luận văn: lý thuyết của chủ nghĩa mac về sự hình thành và phát triển của kinh tế thị trường docx

Lý thuyết của chủ nghĩa Mác-Lênin về ...

-----

-----

ĐỒ ÁN TỐT NGHIỆP

Đề tài: “lý thuyết của chủ nghĩa mac
về sự hình thành và phát triển của
kinh tế thị trường.”

1


Lý thuyết của chủ nghĩa Mác-Lênin về ...
MỤC LỤC
Lời mở đầu ................................................................................................................. 1
A.phần mở đầu. ........................................................................................................ 5
B. Phần nội dung. ..................................................................................................... 6
I.Cơ sở lý luận lý thuyết của chủ nghĩa Mác - Lênin về nền kinh tế ......................... 6
thị trường. ................................................................................................................. 6
1.Sự hình thành và phát triển của kinh tế thị trường theo quan điểm của chủ
nghĩa Mác - Lênin. .................................................................................................... 6
1.1.

Quá trình chuyển từ kinh tế tự nhiên lên kinh tế hàng hoá.............................. 6

1.2.Bước chuyển từ kinh tế hàng hoá giản đơn sang kinh tế thị trường. ................... 8
a.Kinh tế thị trường là kinh tế hàng hoá phát triển ở trình độ xã hội hố cao ........... 8
b.Những điều kiện hình thành kinh tế thị trường....................................................... 9

c.Những đặc trưng chung của kinh tế thị trường. .................................................... 11
d.Các hình thức của kinh tế thị trường..................................................................... 14
1.3.Các quy luật vận động của kinh tế thị trường. ................................................... 16
a.Khái quát về hàng hố và hai thuộc tính của hàng hố......................................... 16
b.Khái niệm về thị trường,vai trò và tác dụng,phân loại thị trường. ....................... 17
Thị trường hàng tiêu dùng,dịch vụ hay thị trường “đầu ra” là nơi mua bán các hàng
hoá tiêu dùng cuối cùng và dịch vụ.......................................................................... 18
Hàng hoá tiêu dùng là các vật phẩm tiêu dùng như lương thực,thực phẩm,quần
áo,nhà ở, các hàng hoá dịch vụ như sửa chữa,du lịch,chữa bệnh... ......................... 18
2


Lý thuyết của chủ nghĩa Mác-Lênin về ...
c. Khái niệm về cơ chế thị trường, quy luật vận động của kinh tế thị trường. ........ 19
2.Sự phát triển của Lênin về kinh tế thị trường trong chủ nghĩa xã hội. ............ 22
II. Sự vận dụng lý thuyết trên ở Việt Nam. ......................................................... 25
1.Đặc điểm kinh tế xã hội ở Việt Nam trước khi đổi mới. .................................... 25
2.Sự phát triển kinh tế thị trường ở Việt nam từ khi đổi mới đến nay. ............... 27
2.1.Thực trạng nền kinh tế Việt nam khi chuyển sang kinh tế thị trường theo định
hướng xã hội chủ nghĩa. ........................................................................................... 27
2.2.Thực chất của qua trình chuyển nền kinh tế Việt nam sang kinh tế thị
trường định hường xã hội chủ nghĩa. ................................................................... 30
2.3. Nội dung các giai đoạn phát triển kinh tế thị trường theo định hướng xã
hội chủ nghĩa ở việt nam. ....................................................................................... 36
2.4.Các giải pháp để phát triển kinh tế hàng hoá ở Việt nam. .......................... 37
C. Kết Luận. ............................................................................................................ 39
Tài liệu tham khảo. ................................................................................................. 41

3

Lý thuyết của chủ nghĩa Mác-Lênin về ...

