(SKKN HAY NHẤT) phát triển năng lực hợp tác và sáng tạo cho học sinh bằng phương pháp dạy học thực hành quan sát thông qua dạy học chủ đề cảm ứng ở thực vật

Phần I. ĐẶT VẤN ĐỀ
1. Lý do chọn đề tài
Giáo dục và đào tạo là quốc sách hàng đầu, là sự nghiệp của Đảng, Nhà nước
và của toàn dân. Đầu tư cho giáo dục là đầu tư phát triển, được ưu tiên đi trước
trong các chương trình, kế hoạch phát triển kinh tế, xã hội - đó là quan điểm chỉ
đạo của Nghị quyết số: 29-NQ/TW, ngày 4/11/2013 “Về đổi mới căn bản, toàn
diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng u cầu cơng nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều
kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế”.
Một trong những định hướng cơ bản của việc đổi mới giáo dục là chuyển từ
nền giáo dục mang tính hàn lâm, xa rời thực tiễn sang một nền giáo dục chú trọng
việc hình thành năng lực hành động, phát huy tính chủ động, sáng tạo của người
học.
Để đảm bảo được điều đó, phải thực hiện chuyển từ phương pháp dạy học
theo lối "truyền thụ một chiều" sang dạy cách học, cách vận dụng kiến thức, rèn
luyện kỹ năng, hình thành năng lực và phẩm chất. Chuyển từ học chủ yếu trên lớp
sang tổ chức hình thức học tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa,
nghiên cứu khoa học… Tăng cường việc học tập trong nhóm, đổi mới quan hệ giáo
viên - học sinh theo hướng cộng tác có ý nghĩa quan trọng nhằm phát triển năng
lực cho học sinh.
Trong các loại năng lực cần hình thành cho học sinh THPT, năng lực hợp tác
và sáng tạo là những năng lực rất cần thiết trong xã hội hiện đại khi chúng ta đã và
đang sống trong một môi trường, một không gian rộng mở của q trình hội nhập.
Trong bộ mơn sinh học THPT có rất nhiều phương pháp dạy học tích cực
nhằm hình thành và phát triển các năng lực cho học sinh. Tuy nhiên, việc phát triển
năng lực hợp tác và sáng tạo cho học sinh bằng phương pháp dạy học thực hành
quan sát trong dạy học sinh học vẫn chưa được nhiều giáo viên quan tâm.
Từ những lý do đã được trình bày ở trên, tơi đã lựa chọn đề tài “PHÁT
TRIỂN NĂNG LỰC HỢP TÁC VÀ SÁNG TẠO CHO HỌC SINH BẰNG
PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC THỰC HÀNH QUAN SÁT THÔNG QUA DẠY
HỌC CHỦ ĐỀ CẢM ỨNG Ở THỰC VẬT”.
2. Mục tiêu của đề tài

Mục tiêu của đề tài là nhằm tăng cường mối liên hệ giữa lí thuyết và thực
hành; Sử dụng các thí nghiệm, tranh ảnh, video do học sinh tự tiến hành hoặc sưu
tầm trong thực tế hoặc tìm kiếm trên mạng để chiếm lĩnh kiến thức và vận dụng
kiến thức để giải quyết các tình huống trong thực tiễn. Phát huy tính tích cực, chủ
động sáng tạo, tạo hứng thú trong học tập, giúp học sinh gắn lí thuyết với thực tiễn
cuộc sống; Hình thành, rèn luyện, phát triển năng lực hợp tác và sáng tạo cho học
sinh; Thực hiện hiệu quả đổi mới phương pháp dạy học góp phần thiết thực nâng
cao chất lượng dạy học sinh học ở trường THPT.
1

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


3. Tính mới của đề tài
Đề tài “Phát triển năng lực hợp tác và sáng tạo cho học sinh bằng phương
pháp dạy học thực hành quan sát thông qua dạy học chủ đề cảm ứng ở thực vật” có
những điểm mới sau:
- Góp phần phát huy tính tích cực của học sinh (các em thể hiện được tinh
thần tự học, tự làm thí nghiệm, tự sưu tầm các video và tranh ảnh liên quan đến nội
dung bài học; Các em được rèn luyện thêm các kĩ năng giao tiếp, lắng nghe, trình
bày suy nghĩ, ý tưởng, hợp tác, đảm nhận trách nhiệm, quản lí thời gian, tìm kiếm
và xử lí thông tin…); Tăng cường định hướng phát triển năng lực hợp tác và sáng
tạo cho học sinh thông qua vận dụng kiến thức, kĩ năng bài học để giải quyết các
vấn đề thực tiễn; Học sinh có cơ hội được trải nghiệm với nhiều nguồn tài liệu
khác nhau, từ các tranh ảnh, video, đến các thí nghiệm do các em tự tiến hành…
- Giúp học sinh không chỉ biết cách làm thí nghiệm, sưu tầm các video, tranh
ảnh để chiếm lĩnh kiến thức bài học mà qua đó cịn giúp khắc sâu được kiến thức,
tạo hứng thú trong học tập.
- Góp phần làm phong phú thêm nội dung và hình thức dạy học sinh học ở
trường THPT.

4. Phương pháp nghiên cứu
- Phương pháp nghiên cứu tài liệu.
- Phương pháp thực hành quan sát: bố trí thí nghiệm, sưu tầm các tranh ảnh,
video…
- Phương pháp thực nghiệm sư phạm đề thăm dị hiệu quả của dạy học chủ đề
đối với mơn sinh học .
5. Phạm vi nghiên cứu đề tài
- Áp dụng cho học sinh khối 11 tại đơn vị công tác trong năm học 2020 2021.
- Phạm vi và khả năng nhân rộng cho tất cả các đối tượng học sinh khối 11, áp
dụng cho dạy học đại trà ở tất cả các trường THPT.

2

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Phần II. NỘI DUNG
Chương I. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI
1.1. Tổng quan về các cơng trình nghiên cứu liên quan đến đề tài
Đổi mới phương pháp dạy học là một trong những nhiệm vụ quan trọng của
đổi mới giáo dục. Đổi mới phương pháp nhằm nâng cao chất lượng dạy học là vấn
đề được quan tâm hàng đầu. Định hướng quan trọng trong đổi mới phương pháp
dạy học là phát huy tính tích cực, tự lực và sáng tạo, phát triển năng lực hợp tác
làm việc của người học. Đó cũng là xu hướng quốc tế trong cải cách phương pháp
dạy học ở nhà trường phổ thơng.
Qua tìm hiểu các đề tài sáng kiến kinh nghiệm đã làm của các giáo viên, tôi
thấy đã có nhiều đề tài đề cập đến vấn đề đổi mới phương pháp dạy học cho học
sinh như dạy học chủ đề, dạy học dự án, dạy học stem, dạy học trải nghiệm…
Trong các cơng trình nghiên cứu, sách, bài viết mà tác giả sưu tìm được, ngồi đề
tài “phát triển năng lực chuyên biệt cho học sinh thông qua dạy học chủ đề cảm

ứng ở thực vật ”, Sinh học 11 – ban Cơ bản của tác giả Đặng Thị Diệu Linh cịn lại
chưa có cơng trình nào nghiên cứu chuyên sâu về chủ đề cảm ứng ở thực vật gắn
với phương pháp dạy học thực hành quan sát. Đó là "khoảng trống" về lý luận và
thực tiễn đòi hỏi đề tài sáng kiến phải làm rõ. Kết quả nghiên cứu của đề tài sẽ có
những đóng góp về lý luận và thực tiễn đối với dạy học Sinh học trong trường
THPT hiện nay.
1.2. Cơ sở lý luận của đề tài
1.2.1. Lý thuyết về năng lực hợp tác và sáng tạo
* Khái niệm về năng lực
Hiện nay có rất nhiều quan điểm và cách hiểu về năng lực cả trên thế giới và
ở Việt Nam. Nhưng có thể hiểu, năng lực là sự thực hiện đạt hiệu quả cao một hoạt
động (công việc) cụ thể trong một lĩnh vực cụ thể, năng lực được hình thành dựa
vào tố chất sẵn có của cá nhân. Thơng qua q trình rèn luyện, học tập và thực
hành năng lực ngày càng phát triển, hoàn thiện đảm bảo cho cá nhân đạt được hiệu
quả cao trong một lĩnh vực cụ thể tương ứng với năng lực mà mình có.
1.2.1.1. Hợp tác và năng lực hợp tác
Hợp tác là hành động mà chúng ta, các bên tham gia cùng chung sức làm
việc, giúp đỡ, hỗ trợ lẫn nhau trong công việc, lĩnh vực bất kì để cùng hướng tới
một mục đích nhất định.
Năng lực hợp tác là khả năng tương tác lẫn nhau, trong đó mỗi cá nhân thể
hiện sự tích cực, tự giác, sự tương tác trực diện và trách nhiệm cao trên cơ sở huy
động những tri thức, kĩ năng của bản thân nhằm giải quyết có hiệu quả nhiệm vụ
chung.

