûäng miïëng kim loẩi hóåc xûúng voi
àïí viïët lïn nhûäng têëm bẫng ph sấp. Sau nây ngûúâi ta côn vốt nhổn
nhûäng thên cêy cânh cêy àïí lâm bt, nhûäng chiïëc bt nây àûúåc chêëm
vâo dung dõch cố mâu vâ viïët lïn vỗ cêy.
Cng vúái viïåc giêëy viïët ra àúâi vâo thúâi kị trung cưí con ngûúâi àậ
dng lưng ngưỵng, lưng quẩ, lưng thiïn nga àïí viïët. Ngôi bt àûúåc mâi
nhổn vâ mûåc chẫy dổc theo råt bt tûâ trïn xëng dûúái. Nhûäng chiïëc
bt lưng chim àậ àûúåc con ngûúâi sûã duồng trong voõng haõng ngaõn
nựm.. Nhỷọng chiùởc buỏt bựỗng theỏp xuêët hiïån úã Anh vaâo nùm 1780,



TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI

15

nhûng trong suöët 40 nùm cuäng khöng àûúåc chuöång cho lùỉm. Bt mấy
lêìn àêìu tiïn xët hiïån úã nûúác Myọ vaõo khoaóng nựm 1880. Ngoõi buỏt
dỷỳồc laõm bựỗng vaõng mẩ húåp kim osimi -iriài hóåc iriài àïí khưng bõ
xûúác. Bùn trong ruửồt buỏt coỏ mửồt ửởng nhoó bựỗng nhỷồa hóåc cao su àûång

mûåc. Bt bi lâ phất kiïën ca thïë kó XX. Quẫ bi àûúåc mẩ crưm cố
àûúâng kđnh gờỡn bựỗng 1 mm. Khi ta viùởt quaó bi xoay trôn vâ kếo mûåc
xëng.

AI ÀẬ NGHƠ RA CHIÏËC BT CHỊ ÀÊÌU TIÏN?

Cêy bt chị àậ cố cấch àêy khưng dûúái 200 nùm. Khoẫng 500
nùm trûúác àêy trong cấc hêìm mỗ ca thânh phưë Cambland nûúác Anh
ngûúâi ta àậ tịm ra than chũ. Ngỷỳõi ta cho rựỗng cuọng bựổt ờỡu tỷõ àố
con ngûúâi bùỉt àêìu sẫn xët ra nhûäng chiïëc bt than chị.
Tûâ nùm 1760 úã thânh phưë Nuyn-bếc cố gia àịnh Pharber àậ bùỉt
àêìu sẫn xët bt chị sûã dng bưåt than chị, nhûng khưng àûúåc thânh
cưng cho lùỉm. Cëi cng vâo nùm 1795 cố mưåt ngûúâi àân ưng tïn laõ
Cont aọ laõm ra chiùởc buỏt chũ bựỗng caỏch trửồn than chị vúái mưåt sưë loẩi
àêët sết rưìi àem nung vâo trong lô. Cưng nghïå ca ưng àûúåc sûã dng
cho túái ngây hưm nay. Nhûäng chiïëc bt chị àûúåc lâm bựỗng than chũ
viùởt ra maõu xaỏm thờợm trùn giờởy. ùớ sẫn xët bt chị ngûúâi ta trưån
bưåt than chị khư vúái àêët sết vâ nûúác, câng nhiïìu àêët sết thị bt sệ
câng cûáng, câng nhiïìu than chị thị bt sệ câng mïìm. Sau khi trưån
than chị vúái àêët vâ nûúác ngûúâi ta àưí hưỵn húåp nây vâo khn vâ sệ
thu àûúåc nhûngx súåi dâi mẫnh, dđnh nhúáp nhấp. Sau àố ngûúâi ta nùỉn
thùèng chng rưìi cùỉt theo tûâng àoẩn khấc nhau, sêëy khư rưìi àem nung
úã trong lô. Ngûúâi ta tiïån nhûäng thanh gưỵ trôn sau àố xễ àưi àïí nhết
than chị vâo rưìi dấn hai phêìn lẩi. Cưng àoẩn cëi cng lâ ngûúâi ta
sún vỗ ca bt chị.
Ngây nay chng ta sẫn xët àûúåc hún 300 loẩi bt chị khấc
nhau àïí dng cho nhûäng mc àđch khấc nhau. Cố thïí tịm thêëy

TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI

16

nhûäng chiïëc bt chị cố àưå cûáng khấc nhau, vúái mâu sùỉc vư cng
phong ph. Cố cẫ nhûäng hưåp bt gưìm 72 mâu. Cố nhûäng loẩi bt chị
dng àïí viïët lïn thu tinh, viïët lïn vẫi, nhûåa phim, cố cẫ nhûäng loẩi
bt chị dng trong xêy dûång.