Lời mở đầu
Việt nam là một nước anh hùng bất khuất trong công cuộc bảo vệ tổ quốc vài
thập kỷ trước.Còn hiện nay,bước vào thế lỷ 21 Việt nam vẫn là một nước nghèo
của thế giới.Nững chiến thắng trên mặt trận không thể làm ra những chiến thẵng về
kinh tế, sách lược chiến trường không thể là sách lược kinh tế.Đứng trước thực
trạng đó, Đại hội VI của Đảng đánh dấu một bước ngoặt lịch sử đó là bắt đầu cơng
cuộc đổi mới nền kinh tế nước ta.
Trong sự nghiệp đổi mới ở nước ta, vấn đề đổi mới cơ chế quản lý kinh tế
chiếm vị trí quan trọng.Đặc biệt trong bối cảnh Việt nam đang chuyển đổi cơ chế
quản lý
kinh tế từ cơ chế tập trung, quan liêu, bao cấp sang cơ chế thị trường có sự quản lý
của Nhà nước và định hướng theo chủ nghĩa xã hội như đường lối của Đảng ta đã
đề ra từ các kì Đại hội VI, VII, VIII. Thực tế những năm qua cho thấy đường lối
của Đảng là hoàn toàn đúng đắn, những thành tựu đạt được trong nhữnh năm qua
đã chứng minh điều đó.
Trong phạm vi bài viết của mình, em xin trình bày một số vấn đề về lý luận của
chủ nghĩa Mác-Lênin về nền kinh tế thị trường và vận dụng nó ở Việt nam trong
thời gian qua,hiện nay và trong tương lai.Em xin chân thành cảm ơn thầy giáo
Phạm Thành hướng dẫn và giúp đỡ em hoàn thành bài viết này.
Do thời gian và tri thức,kinh nghiệm có hạn nên bài viết khơng thể tránh khỏi
những sai sót, rất mong được thầy và các bạn đóng góp ý kiến. Em xin chân thành
cảm ơn!

4


Lý thuyết của chủ nghĩa Mác-Lênin về ...

A.PHẦN MỞ ĐẦU.
C.Mác người thầy và lãnh tụ vĩ đại của giai cấp cơng nhân và nhân dân lao
động tồn thế giới.Là một nhà lý luận kiệt xuất, ông đã để lại cho loài người một
kho tàng lý luận quý báu về triết học, kinh tế chính trị và chủ nghĩa xã hội khoa
học. Trong bộ tư bản và một số tác phẩp có quan hệ đén bộ sách đó,C.Mác đã đề
cập tới nhiều lý luận và quan diểm về kinh tế thị trường,đế nay vẫ còn nguyên giá
trị.
Chuyển đổi kinh tế vận hành theo cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà
nước là bước ngoặt quan trọng làm thay đổi đời sống kinh tế,xã hội đất nước.Sự
thành công hay không của quá trình chuyển đổi quyết định thắng lợi hay khơng của
sự nghiệp đổi mới. Q trình đổi mới nền kinh tế nước ta những năm qua cho thấy
rằng, việc chuyển nền kinh tế nước ta vận hành theo cơ chế thị trường có sự quả lý
của Nhà nước là sự phù hợp với xu thế phát triển tất yếu khách quan của nền kinh
tế, phù hợp với xu hướng quốc tế hố đời sống kinh tế. Tuy nhiên vì chưa có tiền lệ
nào trong lịch sử về quá độ từ nền kinh tế kế hoạch hoá tập trung sang nền kinh tế
thị trường cho nên công cuộc đổi mới đang đòi hỏi nhiều vấn đề về lý luận và thực
tiễn.Chẳng hạn, hàng loạt các khái niệm, phạm trù về kinh tế mới, hàng loạt các
vấn đề về nhận thức lại bản chất của nền kinh tế kế hoạch hoá, bản chất của nền
kinh tế thị trường phù hợp với điều kiện lịch sử Việt nam đang đòi hỏi phải kuận
chứng, giải thích một cách có căn cứ khoa học nhằm làm cơ sở cho quyết định của
Nhà nước về chiến lược phát triển kinh tế của đất nước.
Xuất phát từ đó, ở đây cần làm rõ một số vấn đề:
-

Lý giải các khái niệm và phạm trù kinh tế học mới làm cơ sở lôgic cho việc

nhận thức lại bản chất của nền kinh tế kế hoạch hoá tập trung và nền kinh tế thị
trường mà chúng ta đã và đang hướng tới.