3

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Năng lực hợp tác được xem là một trong những năng lực quan trọng của con

người trong xã hội hiện nay, chính vì vậy, phát triển năng lực hợp tác từ trong
trường học đã trở thành một xu thế giáo dục trên thế giới. Dạy học hợp tác trong
nhóm nhỏ chính là sự phản ánh thực tiễn của xu thế đó.
1.2.1.2. Sáng tạo và năng lực sáng tạo
Có rất nhiều quan niệm về sáng tạo, theo từ điển Tiếng Việt thì sáng tạo nghĩa
là tìm ra cái mới, cách giải quyết mới, khơng bị gị bó phụ thuộc vào cái đã có.
Sáng tạo là nhìn một vấn đề, một câu hỏi theo những cách khác với thơng thường.
Theo tâm lí học, sáng tạo đó là năng lực tạo ra những giải pháp mới hoặc duy
nhất cho một vấn đề thực tiễn và hữu ích.
Từ những kết quả nghiên cứu, một số nhà tâm lí học đã cho biết sáng tạo là
tiềm năng vốn có của mỗi người, khi gặp dịp thì bộc lộ. Chính vì vậy mà trong q
trình dạy học cần tạo cho học sinh có những cơ hội để phát huy năng lực sáng tạo.
Đối với học sinh, năng lực sáng tạo là các khả năng của học sinh hình thành ý
tưởng mới, đề xuất được các giải pháp mới hay cải tiến cách làm mới một sự vật,
có các giải pháp khác nhau để giải quyết một vấn đề, sự tị mị, thích đặt các câu
hỏi để khám phá sự thật xung quanh, năng lực tưởng tượng và tư duy sáng tạo…
Sáng tạo là một năng lực vô cùng cần thiết không chỉ với mỗi cá nhân mà cịn
có ý nghĩa rất lớn đối với sự phát triển của dân tộc và nhân loại. Nó giúp con người
tìm ra được nhiều giải pháp, ý tưởng để nâng cao chất lượng sống của mình, để cải
tạo mơi trường tự nhiên và xã hội theo hướng tích cực và tiến bộ hơn. Nói cách
khác, sáng tạo là tiền đề cho sự phát triển của cá nhân và toàn thể nhân loại. Vì lẽ
đó, phát triển năng lực sáng tạo trở thành một trong những mục tiêu quan trọng
nhất của mọi nền giáo dục tiến bộ trên thế giới. Năng lực sáng tạo đương nhiên
phụ thuộc vào môi trường xã hội với các yếu tố chủ yếu như chính trị, văn hố, tơn
giáo và giáo dục. Trong đó, giáo dục giữ vai trò quyết định đối với sự phát triển
năng lực sáng tạo đối với mỗi con người. Mọi môn học trong nhà trường đều ít
nhiều chứa đựng những tiềm năng để có thể phát triển năng lực sáng tạo cho học
sinh.
1.2.2. Lý thuyết về dạy học theo định hướng phát triển năng lực
1.2.2.1. Khái niệm về dạy học theo định hướng phát triển năng lực

Dạy học định hướng năng lực là hoạt động dạy học áp dụng các phương pháp
tích cực hố hoạt động của học sinh, trong đó giáo viên đóng vai trị tổ chức,
hướng dẫn hoạt động cho học sinh, tạo môi trường học tập thân thiện và những
tình huống có vấn đề để khuyến khích học sinh tích cực tham gia vào các hoạt
động học tập, tự phát hiện năng lực, nguyện vọng của bản thân, rèn luyện thói quen
và khả năng tự học, phát huy tiềm năng và những kiến thức, kĩ năng đã tích luỹ
được để phát triển. Các hoạt động học tập của học sinh bao gồm hoạt động khám
phá vấn đề, hoạt động luyện tập và hoạt động thực hành (ứng dụng những điều đã
4

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


học để phát hiện và giải quyết những vấn đề có thực trong đời sống), được thực
hiện với sự hỗ trợ của thiết bị dạy học, đặc biệt là công cụ tin học và các hệ thống
tự động hoá của kĩ thuật số. Các hoạt động học tập nói trên được tổ chức trong và
ngồi khn viên nhà trường thơng qua một số hình thức chủ yếu sau: học lí
thuyết; thực hiện bài tập, thí nghiệm, trị chơi, đóng vai, dự án nghiên cứu; tham
gia xêmina, tham quan, cắm trại, đọc sách; sinh hoạt tập thể, hoạt động phục vụ
cộng đồng... Tuỳ theo mục tiêu, tính chất của hoạt động, học sinh được tổ chức làm
việc độc lập, làm việc theo nhóm hoặc làm việc chung cả lớp nhưng phải bảo đảm
mỗi học sinh được tạo điều kiện để tự mình thực hiện nhiệm vụ học tập và trải
nghiệm thực tế (Theo Chương trình phổ thơng tổng thể 2018).
1.2.2.2. Bản chất và đặc trưng của dạy học theo định hướng phát triển năng lực
* Bản chất
- Tạo hứng thú nhận thức thông qua việc tổ chức cho học sinh bộc lộ những
hiểu biết ban đầu về những cái mới sẽ được học trong bài.
- Tổ chức cho học sinh tìm hiểu/nghiên cứu về các kiến thức mới thông qua
việc sử dụng các kĩ thuật dạy học tích cực để học sinh nghiên cứu tài liệu khoa
học, nghiên cứu thực nghiệm, tiến hành thí nghiệm.

- Yêu cầu học sinh biết vận dụng những kiến thức đã được học để giải quyết
các tình huống, vấn đề trong học tập và thực tiễn.
* Đặc trưng
Việc đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực thể
hiện qua bốn đặc trưng cơ bản sau:
Một, dạy học thông qua tổ chức liên tiếp các hoạt động học tập, giúp học sinh
tự khám phá những điều chưa biết chứ không thụ động tiếp thu những tri thức
được sắp đặt sẵn. Giáo viên là người tổ chức và chỉ đạo học sinh tiến hành các hoạt
động học tập phát hiện kiến thức mới, vận dụng sáng tạo kiến thức đã biết vào các
tình huống học tập hoặc tình huống thực tiễn...
Hai, chú trọng rèn luyện cho học sinh biết khai thác sách giáo khoa và các tài
liệu học tập, biết cách tự tìm lại những kiến thức đã có, suy luận để tìm tịi và phát
hiện kiến thức mới... Định hướng cho học sinh cách tư duy như phân tích, tổng
hợp, đặc biệt hố, khái quát hoá, tương tự, quy lạ về quen… để dần hình thành và
phát triển tiềm năng sáng tạo.
Ba, tăng cường phối hợp học tập cá thể với học tập hợp tác, lớp học trở thành
môi trường giao tiếp giáo viên - học sinh và học sinh – học sinh nhằm vận dụng sự
hiểu biết và kinh nghiệm của từng cá nhân, của tập thể để giải quyết các nhiệm vụ
học tập chung.
Bốn, chú trọng đánh giá kết quả học tập theo mục tiêu bài học trong suốt tiến
trình dạy học thông qua hệ thống câu hỏi, bài tập (đánh giá lớp học). Chú trọng
5

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


phát triển kỹ năng tự đánh giá và đánh giá lẫn nhau của học sinh với nhiều hình
thức như theo lời giải/đáp án mẫu, theo hướng dẫn, hoặc tự xác định tiêu chí để có
thể phê phán, tìm được ngun nhân và nêu cách sửa chữa các sai sót (tạo điều
kiện để học sinh tự bộc lộ, tự thể hiện, tự đánh giá).