AI ÀẬ NGHƠ RA KĐNH HIÏÍN VI?
Tûâ kđnh hiïín vi - microscop trong tiïëng Hy Lẩp cố nghơa lâ
?ngûúâi nhịn thêëy nhûäng vêåt nhỗ?. Thiïët bõ nây dng àïí nhịn nhûäng
vêåt bế tđ xđu mâ mùỉt thûúâng khưng nhịn thêëy àûúåc.
Thûúâng thị nïëu bẩn câng àïí gêìn mùỉt mưåt vêåt thị bẩn câng thêëy
nố rộ hún nhûng nïëu bẩn àïí nố cấch mùỉt 25cm thị lẩi nhịn khưng rộ
khi àố ngûúâi ta nối rựỗng noỏ khửng thuửồc tiùu cỷồ. iùỡu gũ seọ xaóy ra
nïëu nhû chng ta àïí vâo giûäa mùỉt vâ vêåt àố mưåt miïëng kđnh lưìi khi
àố vêåt àố sệ úã gêìn mùỉt hún 25cm vâ sệ úã trong tiïu cûå. Ngây nay
chng ta mư tẫ hiïån tûúång nây thêåt lâ àún giẫn nhû lâ viïåc sûã dng
kđnh lp. Nhûäng chiïëc kđnh lp thûåc ra lâ nhûäng chiïëc "kđnh hiïín vi
àún giẫn".
Nhûäng "chiïëc kđnh hiïín vi àún giẫn" êëy àậ cố tûâ thúâi xa xûa
nhûng úã àêy cng ta mën àïì cêåp àïën nhûäng chiïëc kđnh hiïín vi phûác
tẩp. Vêåy nhûäng chiïëc kđnh hiïín vi phûác tẩp lâ gị? Nhúâ hai thêëu kđnh,
vêåt quan sất àûúåc nhên to lïn hai lêìn, mưåt trong hai thêëu kđnh àố
àûúåc gổi tïn lâ vêåt kđnh, nố phống àẩi hịnh ẫnh lïn lêìn thûá nhêët,
thêëu kđnh thûá hai àûúåc gổi lâ thõ kđnh phống àẩi hịnh ẫnh lïn lêìn
thûá hai. Thûåc ra trûúác àêy kđnh hiïín vi cố vâi thêëu kđnh vûâa àûúåc sûã
dng nhû thõ kđnh, vûâa àïí dng nhû vêåt kđnh nhûng àiïìu quan trổng
lâ têët cẫ cấc loẩi kđnh hiïín vi nây àûúåc dûåa trïn ngun tùỉc phống

àẩi kếp.
Chiïëc kđnh hiïín vi phûác tẩp àêìu tiïn àûúåc lâm ra vâo khoẫng
giûäa nhûäng nùm 1510 vâ 1610. Ngûúâi ta khưng biïët àđch xấc ai lâ tấc
giẫ ca nố nhûng rêët nhiïìu ngûúâi cho rựỗng baón quyùỡn saỏng chùở kủnh
hiùớn vi thuửồc vùỡ Galilù.



TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI

17

Àưi khi ngûúâi ta gổi nhâ khoa hổc ngûúâi Àan Mẩch Lïvenguc lâ
ưng tưí ca kđnh hiïín vi nhûng khưng phẫi vị ưng lâ ngûúâi sấng chïë ra
nố mâ vị ưng àậ phất minh ra rêët nhiïìu thûá vị cố sûå gip àúä ca kđnh
hiïín vi. Lïvenguc àậ chó ra rựỗng nhỷọng con moồt, nhỷọng con boồ choỏ vaõ
nhỷọng sinh vêåt nhỗ bế khấc núã ra tûâ trûáng khưng phẫi lâ cấc loâi cố
khẫ nùng tûå sinh sẫn, ưng lâ ngûúâi àêìu tiïn àậ nhịn thêëy qua kđnh
hiïín vi cấc dẩng ca sûå sưëng nhû: nhûäng cú thïí àún baõo vaõ vi khuờớn.
Bựỗng chủnh ửi baõn tay mũnh ửng àậ chïë tẩo ra mưåt chiïëc kđnh hiïín
vi vâ qua chiïëc kđnh hiïín vi àố ưng àậ nhịn thêëy toân bưå quấ trịnh
tìn hoân ca sûå sưëng.
Ngây nay con ngûúâi trong mổi lơnh vûåc khoa hổc vâ cưng nghiïåp
àïìu khưng thïí lâm viïåc àûúåc nïëu thiïëu kđnh hiïín vi.

AI ÀẬ NGHƠ RA LA BÂN?
Dẩng àún giẫn nhêët ca la bân lâ mưåt chiïëc kim nam chêm
àûúåc gùỉn lïn mưåt cấi cưåt sao cho nố cố thïí quay theo mổi hûúáng.
Chiïëc kim nam chêm nây sệ chó vïì phûúng bùỉc chđnh xấc hún lâ tûâ
cûåc bùỉc ca trấi àêët. Tûâ àố bẩn cố thïí xấc àõnh àûúåc cấc phûúng