5

Lý thuyết của chủ nghĩa Mác-Lênin về ...
-

Đồng thời dựa trên cơ sở phân tích thực trạng nền kinh tế nước ta để đổi cơ

chế kinh tế nước ta để trình bày các quan điểm khoa học làm cơ sở phương pháp
luận cho thời kỳ chuyển đổi cơ chế kinh tế ở nước ta.
Kinh tế thị trường là sự phát triển tất yếu khách quan, là cơ sở điều tiết tốt nhất
nền kinh tế hàng hố.Bằng các phương pháp lơgic và phương pháp lịch sử , nghiên
cứu nó dưới giác độ mơn kinh tế chính trị học chúng ta sẽ làm rõ những vấn đề
trên.
B. PHẦN NỘI DUNG.
I.Cơ sở lý luận lý thuyết của chủ nghĩa Mác - Lênin về nền kinh tế
thị trường.
1.Sự hình thành và phát triển của kinh tế thị trường theo quan điểm của chủ
nghĩa Mác - Lênin.
1.1.

Quá trình chuyển từ kinh tế tự nhiên lên kinh tế hàng hố.

Về phương diện kinh tế có thể khái quát rằng,lịch sử phát triển của đời sống xã
hội của nhân loại đã và đang trải qua hai kiểu tổ chức thích ứng với trình độ phát
triển của lực lượng sản xuất và phân công lao động xã hội,hai thời đại kinh tế khác
nhau về chất.Đó là:thời đại kinh tế tự nhiên,tự cung tự cấp và thời đại kinh tế hàng
hố,mà giai đoạn cao của nó được gọi là kinh tế thị trường.
a.Khái quát về kinh tế tự nhiên và kinh tế hàng hoá.
Kinh tế tự nhiên hay sản xuất tự cung,tự cấp là kiểu tổ chức kinh tế đầu tiên mà
loài người sử dụng để giải quyết vấn đề sản xuất cái gì?sản xuất như thế nào? và

cho ai? ở đây,người sản xuất đồng thời là người tiêu dùng.Mụcđích của sản xuất là
tạo ra giá trị sử dụng nhằm thoả mãn nhu cầu tiêu dùng của chính bản thân người
sản xuất.Vì vậy,có thể nói q trình sản xuất của nền kinh tế tự nhiên chỉ gồm hai
khâu:sản xuất – tiêu dùng.nó có tính chất bảo thủ,trì trễ,bị giới hạn ở nhu cầu hạn
hẹp.Sản xuất tự cung tự cấp chỉ thích ứng với thời kì lực lượng sản xuất chưa phất
6


Lý thuyết của chủ nghĩa Mác-Lênin về ...
triển.Khi lực lượng sản xuất phát triển cao,phân công lao động được mở rộng thì
dần xuất hiện trao đổi hàng hố.Khi trao đổi hàng hố trở thành mục đích thường
xun của sản xuất thì sản xuất hàng hố ra đời và xuất hiện nền kinh tế hàng
hoá.Kinh tế hàng hoá bắt đầu bằng kinh tế hàng hoá giản đơn,ra đời từ khi chế độ
chủ nghĩa cộng sản tan rã,dựa trên hai tiền đề cơ bản là có sự phân cơng lao động
xã hội và có sự tách biệt về kinh tế do chế độ sở hữu khác nhau về tư liệu sản
xuất,sản xuất và tồn bộ q trình tái sản xuất đều gắn với thị trường.Chuyển từ
kinh tế tự nhiên sang kinh tế hàng hoá là đánh dấu bước chuyển sang thời đại kinh
tế của sự phát triển,thời đại văn minh của nhân loại.
b.Hai điều kiện ra đời và tồn tại của kinh tế hàng hoá.
Cơ sở kinh tế - xã hội của sự ra đời và tồn tại của sản xuất hàng hố là phân
cơng lao động xã hội và sự tách biệt về kinh tế giữa người sản xuất này với người
sản xuất khác do có các quan hệ sở hữu khác nhau về tư liệu sản xuất quy định.
Phân công lao động xã hội là việc phân chia người sản xuất vào những ngành
nghề khác nhau của xã hội hoặc nói cách khác đó là chun mơn hố sản xuất.
Có thể nói phân cơng lao động xã hội đã tạo ra những ngành nghề khác nhau,do
phân công lao động xã hội nên mỗi người chuyên làm một việc trong một ngành
sản xuất nhất định và chuyên sản xuất ra một hoặc một số sản phẩm nhất định.Song
nhu cầu tiêu dùng của họ lại khác nhau.Để thoả mãn nhu cầu của mình,những
người sản xuất phải nương tựa vào nhau,trao đổi sản phẩm cho nhau.Phân công lao
động xã hội làm nảy sinh những quan hệ kinh tế giữa những người sản xuất với