1.2.2.3. Một số phương pháp dạy học tích cực góp phần phát triển năng lực hợp
tác và sáng tạo cho học sinh
a. Dạy học nhóm
- Khái niệm
Đây là một phương pháp dạy học mà "học sinh được phân chia thành từng
nhóm nhỏ riêng biệt, chịu trách nghiệm về một mục tiêu duy nhất, được thực hiện
thông qua nhiệm vụ riêng biệt của từng người. Các hoạt động cá nhân riêng biệt
được tổ chức lại, liên kết hữu cơ với nhau nhằm thực hiện một mục tiêu chung".
Phương pháp thảo luận nhóm được sử dụng nhằm giúp cho mọi học sinh tham
gia một cách chủ động vào quá trình học tập, tạo cơ hội cho các em có thể chia sẻ
kiến thức, kinh nghiệm, ý kiến để giải quyết các vấn đề có liên quan đến nội dung
bài học; tạo cơ hội cho các em được giao lưu, học hỏi lẫn nhau; cùng nhau hợp tác
giải quyết những nhiệm vụ chung.
- Quy trình thực hiện phương pháp dạy học hợp tác:
Bước 1. Làm việc chung cả lớp
- Giáo viên giới thiệu chủ đề, nêu vấn đề, xác định nhiệm vụ nhận thức
- Tổ chức các nhóm, giao nhiệm vụ cho các nhóm, quy định thời gian và phân
cơng vị trí làm việc cho các nhóm
- Hướng dẫn cách làm việc theo nhóm (nếu cần)
Bước 2. Làm việc theo nhóm
- Lập kế hoạch làm việc
- Thỏa thuận quy tắc làm việc
- Phân cơng trong nhóm, từng cá nhân làm việc độc lập
- Trao đổi ý kiến, thảo luận trong nhóm, thống nhất nội dung của nhóm
- Cử đại diện trình bày kết quả làm việc của nhóm
Bước 3. Thảo luận, tổng kết trước tồn lớp
- Đại diện từng nhóm trình bày kết quả thảo luận của nhóm
- Các nhóm khác quan sát, lắng nghe, chất vấn, bình luận và bổ sung ý kiến
- Giáo viên tổng kết và nhận xét, đặt vấn đề cho bài tiếp theo hoặc vấn đề tiếp
theo.

6

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


b. Dạy học giải quyết vấn đề
- Khái niệm
Vấn đề là những câu hỏi hay nhiệm vụ đặt ra mà việc giải quyết chúng chưa
có quy luật sẵn cũng như những tri thức, kỹ năng sẵn có chưa đủ giải quyết mà cịn
khó khăn, cản trở cần vượt qua.
Dạy học giải quyết vấn đề dựa trên cơ sở lý thuyết nhận thức. Theo quan điểm
của tâm lý học nhận thức, giải quyết vấn đề có vai trị đặc biệt quan trọng trong
việc phát triển tư duy và nhận thức của con người. Tư duy chỉ bắt đầu khi xuất hiện
tình huống có vấn đề “(Rubinstein)”. Vì vậy theo quan điểm dạy học giải quyết
vấn đề, quá trình dạy học được tổ chức thông qua việc giải quyết các vấn đề.
Dạy học giải quyết vấn đề là một phương pháp dạy học nhằm phát triển năng
lực tư duy sáng tạo, năng lực giải quyết vấn đề của học sinh. Học sinh được đặt
trong một tình huống có vấn đề, thơng qua việc giải quyết vấn đề đó giúp học sinh
lĩnh hội tri thức, kỹ năng và phương pháp nhận thức.
- Quy trình thực hiện dạy học giải quyết vấn đề gồm 4 bước:
Bước 1: Tạo tình huống có vấn đề (nhận biết vấn đề)
Bước 2: Lập kế hoạch giải quyết (tìm phương án giải quyết)
Bước 3: Thực hiện kế hoạch (giải quyết vấn đề)
Bước 4: Vận dụng (vận dụng cách giải quyết vấn đề trong những tình huống
khác nhau)
c. Dạy học thực hành
- Khái niệm
Dạy học thực hành là cách thức dạy học mà học sinh làm việc độc lập hoặc
làm việc theo nhóm trên đối tượng thực hành dưới sự hướng dẫn của giáo viên để

tìm ra tri thức mới hoặc ơn tập, củng cố, qua đó hình thành, phát triển các năng lực.
- Quy trình dạy học thực hành
Bước 1: Giới thiệu thực hành
Bước 2: Học sinh thực hành
Bước 3: Báo cáo thực hành
Bước 4: Nhận xét, đánh giá
d. Dạy học theo dự án
- Khái niệm
Dạy học theo dự án là một hình thức dạy học, trong đó người học thực hiện
một nhiệm vụ học tập phức hợp, có sự kết hợp giữa lý thuyết và thực hành, tạo ra

7

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


các sản phẩm có thể giới thiệu. Nhiệm vụ này được người học thực hiện với tính tự
lực cao trong tồn bộ q trình học tập.
- Quy trình
Bước 1: Xác định chủ đề và mục đích của dự án
Bước 2: Xây dựng kế hoạch thực hiện
Bước 3: Thực hiện dự án
Bước 4: Trình bày sản phẩm dự án
Bước 5: Đánh giá dự án
e. Học tập qua trải nghiệm
- Khái niệm: Học tập trải nghiệm là một quá trình phát triển kiến thức, kỹ
năng và thái độ dựa trên suy nghĩ có ý thức về một trải nghiệm từng có. Do đó,
người học cần có được trải nghiệm cá nhân cụ thể và chủ động lấy phản hồi từ
những người xung quanh và tự phản tư để đánh giá kiến thức, kinh nghiệm mình
có được.

- Quy trình gồm 4 bước: Bước 1: Trải nghiệm → Bước 2: Phân tích → Bước
3: Rút ra bài học → Bước 4: Áp dụng.
1.2.2.4. Một số kỹ thuật dạy học tích cực góp phần phát triển năng lực hợp
tác và sáng tạo cho học sinh
a. Kỹ thuật khăn trải bàn
Kĩ thuật khăn phủ bàn là kĩ thuật tổ chức hoạt động học tập mang tính hợp
tác, kết hợp giữa hoạt động cá nhân và nhóm của học sinh thông qua sử dụng phiếu
học tập được bố trí như khăn trải bàn.

Hình 1. Minh họa kỹ thuật khăn trải bàn

8

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Kỹ thuật khăn phủ bàn thường vận dụng trước những câu hỏi (vấn đề) có tính
mở, như tìm các giải pháp cho các kiến thức xây dựng theo con đường lý thuyết,
các phương án thí nghiệm cho các kiến thức xây dựng theo con đường thực
nghiệm, các ứng dụng của kiến thức trong thực tiễn (thể hiện sự tích hợp mức liên
hệ).
b. Kỹ thuật mảnh ghép
Là kĩ thuật tổ chức hoạt động học tập hợp tác kết hợp giữa cá nhân, nhóm và
liên kết giữa các nhóm nhằm giải quyết một nhiệm vụ phức hợp.
Kĩ thuật này được thực hiện qua 2 vịng gồm các nhóm chun gia (vịng 1)
và nhóm hợp tác (vịng 2).

Hình 2. Minh họa kỹ thuật Mảnh ghép

c. Kỹ thuật KWL

Kĩ thuật KWL là viết tắt của các từ sau: K: Known - Những điều đã biết; W:
want to know - Những điều muốn biết; L: Learned - Những điều đã học được.
Loại bảng này dùng để khơi gợi lại những kiến thức đã học của học sinh
bằng cách hỏi về những gì đã biết về bài học và giúp các em liên hệ với bản thân
trước khi tìm hiểu sâu hơn về nội dung bằng việc đưa ra các ớ kiến trong cột “K”.
Sau đó, các em độc lập hoặc hợp tác động não đưa ra các câu hỏi trong cột “W”.
Cuối cùng, khi trả lời những câu hỏi này trong quá trình học, các em thu nhận
thông tin và điền vào cột “L”.
Bảng 1. Bảng KWL(H)
Tên bài học:……………….. Tên học sinh:.…........……….Lớp:.………
Trường:…………………………………….……................…..…………
K

W

L

H

(Những điều đã
(Những điều muốn (Những điều đã học
(Học như thế nào?)
biết)
biết)
được)
-………………… -…………………. -……………...….. -……………...…..
-………………… - ………………..