hûúáng vâ cấc àõa àiïím mâ bẩn mong mën. La bân lâ mưåt vêåt khưng
thïí thiïëu àûúåc àưëi vúái nhûäng ngûúâi du lõch trùn khựổp thùở giỳỏi, khửng
ai biùởt rựỗng ngỷỳõi ta aọ tịm thêëy kim nam chêm quay vâ chó vïì
phûúng bùỉc tûâ khi nâo vâ úã àêu sët mưåt thúâi gian daõi ngỷỳõi ta cho
rựỗng oỏ laõ phaỏt minh cuóa ngỷỳõi trung qëc tûâ 4500 nùm trûúác àêy.
Tuy nhiïn gêìn àêy giẫ thiïët nây bõ nhiïìu ngûúâi bấc bỗ song d
thïë nâo ài chùng nûäa nhûäng ngûúâi Trung Qëc vêỵn àûúåc coi lâ nhûäng
ngûúâi àêìu tiïn biïët àïën ngun l hoẩt àưång ca la bân. Sau ngûúâi
Trung Qëc lâ àïën nhûäng thûúng gia ẫ Rêåp biïët àïën la bân vâ du
nhêåp chuỏng vaõo Chờu ấu.
Ngỷỳõi ta cuọng biùởt chủnh xaỏc rựỗng vâo khoẫng thïë k thûá 12 la
bân àậ rêët phưí biïën úã Chêu Êu, cố lệ dẩng súám nhêët ca la bân lâ
àûúåc cêëu tẩo tûâ mưåt cấi kim nhiïỵm tûâ àûúåc gùỉn vâo mưåt miïëng gưỵ thẫ
búi trong mưåt cưëc nûúác. Sau àố ngûúâi ta àậ nghơ cấch gùỉn nhûäng



TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI

18

chiïëc kim lïn trc vâ cố thïí xoay trôn àûúåc trong àấy cưëc. Lc àêìu
ngûúâi ta chó dng la bân àïí xấc àõnh hûúáng Bùỉc, hûúáng Nam vâ
ngûúâi ta thûúâng quay cấi cưëc sao cho àiïím cëi ca cấi kim chú
phỷỳng bựổc nựỗm uỏng vỳỏi vaồch chú phỷỳng bựổc trïn cấi cưëc. Vïì sau
nûäa thị trïn nhûäng cấi la bân ngûúâi ta àùåt mưåt miïëng giêëy cố àấnh
dêëu Bùỉc, Nam, Àưng, Têy. Chùỉc hùèn cấc bẩn cng biïët tûâ cỷồc bựổc
khửng truõng vỳỏi bựổc cỷồc, tỷõ cỷồc bựổc nựỗm úã àiïím cao nhêët ca búâ bùỉc
ca bùỉc M trïn bấn àẫo Butia. Cấc kim nam chêm ca têët cẫ cấc la
bân úã bùỉc bấn cêìu àïìu chó vâo àiïím nây.

Nhûäng ngûúâi cưí xûa khưng biïët àûúåc sûå khấc nhau giỷọa tỷõ cỷồc
bựổc vaõ bựổc cỷồc, hoồ chú nghụ rựỗng kim ca la bân ln ln chó vïì
hûúáng bùỉc. Vïì sau naây nhûäng ngûúâi thuyã thuã lïn taâu ra khúi xa vâ
hổ àậ nhêån thêëy sûå khấc nhau nây chùỉc hùèn bẩn cng cố thïí hịnh
dung àûúåc nưỵi bùn khón thùỉc mùỉc ca nhûäng ngûúâi Scanàinavú cưí
khi hổ chu du ỳó caỏc biùớn bựổc xung quanh Greenland vaõ nhờồn thờởy
rựỗng úã mưåt vâi núi kim la bân lẩi chó vïì phûúng têy.

AI ÀẬ NGHƠ RA MƯN NHÊÍY D ?
Bẩn hậy thûã tûúãng tûúång mịnh àang lú lûãng úã àưå cao 5m sau àố
tûâ tûâ hẩ cấnh xëng mùåt àêët. Àiïìu àố giưëng nhû bẩn nhẫy tûâ búâ
tûúâng cao 3m xëng vêåy. Àïí lâm àûúåc viïåc àố mâ khưng hïì bõ xêy xất
bẩn phẫi nhúâ àïën sûå gip àúä ca chiïëc d. Chiïëc d chùèng qua chó lâ
mưåt chiïëc ư to cố khẫ nùng tẩo ra lûåc cẫn àưëi vúái khưng khđ. Nhúâ cố
chiïëc d chng ta cố thïí rúi trong khưng gian mâ khưng súå bõ thûúng
khi hẩ xëng mùåt àêët.
Chiïëc d thûåc ra lâ thiïët bõ bay àêìu tiïn. Nùm 1514 Leonard
De Vinchi àậ phấc hoẩ chiïëc d trong quín vúã vệ ca mịnh. Vâo
nùm 1595 Faustú Verasio àậ cố mưåt bâi miïu tẫ vïì chiïëc d cố khẫ
nùng hoẩt àưång àêìu tiïn. Ưng Z. Blanzar, ngûúâi Phấp lâ ngûúâi àêìu
tiïn sûã dng chiïëc d. Nùm 1785 ưng nây àậ cho mưåt con chố vâo mưåt
chiïëc giỗ, båc vâo mưåt cấi d rưìi thẫ tûâ khđ cêìu xëng. Ưng Blanzar
coõn khựống ừnh rựỗng vaõo nựm 1793 tỷõ trùn kinh khđ cêìu ưng àậ nhẫy
d xëng mùåt àêët vâ kïët quẫ lâ bõ gậy mêët mưåt chên.



TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI

19

Mưåt ngûúâi Phấp khấc, ưng Z. Garneri àậ àûúåc cưng nhêån lâ
ngûúâi àêìu tiïn sûã dng d thûúâng xun nhêët. Cåc biïíu diïỵn nhẫy
d àêìu tiïn ca ưng àậ diïỵn ra úã Pari vâo ngây 22/10/1797, khi mâ
ưng àậ nhẫy thânh cưng tûâ àưå cao hún 600m. Chiïëc d ca ưng
Garneri trưng giưëng nhû mưåt cấi ư àûúåc lâm tûâ vẫi bẩt trùỉng cố
àûúâng kđnh khoẫng 7m. úã giûäa nốc d cố mưåt miïëng gưỵ hịnh cấi àơa cố
tiïët diïån khoẫng 25cm cố àc lưỵ úã giûäa cho khưng khđ lổt qua. Chiïëc
àơa àûúåc gùỉn vúái miïëng vẫi bẩt bựỗng nhiùỡu daói ruy bựng nhoó.
Cuỏ nhaóy duõ tỷõ maỏy bay thânh cưng àêìu tiïn àûúåc thûåc hiïån búãi
àẩi u Berry vâo nùm 1912 tẩi Saint-Luiz thåc bang Missuri. Trong
nhûäng nùm 1913-14 àậ xẫy ra rêët nhiïìu cåc tranh lån xung quanh
viïåc nïn hay khưng nïn sûã dng d vâo mc àđch cûáu hưå. Cho àïën
àêìu thïë chiïën thûá nhêët vêën àïì nây vêỵn chûa ngậ ng. Nhûäng vêën àïì
bân cậi chđnh liïn quan àïën kđch thûúác ca d vâ viïåc liïåu cấc phi
cưng cố thïí nhẫy d an toân mâ khưng va chẩm vúái mấy bay hay
khưng.

AI ÀẬ NGHƠ RA MẤY ẪNH ?
Ngây hưm nay chng ta cố thïí in trấng ẫnh trong giêy lất
nhûng àïí lâm àûúåc nhû vêåy thị ngûúâi ta àậ phẫi mêët hâng trùm nùm
nghiïn cûáu tịm tôi. Chng ta hậy cng nhau lâm quen vúái lõch sûã ca
mấy ẫnh, vâo giûäa thïë k XI vâ XVI, con ngûúâi àậ bùỉt àêìu sûã dng
mưåt loẩi mấy ẫnh thư sú àûúåc gổi lâ "Hưåp tưëi", nố cho phếp chng ta
in ra giêëy nhûäng hịnh ẫnh rưìi sau àố qua mưåt vâi khêu xûã l ta sệ
nhêån àûúåc hịnh ẫnh chđnh xấc ca vêåt chp.
Vâo nùm 1568 ưng Danielo Barbaro àậ sấng chïë ra mưåt chiïëc
mấy ẫnh cố mưåt thêëu kđnh vâ mưåt lưỵ cố thïí thay àưíi àûúâng kđnh àïí
tùng àưå nết ca ẫnh. Nùm 1802 ửng Tomas Erdward vaõ ửng Gamphri
Devid bựỗng caỏch in tiùởp xc àậ thu àûúåc hịnh ẫnh trïn mưåt loẩi giêëy

àùåc biïåt tuy nhiïn nhûäng bûác ẫnh nây khưng bïìn.




TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI

20

Vâo nùm 1816 ưng Zozep Nips àậ lâm ra mưåt chiïëc mấy ẫnh
kiïíu hưåp vâ vêåt kđnh àûúåc lêëy ra tûâ kđnh hiïín vi vâ àậ thu àûúåc ẫnh
êm bẫn. Nùm 1835 ưng William Tabot lâ ngûúâi àêìu tiïn àậ lâm ra
dûúng bẫn tûâ ẫnh êm vâ cng thu àûúåc nhûäng bûác ẫnh rêët nết. Nùm
1839 ưng Luis Àage àậ cưng bưë phất minh ca mịnh vïì mưåt quấ trịnh
àõnh võ ẫnh trïn cấc miïëng bẩc thúâi gian qua ài vâ àậ cố rêët nhiïìu
ngûúâi àống gốp tûúãng vâ cưng sûác vâo viïåc hoân thiïån chiïëc mấy
ẫnh.
Cëi cng vâo nùm 1888 ngûúâi ta àậ thêëy trïn thõ trûúâng
nhûäng chiïëc mấy ẫnh hiïån àẩi ca hậng Eastman Dry Play and Film
sûã dng hïå thưëng Kodak. Chiïëc mấy ẫnh àậ nẩp sùén phim rưång 6cm
à cho 100 kiïíu. Sau khi sûã dng hïët phim mấy ẫnh àûúåc trẫ vïì cho
cưng ty úã Rotchetú, cën phim nây àûúåc lêëy ra vâ in trấng. Chiïëc mấy
ẫnh nây lẩi àûúåc nẩp lẩi phim vâ trẫ lẩi cho khấch hâng. Tûâ àố àïën
nay chiïëc mấy ẫnh khưng ngûâng àûúåc cẫi tiïën cho àểp hún, nhỗ hún,
thån tiïån hún vâ nố àûúåc sûã dng rưång rậi trïn toân thïë giúái

AI ÀẬ NGHƠ RA NHÛÄNG CON TEM?
Ngaõy xa xỷa con ngỷỳõi aọ truyùỡn thỷ bựỗng mửồt cấch hïët sûác thư
sú. Cấc bẩn hậy hịnh dung nố giưëng nhû nhûäng cåc chẩy tiïëp sûác
vêåy, ngûúâi nổ chuìn cho ngûúị kia. Cấc trẩm, núi ngûúâi trûúác àûa

thû cho ngûúâi sau àûúåc gổi lâ trẩm bûu àiïån (english : post).
Tûâ con tem trong tiïëng Anh lâ "stamp" cố nghơa lâ àống dêëu,
bùỉt àêìu tûâ viïåc àống dêëu niïm thû. Ngûúâi ta bưi sấp lïn bị thû vâ
trong khi sấp chûa khư àống dêëu lïn àố àïí àấnh dêëu phên biïåt ngûúâi
gûãi.
tûúãng dng con tem àïí chuín thû thåc vïì ưng Rưlùng Hill,
ngûúâi Anh. Àố lâ vâo khoẫng nhûäng nùm 30 cuãa thïë kyã trûúác. Theo
öng Rölùng Hill nïëu dng con tem thay cho viïåc àống cûúác phđ bûu
àiïån sệ cố nhiïìu thån lúåi hún vâ sưë ngûúâi gûãi thû sệ tùng lïn, tûác lâ
tùng thïm thu nhêåp cho qëc gia. Ưng cng chđnh lâ ngûúâi àûa ra
nhiïìu cẫi cấch vïì cûúác phđ bûu àiïån. Trûúác àêy cûúác phđ bûu àiïån phuå



TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI

21

thåc vâo sưë trang vâ khoẫng cấch giûäa hai àõa àiïím. Khoẫng cấch
câng xa thị cûúác phđ cho mưỵi trang thû câng cao. Theo sấng kiïën ca
ưng Rưlùng Hill tûâ lc bêëy giúâ cûúác phđ gûãi mưåt bûác thû chó ph thåc
vâo trổng lûúång ca nố, côn ëu tưë khoẫng cấch khưng cêìn àïí túái.
Qëc gia àêìu tiïn sûã dng con tem lâ Vûúng qëc Anh. Sau àố
àûúåc ấp dng rưång rậi vâ nhanh chống tẩi hêìu hïët cấc qëc gia,
thânh phưë úã chêu êu. Nûúác àêìu tiïn sûã dng con tem úã têy bấn cêìu
khưng phẫi lâ Myä maâ laâ Braxin vaâo nùm 1843. Nûúác Myä chêåm hún
mưåt cht, àïën nùm 1847 nhâ nûúác múái chđnh thûác phất hânh cấc con
tem, mùåc d tûâ nùm 1842 tẩi mưåt sưë cú súã bûu àiïån tû nhên ca nûúác
nây àậ cố nhûäng con tem riïng ca mịnh.

AI ÀẬ NGHƠ RA TRÔ ÀẤNH BÂI?
Chùỉc hùèn trong mưỵi gia àịnh trïn thïë giúái bẩn àïìu cố thïí tịm
thêëy mưåt bưå bâi. Àêy cố lệ lâ mưåt trô chúi gia àịnh àûúåc nhiïìu ngûúâi
ûa chång nhêët. Vâ cố lệ cng chđnh vị thùở maõ chuỏng ta luửn tin rựỗng
bửồ baõi aọ coỏ tûâ lêu lùỉm rưìi. Ngûúâi ta khưng côn nhúá cấc cưỵ bâi ra àúâi
lc nâo vâ úã àêu, Trung Qëc, Ai cờồp, Hy laồp hay ờởn ửồ, chú biùởt rựỗng
chuỏng xët hiïån ngay sau khi nghïå thåt tẩo hịnh ra ỳõi. Mửồt thỳõi
gian daõi ngỷỳõi ta cho rựỗng caỏc cửợ bâi lâ phất minh ca ngûúâi Trung
Qëc, tuy nhiïn ngûúâi dên nûúác nây múái chó chúi bâi tûâ khoẫng 1000
nùm trûúác àêy.
Lc àêìu khi múái xët hiïån bưå bâi khưng phẫi dng àïí chúi mâ
àïí cấc thây bối dûå àoấn tûúng lai. Mậi sau nây bưå bâi múái àûúåc dng
àïí chỳi. Coỏ ngỷỳõi cho rựỗng nhỷọng ngỷỳõi lủnh thờồp tỷồ chinhlâ nhûäng
ngûúâi àậ àûa trô àấnh bâi àïën Chêu êu. Mửồt sửở ngỷỳõi khaỏc laồi cho
rựỗng caỏc nhaõ buửn aọ mang trô chúi nây vâo Têy Ban Nha. Nhûäng
ngûúâi thûá ba lẩi khùèng àõnh bưå bâi àậ àûúåc nhûäng ngûúâi Di gan àem
vâo cấc nûúá c Àưng êu. Tuy nhiïn chng ta chó cố thïí khùèng àõnh mưåt
àiïìu chùỉc chùỉn lâ nhûäng ngûúâi dên Chêu êu biïët àïën bưå bâi tûâ thïë kyã
thûá XIII.




TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI

22

Lc àêìu úã Chêu Êu cố tưìn tẩi rêët nhiïìu loẩi bâi khấc nhau. Cố
loẩi bâi gưìm 21 qn chó cố hịnh khưng cố sưë, lẩi cố nhûäng bưå bâi cố
56 qn cố sưë mâ lẩi khưng cố hịnh. Ngûúâi Phấp àậ nghơ ra bưå bâi

gưìm 52 qn. Hổ àậ sûã dng nhûäng lấ bâi cố sưë vâ giûä lẩi cẫ nhûäng
qn cốá hịnh nhû qn ất (A), qn vua (K), qn àêìm (Q), qn bưìi
(J). Anh lâ qëc gia thûá hai úã Chêu êu tiïëp nhêån bưå bâi naõy.
Nhỷọng laỏ baõi ờỡu tiùn ỷỳồc veọ bựỗng tay rờởt thư sú. Vïì sau cng
vúái sûå phất triïín rêìm rưå ca nghïì khùỉc gưỵ ngûúâi ta àậ sẫn xët hâng
loẩt nhỷọng bửồ baũ bựỗng gửợ vỷõa reó vỷõa eồp. Nhỷọng bưå bâi gưỵ nây
nhanh chống àûúåc nhûäng ngûúâi dên thûúâng úã khùỉp núi hoan nghïnh.

AI ÀẬ NGHƠ RA TÊËM BẪN ÀƯÌ ÀÊÌU TIÏN?
Hậy tûúãng tûúång mâ xem, thêåt khố mâ dng lúâi àïí tẫ àûúåc hïët
cấc toâ nhâ, cấc àûúâng phưë trong thânh phưë ca bẩn. Sệ àún giẫn hún
nïëu chng ta dng bt vâ giêëy àïí vệ ra võ trđ ca chng, cng chđnh
vị thïë mâ têëm bẫn àưì àậ ra àúâi.
Têëm bẫn àưì àêìu tiïn mâ loâi ngûúâi côn nhúá àûúåc vệ trïn mưåt
miïëng àêët sết úã Ai Cêåp hún 4000 nùm trûúác àêy vâ sau nây àậ bõ
thiïu hu trong mưåt àấm chấy. Thúâi cưí nhûäng ngûúâi ch àêët vệ bẫn
àưì danh giúái nhûäng phêìn àêët ca mịnh. Cấc võ hoâng àïë thị dng bẫn
àưì àïí phên chia àûúâng biïn giúái ca qëc gia mịnh. Nhûng khi con
ngûúâi thûã mư tẫ trïn bẫn àưì võ trđ ca nhûäng vêåt úã xa hún thị hổ gùåp
phẫi mưåt sưë rùỉc rưëi nhêët àõnh, àiïìu àố gùỉn liïìn vúái viïåc trấi àêët hịnh
trôn nïn viïåc ào chđnh xấc nhûäng khoẫng cấch lúán lâ rêët khố.
Bíi ban àêìu cấc nhâ thiïn vùn hổc àậ gip àúä cấc nhâ àưì hoẩ
rêët nhiïìu vị nhûäng nghiïn cûáu ca hổ liïn quan túái kđch thûúác vâ
hịnh dẩng ca trấi àêët. Ưng eratosphen sinh nùm 276 trûúác cưng
ngun úã Hy Lẩp àậ ào àûúåc kđch thûúác ca trấi àêët, nhûäng con sưë
á
mâ ưng àûa ra gêìn giưëng vúái thûåc tïë. Phûúng phấp ca ưng lêìn àêìu
tiïn àậ cho phếp con ngûúâi tđnh àûúåc khoẫng cấch tûâ nam àïën bùỉc.
Gêìn nhû cng cng vúái thúâi gian àố Ginnarch àậ àûa ra cấch chia
bẫn àưì thïë giúái ra nhỷọng phờỡn bựỗng nhau doồc theo kinh tuyùởn vaõ vô

TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI

23

tuën, võ trđ chđnh xấc ca nhûäng àûúâng nây sệ dûåa trïn viïåc nghiïn
cûáu bêìu trúâi.
Vâo thïë k thûá 2 sau cưng ngun Plưtemei àậ vêån dng
tûúãng trïn ùớ chia baón ửỡ ra thaõnh nhỷọng phờỡn bựỗng nhau bựỗng caỏc
ỷỳõng kinh tuyùởn vaõ vụ tuyùởn. Cuửởn saỏch giaỏo khoa àõa l ca ưng àậ
trúã thânh quín sấch tiïn phong ca bưå mưn nây sau khi ngûúâi ta
tịm thêëy nûúác M. Sûå khấm phấ ra Chêu M ca Colưmbư vâ cấc
nhâ thấm hiïím khấc câng lâm tùng sûå quan têm ca mổi ngûúâi túái
bẫn àưì.
Nùm 1570 Avram ortelius àậ xët bẫn úã Antverpene têåp bẫn àưì
àêìu tiïn. Ngûúâi sấng lêåp ra ngânh hoẩ àưì hiïån àẩi cố thïí coi lâ
Geradus Mercator . Trïn nhûäng têëm bẫn àưì ca ưng ta nhûäng àûúâng
thùèng seä tûúng ûáng vúái nhûäng àûúâng cong trïn quẫ àõa cêìu. Àiïìu àố
cho phếp vẩch mưåt àûúâng thùèng giûäa hai àiïím trïn bẫn àưì vâ cng cố
thïí xaỏc ừnh ỷỳồc phỷỳng hỷỳỏng bựỗng la baõn. Tờởm baón àưì àố àûúåc
gổi lâ "sûå chiïëu hịnh". Trïn trang ph bịa quín sấch ca ưng ta cố
in hịnh ni Atlất khưíng lưì, chđnh vị vêåy nhûäng têëm bẫn àưì ngây nay
chng ta lẩi gổi lâ Atlất.

AI ÀẬ PHẤT HIÏÅN RA CÂ PHÏ?
Khưng ai biïët chđnh xấc tïn ca con ngûúâi hẩnh phc àậ àûúåc
trẫi qua nhûäng cẫm giấc bưìi hưìi khi nhờởp nguồm caõ phù ờỡu tiùn. Chú
biùởt rựỗng vùỡ lõch sûã xët xûá ca câ phï cng cố thêåt nhiùỡu huyùỡn

thoaồi.
Mửồt trong sửở nhỷọng huyùỡn thoaồi kùớ laồi rựỗng mưåt ngân nùm
trûúác àêy mưåt ngûúâi dên Abixini (bêy giúâ lâ Ethiopđa) àậ àïí àïën
hûúng thúm àùåc biïåt bưëc lïn tûâ mưåt bi cêy àang chấy. Anh ta bên
nhùåt ca mêëy quẫ trong bi cêy vâ nïëm thûã, thêëy ngon bên mang
àun lêëy nûúác ëng. Anh ta àêu cố biùởt rựỗng mũnh vỷõa khaỏm phaỏ ra
mửồt iùỡu hùởt sỷỏc k diïåu, vị àố chđnh lâ ly câ phï àêìu tiïn trïn thïë
giúái - mưåt thûá nûúác ëng sệ mậi àûúåc con ngûúâi ûa chuöång.



TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI

24

Vêåy lâ nhûäng ngûúâi àêìu tiïn biïët àïën cêy câ phï vâ hûúng võ
thúm ngon c nố lâ nhûäng ngûúâi dên Abixini, sưëng úã phđa àưng ca
Chêu phi. Cho àïën thïë k thûá XV chó cố úã àố múái cố cêy câ phï. Vïì
sau ngûúâi ta múái àûa giưëng cêy câ phï sang trưìng úã cấc nûúác ẫ rêåp.
Trong vông 200 nùm sau àố tûâ bùỉc ẫ rêåp vâ Yemen, cêy câ phï àûúåc
trưìng rưång rậi trïn khùỉp cấc nûúác trïn thïë giúái.
Vâo thïë k XVII Àan mẩch bùỉt àêìu trưìng câ phï trïn àẫo Java,
rưìi tûâ àố nố àûúåc àûa sang gieo trưìng tẩi cấc nûúác nhiïåt àúái khấc. Cêy
câ phï cng àûúåc biïët àïën úã Anh vâ M sau khi ngûúâi Anh lêëy giưëng
câ phï tûâ àẫo Java. Cấc cêy câ phï mổc ch ëu úã cấc nûúác cố khđ hêåu
nhiïåt àúái. Tuy nhiïn àiïìu kiïån thån lúåi nhêët cho sûå phất triïín ca
cêy câ phï lâ nhûäng vng àêët cao vâ khư rấo. Loẩi àêët trưìng vâ khđ
hêåu thđch húåp àố ngûúâi ta àậ tịm thêëy úã vng ni tẩi Braxin.Chđnh vị
vêåy ngây nay 3/4 sẫn lûúång câ phï trïn thïë giúái thåc vïì àêët nûúác
nây. úã àêy cố nhûäng àưìn àiïìn câ phï lúán nhêët thïë giúái. Cố nhûäng àưìn