-……………….…

-……………….…

9

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


d. Kỹ thuật bản đồ tư duy
Bản đồ tư duy (còn được gọi là lược đồ tư duy hay sơ đồ tư duy) là một cách
trình bày rõ ràng những ý tưởng mang tính kế hoạch hay kết quả làm việc của cá
nhân hay nhóm về một chủ đề bằng hình ảnh, màu sắc, các từ khóa và các đường
dẫn.
1.2.3. Lý thuyết về phương pháp dạy học thực hành
1.2.3.1. Lý thuyết về phương pháp dạy học thực hành
* Khái niệm
- Khái niệm
Theo Từ điển Tiếng Việt, thuật ngữ “thực hành” có nghĩa là “làm để áp dụng
lí thuyết vào thực tế hay là làm cho trở thành sự thật bằng những việc làm hoặc
hành động cụ thể; làm theo trình tự, phép tắc nhất định”11.
Theo Đinh Quang Báo, Nguyễn Đức Thành (2001), thực hành là học sinh tiến
hành quan sát, tiến hành các thí nghiệm, tập triển khai các quy trình kĩ thuật chăn
ni, trồng trọt12.
Dạy học thực hành là cách thức dạy học mà học sinh làm việc độc lập hoặc
làm việc theo nhóm trên đối tượng thực hành dưới sự hướng dẫn của giáo viên để
tìm ra tri thức mới hoặc ơn tập, củng cố, qua đó hình thành, phát triển các năng lực
sinh học.
- Đặc điểm
Dạy học thực hành là phương pháp đặc trưng trong dạy học và nghiên cứu
Sinh học.
Dạy học thực hành đòi hỏi học sinh phải trực tiếp tác động đến đối tượng

sống, để tìm hiểu hình thái, hoạt động, đặc điểm cấu tạo, chức năng sinh lí, các cơ
chế, quy luật hoạt động của các cơ quan, bộ phận. Do đó, mẫu vật, dụng cụ, máy
móc, phịng thực hành với các thiết bị dạy học rất quan trọng.
Công tác thực hành thường được tổ chức theo nhóm để tăng cường sự hợp
tác, hỗ trợ lẫn nhau, tiết kiệm thời gian, đồng thời giảm số lượng mẫu vật, dụng cụ,
hoá chất. Tuy nhiên, để hoạt động thực hành hiệu quả, giáo viên cần quản lí nhóm
tốt, phân cơng nhiệm vụ rõ ràng, cụ thể; học sinh phải tích cực hồn thành cơng
việc chung của nhóm.
Dạy học thực hành có thể được tổ chức ngay trong lớp học hoặc ở phịng thực
hành bộ mơn hoặc ở sân trường, ngồi mơi trường tự nhiên, ở nhà,...
* Cách tiến hành
Tùy thuộc vào mỗi loại phương pháp thực hành mà cách tiến hành có những
bước đặc thù riêng, tuy nhiên, có thể khái qt quy trình chung tổ chức hoạt động
gồm các bước sau:
10

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Bước 1: Giới thiệu thực hành
Bước 2: Học sinh thực hành
Bước 3: Báo cáo, thảo luận
Bước 4: nhận xét, đánh giá
Cụ thể các bước được tiến hành như sau:
Bảng 2. Quy trình tổ chức dạy học thực hành trong mơn Sinh học
Bước

Bước 1: Giới
thiệu bài thực
hành

Bước 2: Học
sinh thực
hành

Bước 3: Báo
cáo, thảo
luận

Cách thực hiện
- Giáo viên lưu ý về những quy tắc an toàn trong thực hành.
- Giới thiệu mục tiêu, mẫu vật, dụng cụ, cách tiến hành.
- Giáo viên nên tổ chức cho học sinh tự tìm hiểu, giới thiệu và đặt
một số câu hỏi nhằm kiểm tra khả năng của học sinh hiểu về mục
tiêu, mẫu vật, cách tiến hành…
- Giáo viên có thể giao cho các nhóm tự chuẩn bị mẫu vật, dụng cụ
phù hợp, tuy nhiên cần kiểm tra kĩ và có phương án dự phịng.
- Giáo viên chia nhóm, phát hoặc kiểm tra mẫu vật, cụng cụ, hố
chất cho từng nhóm.
- Các nhóm phân cơng nhiệm vụ phù hợp cho từng thành viên.
- Có thể thực hiện theo 3 cách: Giáo viên làm mẫu, học sinh bắt
chước (đối với các nội dung thực hành khó, phức tạp, kĩ năng thực
hành của học sinh chưa tốt); Giáo viên hướng dẫn, gợi ý học sinh
làm thực hành; Học sinh tự lực thực hiện thực hành (đối với các thí
nghiệm đơn giản, học sinh có thể chủ động hỏi, trao đổi với giáo
viên khi gặp khó khăn).
- Học sinh làm thực hành theo trình tự các bước, theo dõi, ghi chép,
vẽ, chụp hình lại kết quả thực hành. Một số nội dung thực hành dài
ngày, học sinh có thể làm trước một số bước ở nhà theo hướng dẫn
của giáo viên.

- Giáo viên cần theo dõi, quan sát, hướng dẫn các thao tác thực
hành cho học sinh.
- Học sinh làm báo cáo theo mẫu phiếu do giáo viên quy định.
- Đối với phương pháp thực hành thí nghiệm, cần lưu ý:
+ Nếu buổi học có nhiều thí nghiệm, giáo viên nên tổ chức cho học
sinh thực hiện xen kẽ các thí nghiệm để đảm bảo thời gian.
+ Trước lúc thực hiện thí nghiệm, giáo viên có thể hướng dẫn học
sinh đặt giả thuyết, dự đoán kết quả, nhằm tăng tính kích thích, tị
mị, hứng thú của người học.
- Học sinh báo cáo kết quả và giải thích kết quả thực hành.
- Giáo viên tổ chức cho học sinh thảo luận mở rộng vấn đề hoặc
vận dụng vào thực tiễn.
11

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Bước 4:
Nhận xét,
đánh giá

- Học sinh sử dụng bảng tiêu chí để tự đánh giá, đánh giá chéo.
Giáo viên đánh giá chung.
- Giáo viên nhận xét về tinh thần, thái độ, khả năng hợp tác, kết quả
thực hành.
- Giáo viên kết luận về kết quả rút ra từ bài thực hành và kinh
nghiệm tổ chức.
- Học sinh dọn dẹp, vệ sinh.

* Định hướng sử dụng

Dạy học thực hành giúp học sinh hình thành, phát triển cả 3 thành phần của
năng sinh học, đặc biệt là năng lực tìm hiểu thế giới sống. Đồng thời, dạy học thực
hành góp phần phát triển phẩm chất và các năng lực chung đáp ứng yêu cầu của
chương trình mới. Khi tham gia hoạt động thực hành, học sinh sử dụng nhiều giác
quan và các thao tác tư duy, học sinh được rèn luyện các kĩ năng ứng dụng tri thức
vào đời sống, đồng thời tạo cơ hội cho học sinh làm quen với phương pháp nghiên
cứu khoa học. Ý nghĩa của dạy học thực hành với năng lực sinh học của học sinh
được thể hiện thông qua bảng sau:
Bảng 3. Bảng mô tả ý nghĩa của dạy học thực hành với năng lực sinh học của
học sinh.
- Trình bày, phân tích được các đặc điểm của các đối
tượng sống và các quá trình sinh học.
- Phân loại, so sánh được các đối tượng, quá trình
Nhận thức
sống.
sinh học
- Giải thích được mối quan hệ giữa các sự vật và hiện
tượng.
Năng lực
- Đề xuất được giả thuyết trước khi thực hành.
Tìm hiểu - Tiến hành các thao tác thực hành, như quan sát, làm
Sinh học
thế giới thí nghiệm.
sống
- Viết và trình bày được kết quả thực hành.
- Giải thích được các vấn đề thực tiễn liên quan đến kết
Vận dụng
quả thực hành.
kiến thức, kĩ
- Đề xuất được các biện pháp chăm sóc sức khoẻ con

năng đã học
người, bảo vệ thiên nhiên, môi trường.
Để nâng cao hiệu quả trong việc hình thành, phát triển phẩm chất và năng lực
cho học sinh, dạy học thực hành nên được sử dụng ở thời điểm trước khi học lí
thuyết, nhằm giúp học sinh tự lực tìm ra tri thức. Với những nội dung thực hành
dài ngày, giáo viên nên tổ chức cho học sinh làm việc ở nhà theo nhóm hoặc cá
nhân, sau đó báo cáo sản phẩm, trao đổi, thảo luận ở trên lớp. Tuy nhiên, những
nội dung thực hành phức tạp, thao tác khó, giáo viên có thể tổ chức sau khi học lí
thuyết và nên được tổ chức ở phịng thực hành với đầy đủ hố chất, thiết bị.
12