àiïìn cố túái hâng triïåu cêy câ phï vâ trẫi dâi nhiïìu kilưmết. Ngoâi ra
cêy câ phï cố nhiïìu úã Venexuela, Guatemala, Mexico, vâ úã mưåt sưë
vng thåc Têy êën àưå vâ àẫo Java.
Nhûäng tïn gổi nhû "Mocco", "Java" trûúác àêy dng àïí chó núi
trưìng câ phï thị nay chng àûúåc dng àïí gổi tïn cấc loẩi câ phï. Cẫ
hai loẩi nây àïìu lâ ca Braxin, chng cng nưíi tiïìng nhû câ phï "Rio"
vâ "Santos". Cẫng xët khêíu câ phï lúán nhêët ca Braxin lâ cẫng
Santos.
Quẫ câ phï trưng giưëng nhû quẫ anh àâo, mổc trïn nhûäng bi
cêy cao vâ cố lấ ống ấnh. Trong mưỵi quẫ câ phï cố mưåt hóåc hai hẩt
dđnh vâo nhau. Mùåc d cố hún 25 loẩi cêy câ phï, song chó cố hai
trong sưë àốcho quẫ cố hûúng thúm mưỵi khi ta rang chng lïn.

AI ÀẬ PHẤT MINH RA NGUN T?
Nhỷọng ngỷỳõi Hy Laồp cửớ cho rựỗng vaồn vờồt ùỡu cêëu tẩo tûâ cấc
ngun tûã. Thûåc chêët, tûâ "ngun tûã" bùỉt ngìn tûâ tiïëng Hy Lẩp cố



TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI

25

nghơa lâ khưng thïí chia àûúåc. Ngûúâi Hy Lẩp cửớ cho rựỗng nùởu em
chia mửồt vờồt ra cho ùởn khi nâo khưng thïí chia àûúåc nûäa thị phêìn
thu àûúåc gổi lâ ngun tûã. Mùåc d ngây nay chng ta biùởt rựỗng ngỷỳõi
Hy Laồp cửớ rờởt coỏ lyỏ khi nghụ nhû vêåy, song chng ta khưng thïí khùèng
àõnh lâ chđnh hổ àậ tịm ra ngun tûã. Vị niïìm tin ca hổ vâo ngun
tûã khưng cố cùn cûá khoa hổc, khưng xët phất tûâ bêët cûá thưng tin
khoa hổc nâo vâ khưng khùèng àõnh àûúåc nố. Àố chó àún giẫn lâ

nhûäng "tû tûúãng triïët hổc" vïì thïë giúái vâ sûå tưìn tẩi. Ngun tûã àûúåc
phất minh ra trïn cú súã ca cấc nghiïn cûáu vâ l thuët khoa hổc.
Vâo àêìu thïë k XIX chó cố nhûäng nhâ triïët hổc nghiïn cûáu cấc
cêu hỗi vïì cêëu tẩo ca vêåt chêët vâ thûåc thïí. Vïì sau nây vâo nùm 1803
cố nhâ hoấ hổc, toấn hổc ngûúâi Anh John Dalton lâ ngûúâi àêìu tiïn
phất triïín l thuët khoa hổc vïì ngun tûã.
Dalton lâ mưåt nhâ thûåc nghiïåm vư cng cêìn mêỵn. Ưng t mó
cên cấc mêíu ca cấc chêët khđ vâ nhêån thêëy sûå khaỏc nhau vùỡ khửởi
lỷỳồng cuóa chuỏng. ệng cuọng thờởy rựỗng chêët khđ cng nhû cấc chêët rùỉn
vâ chêët lỗng àûúåc cêëu tẩo tûâ nhûäng phêìn rêët nhỗ vâ ưng gổi àố lâ cấc
ngun tûã. Ưng Dalton àậ tđnh àûúåc khưëi lûúång tûúng àưëi ca ngun
tûã ca cấc ngun tưë nïn ửng ta biùởt. Khi Dalton xaỏc ừnh ỷỳồc rựỗng
caỏc nguyùn tûã ca nhûäng ngun tưë khấc nhau cố cêëu tẩo vâ khưëi
lûúång khấc nhau, thị ưng ta thûåc sûå àậ àùåt nïìn mống cho nhûäng
khấm phấ vïì ngun tûã. Tuy nhiïn cho àïën lc àố vêỵn chûa cố àûúåc
giẫi thđch chđnh xấc thïë nâo lâ ngun tûã vâ vai trô ca nố.
Gêìn 100 nùm sau mưåt nhâ khoa hổc khấc ngûúâi Anh tïn lâ
Ernếtxtư Rezerford àậ xêy dûång l thuët vïì ngun tûã dûåa trïn sûå
miïu tẫ hïå mùåt trúâi : mưåt hẩt nhên úã giûäa tđch àiïån dûúng vâ bao
quanh búãi cấc electron tđch àiïån êm.
Ngây nay cấc nhâ baỏc hoồc cho rựỗng nguyùn tỷó ỷỳồc cờởu taồo tỷõ
caỏc electron, frưtưn, neitrưn, pozitron, netrino, mezon, hyperon. Tốm
lẩi, ta àậ tịm ra hún 20 phêìn khấc nhau trong cêëu tẩo cấc ngun tûã.
Tuy nhiïn cố mưåt àiïìu k lẩ lâ cho àïën nay vêỵn chûa cố mưåt lúâi giẫi
thđch àêìy àuã vïì nguyïn tûã.