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Bên cạnh đó, khi tổ chức dạy học thực hành, giáo viên cần phối hợp với các kĩ
thuật dạy học như kĩ thuật phòng tranh, khăn trải bàn, sơ đồ tư duy… nhằm tích
cực hố hoạt động của học sinh.
* Điều kiện sử dụng
Để phương pháp thực hành được tổ chức hiệu quả, phát huy được thế mạnh
của nó trong việc hình thành, phát triển năng lực và phẩm chất người học, giáo
viên khi triển khai dạy học thực hành cần chú ý các điều kiện sau:
+ Cần chuẩn bị các loại hoá chất, dụng cụ, thiết bị cần thiết.
+ Cần trang bị các kĩ năng pha chế và sử dụng hố chất, thiết bị, dụng cụ... ở
phịng thực hành một cách an tồn, hiệu quả.
+ Cần tìm hiểu và thực hiện trước các nội dung thực hành theo chương trình
phù hợp với điều kiện của nhà trường và địa phương.
+ Cần thiết kế các phiếu thực hành, các tiêu chí đánh giá q trình thực hành
của học sinh.
+ Cần đảm bảo quy tắc an tồn phịng thực hành.
+ Học sinh cần được trang bị các kĩ năng thực hành cơ bản; tích cực, chủ

động trong q trình thực hành.
1.2.3.2. Lý thuyết về phương pháp dạy học thực hành quan sát
Trong môn Sinh học, dạy học thực hành gồm 2 phương pháp là phương pháp
thực hành thí nghiệm và phương pháp thực hành quan sát. Trong đó, phương pháp
thực hành quan sát là phương pháp dùng để tổ chức dạy học các nội dung về cấu
trúc, chức năng của đối tượng sống (hình thái, giải phẫu và chức năng tương ứng).
Từ việc quan sát bằng các giác quan kết hợp với các thao tác định tính, định lượng,
giải phẫu… Học sinh rút ra các nội dung và mô tả chúng dưới dạng văn bản, sơ đồ,
tranh ảnh, biểu đồ…
Giáo viên có thể tổ chức cho học sinh thực hành quan sát bằng mắt (ví dụ:
quan sát một số biểu hiện của cây do thiếu khống) hoặc quan sát bằng kính lúp,
kính hiển vi (ví dụ: quan sát tế bào nhân sơ, nhân thực…); xác định một số thành
phần hoá học có trong tế bào (protein, lipid...); tách chiết các sắc tố (chlorophyll a,
b; carotene và xanthophyll) trong lá cây; quan sát các hiện tượng hướng động, ứng
động…
1.2.4. Một số vấn đề chung về dạy học chủ đề
1.2.4.1. Khái niệm dạy học theo chủ đề
Dạy học theo chủ đề là hình thức tìm tịi khái niệm, tư tưởng, đơn vị kiến
thức, nội dung bài học, chủ đề... có sự giao thoa, tương đồng lẫn nhau, dựa trên cơ
sở các mối liên hệ về lí luận và thực tiễn được đề cập đến trong các môn học hoặc
trong các học phần của mơn học đó (tức là con đường tích hợp từ những nội dung
13

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


từ một số đơn vị, bài học, mơn học có liên hệ với nhau) làm thành nội dung bài học
trong một chủ đề có ý nghĩa hơn, thực tế hơn, nhờ đó học sinh có thể tự hoạt động
nhiều hơn để tìm ra kiến thức và vận dụng vào thực tiễn. Tùy theo nội dung
chương trình sách giáo khoa hiện nay mà việc xây dựng chủ đề dạy học có thể là

chủ đề dạy học trong một môn học hoặc chủ đề tích hợp liên mơn.
1.2.4.2. Các bước xây dựng chủ đề dạy học
Trình tự tổ chức thực hiện chủ đề gồm:
Bước 1: Lựa chọn chủ đề
Bước 2: Xác định chuẩn kiến thức, kĩ năng cần đạt
Bước 3. Xây dựng bảng mô tả mức độ yêu cầu chuẩn kiến thức kĩ năng
Bước 4. Xây dựng bảng mô tả mức độ câu hỏi, bài tập và biên soạn câu hỏi,
bài tập.
Bước 5: Xây dựng kế hoạch thực hiện chủ đề
Bước 6: Tổ chức thực hiện chủ đề
1.2.4.3. Tổ chức dạy học chủ đề
- Xây dựng chủ đề dạy học
- Biên soạn câu hỏi/bài tập
- Thiết kế tiến trình dạy học
Mỗi hoạt động học được thực hiện theo các bước sau:
- Chuyển giao nhiệm vụ học tập
- Thực hiện nhiệm vụ học tập
- Báo cáo kết quả và thảo luận
- Đánh giá kết quả thực hiện nhiệm vụ học tập
Quá trình dạy học mỗi chủ đề được thiết kế thành các hoạt động học của học
sinh dưới dạng các nhiệm vụ kế tiếp nhau, có thể được thực hiện trên lớp hoặc ở
nhà. Học sinh tích cực, chủ động và sáng tạo trong việc thực hiện các nhiệm vụ
học tập dưới sự hướng dẫn của giáo viên.
1.3. Cơ sở thực tiễn
1.3.1. Thực tiễn hoạt động giáo dục bộ môn sinh học ở trường THPT
Hiện nay, việc dạy và học môn sinh học trong nhà trường chưa được coi trọng
đúng mức. Nhận thức của người học và nhất là phụ huynh học sinh ít mặn mà, thiết
tha với môn sinh học như các bộ mơn văn, tốn, lý, hóa, anh.
Trong khi đó, các trường đại học, cao đẳng có tuyển sinh khối B (tốn, hóa,
sinh) lại khơng nhiều, khá nhiều ngành liên quan đến môn sinh học nhưng chưa

thật sự cuốn hút người học nên dẫn tới thực tế là người học đam mê môn sinh học
14

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


ngày càng giảm. Ngồi ra, do chương trình trung học phổ thông ở nước ta chưa
được phân luồng, số môn học trong nhà trường khá nhiều, nội dung chương trình
các mơn học khá nặng, ngồi thời gian học văn hóa trên trường, các em cịn tham
gia học phụ khóa ở trường, học thêm ở nhà thầy cô và tham gia nhiều hoạt động
tập thể khác do vậy người học có rất ít thời gian để tự nghiên cứu, tìm hiểu.
Phương pháp học của các em chủ yếu là thụ động thu nhận kiến thức một chiều từ
giáo viên thay vì học sinh tự tìm tịi nghiên cứu để tự chiếm lĩnh và nâng cao kiến
thức.
Việc dạy môn sinh học trong nhà trường hiện nay mới chỉ dừng lại ở dạy lý
thuyết do điều kiện về thực hành thí nghiệm cịn hạn chế. Bên cạnh đó, thiết bị thí
nghiệm của các nhà trường chưa được đầu tư đồng bộ, số thiết bị có sẵn bị hư hỏng
nhiều, nhiều hóa chất thí nghiệm đã quá hạn sử dụng, số thiết bị đăng kí mua mới
hàng năm khơng đáp ứng kịp thời nhu cầu sử dụng của giáo viên và học sinh hoặc
không được mua theo nhu cầu dạy và học, người học thì lại khơng có nhiều thời
gian để tìm hiểu thực tiễn. Ðặc biệt, một bộ phận giáo viên môn sinh học ít say mê
với nghề, số giáo viên thật sự giỏi cịn rất ít so với số lượng giáo viên giỏi ở các
mơn khác. Qua tìm hiểu, khơng chỉ thiếu giáo viên giỏi dạy môn sinh học mà ngay
cả kỹ năng cơ bản về thực hành của nhiều giáo viên dạy bộ mơn này cịn hạn chế,
dẫn đến tâm lý chung của giáo viên là ngại dạy các giờ thực hành thí nghiệm.
1.3.2. Thực tiễn dạy học phát triển năng lực hợp tác và sáng tạo của môn sinh
học tại trường sở tại bằng phương pháp dạy học thực hành quan sát
Đội ngũ giáo viên thuộc bộ môn sinh học ở trường sở tại tổng cộng 8 giáo
viên, trong đó có 6 giáo viên được cơng nhận là giáo viên dạy giỏi cấp tỉnh. Các
giáo viên đều có nhiệt huyết và tinh thần ham học hỏi, tìm tịi nghiên cứu để nâng

cao trình độ chun mơn.
Nhiều giáo viên đã áp dụng các phương pháp và kĩ thuật dạy học tích cực vào
giảng dạy. Tuy nhiên hiệu quả mang lại chưa thật sự như mong muốn vì muốn dạy
và học theo các phương pháp tích cực thì giáo viên phải thật sự có tâm huyết, đam
mê với nghề; các em học sinh phải có thời gian để tìm tịi, nghiên cứu, vận dụng lí
thuyết vào thực tiễn.
Để tìm hiểu thực trạng dạy học phát triển năng lực hợp tác và sáng tạo bằng
phương pháp dạy học thực hành quan sát trong bộ môn sinh học, tôi đã tiến hành
khảo sát 8 giáo viên và 216 học sinh lớp 11 ( 45 học sinh lớp 11 A1, 43 học sinh
lớp 11A2, 43 học sinh lớp 11A3, 44 học sinh lớp 11A4, 41 học sinh lớp 11A5) tại
trường sở tại từ tháng 9 /2020 đến tháng 10/2020 bằng nhiều phương pháp nghiên
cứu như: nghiên cứu lí luận, điều tra bằng bảng hỏi, thống kê tốn học để xử lí số
liệu…Kết quả được thể hiện thông qua bảng sau:

15

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Bảng 4: Kết quả điều tra thực trạng dạy học phát triển năng lực hợp tác và
sáng tạo cho học sinh bằng phương pháp thực hành quan sát thông qua dạy học chủ
đề của giáo viên.
Tỉ lệ lựa chọn (%)
TT
Câu hỏi
Rất cần
Không
Cần thiết
thiết
cần thiết

1

2

3

4

5

Việc phát triển năng lực hợp tác và
sáng tạo cho học sinh có cần thiết
hay khơng?
Thầy (cơ) có thường xuyên tổ chức
hoặc hướng dẫn cho học sinh tự bố
trí thí nghiệm, trải nghiệm thực tế
để tìm hiểu kiến thức bài học
khơng?
Thầy (cơ) chọn hình thức nào để tổ
chức dạy học chủ đề cho học?

100 %

0%

0%

Thường
xuyên

Thỉnh thoảng

Không
bao giờ

12,5%

50%

37,5%

Giáo viên
dạy kiến
thức mới

Giao cho học sinh chuẩn
bị bài ở nhà và báo cáo,
thảo luận trên lớp

87,5%

12,5%

PP dạy học
Phương pháp dạy học nào được sử theo dự án
dụng dạy chủ đề?
0%
Thái độ của học sinh khi được
hướng dẫn dạy học chủ đề?

PP dạy học
thực hành
quan sát

Dạy học
theo nhóm

25%

75%

Rất hứng
thú

Hứng thú

Khơng
hứng thú

15%

38%

47%

Bảng 5. Kết quả điều tra năng lực học tập chủ đề gắn với phương pháp thực hành
quan sát của học sinh THPT
TT

1

2

Câu hỏi

Tỉ lệ lựa chọn (%)

Em đánh giá như thế nào về vai trò của Rất quan
việc học tập chủ đề để phát triển năng lực trọng
hợp tác và sáng tạo cho học sinh.
85,6%

Quan
trọng

Em có hứng thú như thế nào khi được học Rất thích
chủ đề bằng phương pháp thực hành quan
39,8
sát?

thích

14,4%

46,3

Khơng
quan
trọng
0%

Khơng có
ý kiến
13,9

16

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


3

Em có thích được tự mình thiêt kế thí
nghiệm, trải nghiệm thực tế để tìm hiểu
kiến thức bài học hay khơng?

Rất thích

thích

Khơng có
ý kiến

23%

32,4%

44,6%

Thỉnh
thoảng

Khơng
bao giờ

50,9%

16,7%

Có

Thỉnh
thoảng

Khơng

46,3 %

34,7%

19%

Ngồi giờ học trên lớp em có giành thời Thường
4 gian tìm hiểu về chủ đề sẽ học tiếp theo hay xun
khơng?
32,4%

5

Em có thực hiện kế hoạch học tập đã
được đề ra khi học tập 1 chủ đề khơng?

Qua bảng số liệu trên, tơi có một số đánh giá như sau:
100% giáo viên được khảo sát đều chọn phương án “rất cần thiết” trong việc
phát triển năng lực hợp tác và sáng tạo cho học sinh trong q trình dạy học, tuy
nhiên chỉ có 12,5 % số giáo viên thường xuyên tổ chức hoặc hướng dẫn cho học
sinh tự bố trí thí nghiệm, trải nghiệm thực tế để tìm hiểu kiến thức bài học. Như
vậy, nhìn chung có nhiều giáo viên chỉ quan tâm đến việc làm sao để truyền đạt hết
kiến thức cho học sinh mà không cần quan tâm đến bất cứ nội dung nào khác.
Phần lớn các em có hứng thú với phương pháp thực hành quan sát khi học chủ
đề (39,8% rất thích và 46,3% thích), tuy nhiên, khi hỏi về việc tự mình thiêt kế thí
nghiệm, trải nghiệm thực tế để tìm hiểu kiến thức bài học thì chỉ có 23% số học
sinh thích và có tới 44,6% số học sinh khơng có ý kiến. Điều này chứng tỏ phần
lớn các em đã quen với lối học thụ động tiếp nhận kiến thức một chiều từ giáo
viên.
Dó đó, để phát triển năng lực hợp tác và sáng tạo cho học sinh giáo viên cần
mạnh dạn hơn nữa trong việc đổi mới phương pháp dạy học, đặc biệt là tăng cường
sử dụng các phương pháp dạy học tích cực.

17

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Chương II. XÂY DỰNG CHỦ ĐỀ DẠY HỌC “CẢM ỨNG Ở THỰC VẬT”
GẮN VỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC THỰC HÀNH QUAN SÁT NHẰM
PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỢP TÁC VÀ SÁNG TẠO CHO HỌC SINH
2.1. Lý thuyết về chủ đề cảm ứng ở thực vật
2.1.1. Lý thuyết về chủ đề cảm ứng ở thực vật
Chủ đề cảm ứng ở thực vật gồm 3 bài học trong chương trình là bài 23 Hướng động, bài 24 - Ứng động, bài 25 - Thực hành hướng động.
Trình tự tổ chức thực hiện chủ đề gồm:

Bước 1: Lựa chọn chủ đề
Trong các bài thuộc phần A – Cảm ứng ở thực vật của chương II (Sinh học
11 THPT) gồm các bài: Bài 23 - Hướng động, bài 24 - Ứng động, bài 25 - Thực
hành hướng động. Các bài này đều tập trung vào cùng một nội dung là mơ tả về
các hình thức cảm ứng ở thực vật. Nên việc xây dựng thành chủ đề tạo điều kiện
giảm tải về nội dung, tăng cường khả năng làm việc của học sinh và khả năng thực
hành trải nghiệm ở nhà của học sinh từ đó giúp học sinh tích cực, chủ động, sáng
tạo để chiếm lĩnh kiến thức đồng thời tạo điều kiện cho giáo viên áp dụng các
phương pháp và kỹ thuật dạy học mới.
Bước 2: Xác định chuẩn kiến thức, kĩ năng cần đạt
a. Kiến thức
- Nêu được các khái niệm cảm ứng ở thực vật, hướng động và ứng động.
- Trình bày được cơ chế của hướng động và ứng động.
- Trình bày được các kiểu hướng động và ứng động.
- Trình bày vai trị của cảm ứng đối với đời sống thực vật.
- Nêu được ứng dụng của cảm ứng ở thực vật trong thực tiễn.
- Phân biệt hướng động và ứng động.
- Phân biệt được ứng động sinh trưởng và ứng động không sinh trưởng.
- Vận dụng kiến thức để giải thích được.
+ Ứng dụng của của hướng động trong sản xuất: tạo dáng cho cây cảnh, bón
phân hợp lí cho cây trồng, làm dàn cho cây thân leo...
+ Các biện pháp điều khiển cây nở hoa và đánh thức chồi ngủ đúng thời
điểm đang được áp dụng trong trồng trọt…
b. Kỹ năng
Tiếp tục hình thành và rèn luyện các kĩ năng cho học sinh như:
- Kỹ năng phân tích tranh, khai thác kiến thức sách giáo khoa, khả năng làm
việc nhóm...
18

LUAN VAN CHAT LUONG download : add

- Kỹ năng thực hành thí nghiệm: thực hiện các thí nghiệm về hướng động và
ứng động.
- Kỹ năng trải nghiệm thực tế để tham quan vườn cây cảnh, sưu tầm các hình
ảnh trong thực tế, video về hướng động - ứng động.
- Nhận xét và đánh giá kết quả thí nghiệm, kết quả hoạt động của nhóm.
- Kỹ năng tự học, tự nghiên cứu, hợp tác, giao tiếp.
- Kỹ năng sống: biết hợp tác, lắng nghe tích cực, tự tin trình bày ý kiến, biết
quản lí thời gian, dám đảm nhận trách nhiệm...
- Vận dụng kiến thức vào giải quyết tình huống trong học tâp và thực tiễn.
c. Thái độ
- Phát triển lịng say mê, u thích mơn Sinh học.
- Yêu thiên nhiên, bảo vệ sự đa dạng sinh học.
- Vận dụng các kiến thức về cảm ứng ở thực vật vào giải quyết các vấn đề
thực tiễn như biết cách vận dụng các biện pháp kỹ thuật trong việc nâng cao năng
suất, hiệu quả kinh tế một số cây trồng tại địa phương.
d. Xác định các năng lực được hình thành
* Các năng lực chung:
- Năng lực tự học: học sinh lập và thực hiện được kế hoạch học tập chủ đề.
+ Nêu được hướng động là vận động sinh trưởng hướng về phía tác nhân
của mơi trường do sự sai khác về tốc độ sinh trưởng tại hai phía của cơ quan
(thân, rễ).
+ Nêu được các kiểu hướng động.
+ Nêu được cảm ứng là sự vận động sinh trưởng hoặc không sinh trưởng
do sự biến đổi của điều kiện môi trường.
+ Phân biệt được ứng động sinh trưởng với ứng động khơng sinh trưởng,
cho ví dụ cụ thể.
+ Nêu được vai trò của cảm ứng đối với thực vật.
+ Thực hành: làm được một số thí nghiệm về hướng động ánh sáng, hướng

nước, hướng tiếp xúc, hướng trọng lực.
+ Vận dụng hiểu biết về hướng động để giúp học sinh trồng cây, chăm sóc
bảo vệ mơi trường được tốt hơn .
+ Vận dụng hiểu biết về ứng động để giúp học sinh giải thích một số hiện
tượng như: Hoa nở vào mùa xuân; Sự khép – xòe lá theo chu kì ngày ở cây me, cây
phượng vĩ; Sự nảy mầm của hạt, củ; Sự vận động quấn vịng của thân, tua cuốn
trong khơng gian…
19

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


- Năng lực giải quyết vấn đề:
+ Thu thập thông tin từ sách giáo khoa, internet, trải nghiệm thực tế: về các
hình ảnh hướng động, ứng động, ứng dụng thực tiễn của cảm ứng trong sản xuất.
+ Từ hiểu biết về hướng động, ứng động học sinh biết cách giải quyết một số
tình huống cụ thể trong thực tiễn: Tạo điều kiện để cây sinh trưởng và phát triển,
có hình dáng theo ý muốn…
- Năng lực tư duy sáng tạo:
+ Học sinh đặt ra được nhiều câu hỏi về chủ đề học tập.
+ Sáng tạo trong việc chọn nhóm, thiết kế các thí nghiệm, hình ảnh, video
chứng minh hiện tượng cảm ứng ở thực vật, sáng tạo trong quá trình soạn và báo
cáo kết quả, sáng tạo trong quá trình vận dụng kiến thức để giải quyết các tình
huống thực tiễn...
+ Phát triển tư duy phân tích so sánh thơng qua việc so sánh các hình thức
cảm ứng ở thực vật: hướng động, ứng động; các kiểu hướng động, các kiểu ứng
động. Đưa ra các nhận định về ảnh hưởng của các kích thích có hướng, các kích
thích khơng định hướng lên các cơ quan bộ phân của cây và giải thích được các
hiện tượng đó trong thực tiễn. Hình thành và phát biểu được các khái niệm (cảm
ứng, hướng động, ứng động…)

- Năng lực hợp tác: Làm việc cùng nhau (trước, trong và sau khi học chủ đề),
biết lắng nghe, chia sẻ quan điểm và thống nhất với kết luận.
- Năng lực tự quản lí:
+ Quản lí bản thân: Lập thời gian biểu cá nhân dành cho chủ đề và các nội
dung học tập khác cho phù hợp, chủ động thực hiện nhiệm vụ phân cơng, tích cực
đóng góp ý kiến xây dựng, nhắc nhở và động viên bạn cùng nhóm cùng hồn thành
nhiệm vụ.
+ Quản lí nhóm: quản lí nhóm, phân cơng cơng việc phù hợp với năng lực và
điều kiện cá nhân.
- Năng lực giao tiếp: Tăng khả năng giao tiếp với bạn bè, thầy cô và những
người xung quanh.
- Năng lực sử dụng ngôn ngữ: sử dụng tiếng Việt trong trình bày kết quả,
tranh luận, thảo luận về cảm ứng ở thực vật .
- Năng lực sử dụng công nghệ thông tin ( CNTT) và truyền thơng (ICT):
+ Sử dụng sách, intenet để tìm kiếm các thông tin về cảm ứng ở thực vật.
+ Sử dụng các phần mềm: Powpoint để trình chiếu sản phẩm; Word để trình
bày báo cáo…
* Các năng lực chuyên biệt:
- Năng lực kiến thức sinh học
20

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


+ Phân biệt hướng sáng, hướng nước, hướng trọng lực, hướng tiếp xúc...
+ Phân biệt ứng động sinh trưởng và ứng động không sinh trưởng.
- Năng lực nghiên cứu khoa học:
+ Lập kế hoạch và bố trí được các thí nghiệm về hướng động ở thực vật.
+ Dự đoán kết quả thí nghiệm về tính hướng động ở thực vật.
+ Quan sát các thí nghiệm và các hiện tượng thực tế liên quan đến hiện tượng

cảm ứng ở thực vật .
+ Rút ra kết luận từ các thí nghiệm về tính hướng động ở thực vật .
+ Thu nhận và xử lí thơng tin: đọc hiểu các sơ đồ...
- Năng lực thực hiện thí nghiệm: Học sinh về nhà tự làm thí nghiệm.
- Năng lực quan sát: quan sát hiện tượng trong thực tế, trong video, hình ảnh,
thí nghiệm học sinh tiến hành về các hình thức cảm ứng ở thực vật.
Bước 3. Xây dựng bảng mô tả mức độ yêu cầu chuẩn kiến thức kĩ năng
Mức độ nhận thức
Nội
dung

Nhận biết

- Phát biểu
được khái
niệm cảm
ứng; cảm
ứng ở thực
Hướng vật và lấy
động
được ví dụ
minh họa.
- Phát biểu
được các
khái niệm
hướng động,
hướng động
dương và
hướng động
âm.

- Nêu được
các loại
hướng động

Thông
hiểu

Vận dụng
thấp

Vận dụng
cao

- Phân biệt
được cảm
ứng ở thực
vật với
động vật.
- Phân biệt
được
hướng
động
dương và
hướng
động âm.
- Phân biệt
được các
hình thức
hướng
động.

- Giải thích
được cơ chế
hướng động
âm và hướng
động dương.
- Giải thích
được cơ chế
và nguyên
nhân hướng
sáng, hướng
trọng lực,
hướng nước,
hướng hóa,
hướng tiếp
xúc.
- Vận dụng
cơ chế
hướng động
vào giải

- Phân tích
được ý
nghĩa của
các hình
thức hướng
động đối
với đời
sống của
thực vật.

- Vận dụng
kiến thức
hướng
động vào
trong sản
xuất: điều
khiển hình
dáng của
rễ, thân,
quả của

Các năng lực
hướng tới
- Kỹ năng
quan sát.
- Kỹ năng
phân loại.
- Năng lực
giải quyết vấn
đề.
- Bố trí thí
nghiệm, quan
sát, mơ tả, xử
lí số liệu thí
nghiệm.
- Năng lực
hình thành
khái niệm và
vận dụng khái
niệm, quá

trình vào thực
tiễn.
21

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Ứng
động

Thực
hành
hướng
động

ở thực vật.
- Nêu được
vai trò của
hướng động
đối với đời
sống của
thực vật.
- Phát biểu
được các
khái niệm
ứng động;
ứng động
sinh trưởng;
ứng động
không sinh

trưởng và
lấy được các
ví dụ minh
họa.
- Nêu được
các loại ứng
động ở thực
vật.
- Nêu được
vai trò của
ứng động
đối với đời
sống của
thực vật.

thích các
cây...
kiểu hướng
động thường
gặp của thực
vật.

- Phân biệt
được ứng
động sinh
trưởng và
ứng động
khơng sinh
trưởng.
- Phân biệt

được
hướng
động và
ứng động.
- Giải thích
được cơ
chế của
ứng động
sinh trưởng
và ứng
động khơng
sinh
trưởng.

- Vận dụng
cơ chế hình
thành ứng
động vào
giải thích
được các
loại ứng
động thường
gặp ở thực
vật.
- Giải thích
cơ sở khoa
học của các
biện pháp
ứng dụng
ứng động

trong trồng
trọt sản xuất.

Thiết kế các
thí nghiệm
để củng cố
kiến thức về
cảm ứng ở
thực vật,
hướng động.

- Phân tích
được ý
nghĩa của
các hình
thức ứng
động đối
với đời
sống của
thực vật.
- Vận dụng
kiến thức
ứng động
vào việc
điều khiển
sự ra hoa,
kết quả của
cây theo ý
muốn.

- Kỹ năng
quan sát, thu
thập mẫu vật,
hình ảnh,
video .
- Kỹ năng
phân loại.
- Năng lực
giải quyết vấn
đề.
- Năng lực
hình thành
khái niệm và
vận dụng khái
niệm, quá
trình vào thực
tiễn.

- Năng lực
thực hành.
- Năng lực
ứng dụng vào
thực tiễn
trồng trọt.

22

LUAN VAN CHAT LUONG download : add

Bước 4: Xây dựng bảng mô tả mức độ câu hỏi, bài tập và biên soạn câu hỏi,
bài tập
Hướng động
1. Nêu khái niệm cảm ứng ở sinh vật? Lấy ví dụ minh họa?
2. Nêu khái niệm cảm ứng ở thực vật? Cảm ứng ở thực vật
gồm những hình thức nào? Chỉ rõ hướng của tác nhân kích
Nhận
thích và hướng phản ứng của thực vât trong mỗi hình thức?
biết
3. Hướng động là gì? Lấy ví dụ minh họa?
4. Có những loại hướng động nào? Lấy ví dụ?
5. Kể tên các kiểu hướng động ở thực vật?
6. Cảm ứng có vai trị như thế nào đối với thực vật?
1. Phân biệt hướng động âm và hướng động dương (khái
niệm, ví dụ, cơ chế )?
2. Phân biệt các kiểu hướng động:
Kiểu hướng
động

Mức
độ
câu
hỏi
và
bài
tập

Thơng
hiểu

Vận
dụng
thấp

Vận
dụng
cao

Khái
niệm

Tác nhân
kích thích

Biểu
hiện

Vai trị

Hướng sáng
Hướng
trọng lực
Hướng hóa
Hướng
nước
Hướng tiếp
xúc
Cơ chế
chung
1. Khi trồng một cây cạnh cửa sổ, thấy có hiện tượng ngọn

cây mọc cong về phía bên ngồi cửa sổ, đó là hiện tượng gì?
Giải thích vì sao có hiện tượng đó?
2. Khi đặt một số hạt nảy mầm trong một ống gỗ, trong ống
có mùn cưa ẩm và ống có khoét một số lỗ nhỏ, hai đầu ống
được gắn vào dây. Cây sẽ mọc như thế nào và giải thích?
3. Tại sao cấy lúa phải thẳng hàng, trồng rau theo luống?
1. Cho một số nguyên liệu và dụng cụ thí nghiệm sau đây:
Hạt nảy mầm, chậu nhựa, dây treo. Hãy bố trí thí nghiệm
chứng minh tính trọng lực ở thực vật?
2. Tạo dáng cho cây cảnh là kết quả ứng dụng của những
kiểu hướng động nào?
3. Tại sao phải trồng cây đúng mùa vụ, mật độ?

23

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Ứng động
Nhận biết

Thơng hiểu

Mức
độ
câu
hỏi
và
bài
tập

1. Ứng động là gì? Lấy ví dụ?
2. Có những loại ứng động nào? Lấy ví dụ?
3. Ứng động có vai trị gì đối với thực vật?
1. Phân biệt các kiểu ứng động
Loại ứng động
Khái niệm Cơ chế Ví dụ
Ứng động sinh trưởng
Ứng động khơng sinh
trưởng
2. Phân biệt hướng động và ứng động
Các tiêu chí Hướng động Ứng động
Khái niệm
Cơ chế
Biểu hiện
Vai trị
1. Nối các ví dụ trong cột A tương ứng với các hình thức
cảm ứng trong cột B.
Cột A
a. Lá cây trinh nữ cụp lại khi có
va chạm
b. Các tua cuốn của cây bầu
cuốn vào giàn

Vận dụng

c. Ủ giá đậy khơng kín thì số lá
xanh sẽ nhiều

thấp

d. Hoa Quỳnh nở về đêm
e. Một số cây cảnh có rễ hình
Zich zắc
f. Sự vận động bắt mồi của cây
gọng vó
g. Cứ 5 phút, thân rau muống
quấn 1 vòng
h. Dây tơ hồng cuốn vòng theo
cọc

Cột B
1. Hướng tiếp
xúc
2. Ứng động
khơng sinh
trưởng
3. Hóa ứng
động và ứng
động tiếp xúc
4. Hướng trọng
lực
5. Ứng động
sinh trưởng
6. Hướng sáng

24

LUAN VAN CHAT LUONG download : add

2. Vai trò hướng động và ứng động đối với thực vật và
đối với đời sống sản xuất?
Vai trò của
Đối với
Đối với sản
hướng động và
thực vật
xuất của con
ứng động
người
Hướng động
Ứng động

Vận dụng
cao

Nhà máy sữa TH - Truemilk ở Nghĩa Đàn - Nghệ An
trồng cây hướng dương để làm thức ăn cho bò sữa.
Trong thời gian qua đã thu hút rất đông du khách đến để
chụp ảnh, tham quan, du lịch, tăng thêm nguồn thu cho
ngành du lịch tỉnh nhà.
a. Hiện tượng cảm ứng nào đã vơ tình tạo nên một phong
cảnh tuyệt đẹp để thu hút du khách?
b. Tại sao người ta khuyên nhau không nên đến đây khi
chiều muộn?
c. Vận dụng kiến thức về cảm ứng, hãy đề xuất phương
án để khai thác một cách hiệu quả nhất diện tích đất
trồng cây hướng dương của nhà máy sữa TH-Truemilk ở
Nghĩa Đàn - Nghệ An?

2.1.2. Kế hoạch thực hiện chủ đề
Chủ đề được thực hiện theo 3 giai đoạn:
Giai đoạn 1: Thực hiện ở nhà, tìm hiểu qua sách giáo khoa, tài liệu tham khảo,
mạng internet về lý thuyết chủ đề cảm ứng ở thực vật; Cách tiến hành các thí
nghiệm; Sưu tầm các hình ảnh, video; Tham quan thực tế chụp ảnh ứng dụng về
các kiểu hướng động, ứng động và viết báo cáo bước đầu về tất cả các vấn đề mà
nhóm thu thập được
* Mục tiêu:
- Giúp học sinh tìm hiểu được lý thuyết chủ đề cảm ứng ở thực vật; Biết cách
bố trí được các thí nghiệm; Sưu tầm tranh ảnh, video; Tham quan thực tế chụp ảnh
ứng dụng về các kiểu hướng động, ứng động.
- Giúp học sinh có cái nhìn tổng quan về nội dung chủ đề và viết được báo
cáo bước đầu về tất cả các vấn đề mà nhóm thu thập được.
- Rèn luyện kĩ năng quan sát, tìm hiểu sách giáo khoa, làm việc nhóm...
- Giúp học sinh phát triển năng lực thực hành, sáng tạo, hợp tác, vi tính…
25

LUAN VAN CHAT LUONG download : add