nhau.
Phân công lao động là điều kiện cần của sản xuất hàng hoá.Điều kiện thứ hai và
là điều kiện đủ của sản xuất hàng hoá là sự tách biệt về kinh tế giữa những người
sản xuất do các quan hệ sở hữu khác nhau về tư liệu sản xuất quy định.Dựa vào
điều kiện này mà người chủ tư liệu sản xuất có quyền quyết định việc sử dụng tư
liệu sản xuất và những sản phẩm do họ sản xuất ra.Như vậy,quan hệ sở hữu khác
7


Lý thuyết của chủ nghĩa Mác-Lênin về ...
nhau về tư liệu sản xuất đã chia rẽ người sản xuất,làm cho họ tách biệt với nhau về
mặt kinh tế.Trong điều kiện đó, người sản xuất này muốn sử dụng sản phẩm của
người sản xuất khác thì phải trao đổi sản phẩm cho nhau.Sản phẩm lao động trở
thành hàng hoá.
c.Khi sản phẩm lao động trở thành hàng hố thì người sản xuất trở thành người
sản xuất hàng hoá.Sản xuất hàng hoá ra đời và phát triển là một quá trình lịch sử
lâu dài.Đầu tiên là sản xuất hàng hoá giản đơn,sản xuất hàng hố giản đơn sản xuất
hàng hố của nơng dân,thợ thủ công dựa trên chế độ sở hữu về tư liệu sản xuất và
sức lao động của bản thân họ.Sản xuất hàng hố giản đơn ra đời trong thời kì công
xã nguyên thuỷ tan rã,trong xã hội chiếm hữu nô lệ và phong kiến nó đóng vai trị
phụ thuộc và bổ sung.Đây là kiểu sản xuất hàng hoá nhỏ,dựa trên kĩ thuật thủ công
và lạc hậu.Khi lực lượng sản xuất phát triển cao hơn,sản xuất hàng hoá giản đơn
chuyển thành sản xuất hàng hố quy mơ lớn.Q trình chuyển biến này diễn ra
trong thời kì quá độ từ xã hội phong kiến sang xã hội tư bản chủ nghĩa.
Trong lịch sử phát triển của mình,vị thế của kinh tế hàng hoá cũng dần được thay
đổi:từ chỗ như là kiểu tổ chức kinh tế xã hội không phổ biến không hợp thời trong
xã hội chiếm hữu nô lệ của những người thợ thủ công và nông dân tự do,đến chỗ
được thừa nhận trong xã hội phong kiến,và đến chủ nghĩa tư bản thì kinh tế hàng
hố giản đơn khơng những được thừa nhận mà cịn được phát triển cao hơn đó là
kinh tế thị trường.

1.2.Bước chuyển từ kinh tế hàng hoá giản đơn sang kinh tế thị trường.
a.Kinh tế thị trường là kinh tế hàng hố phát triển ở trình độ xã hội hoá cao
Nền kinh tế thị trường là nền kinh tế vận hành theo cơ chế thị trường.Đây là một
kiểu tổ chức kimh tế trong đó sản xuất cái gì?như thế nào?và cho ai?được quyết
định thơng qua thị trường.Trong nền kinh tế thị trường các quan hệ kinh tế của các
cá nhân,các doanh nghiệp đều biểu hiện qua mua bán hàng hoá,dịch vụ trên thị
trường.Thái độ cư xử của từng thành viên tham gia thị trường là hướng vào tìm
8


Lý thuyết của chủ nghĩa Mác-Lênin về ...
kiếm lợi ích của chính mình,theo sự dẫn dắt của giá cả thị trường hay “Bàn tay vơ
hình”.(Adam Smith)
Kinh tế thị trường như là một yêu cầu khách quan của nền kinh tế hàng hố Song
khơng phải là đồng nhất nó với kinh tế hàng hố.Xét về mặt lịch sử,kinh tế hàng
hố có trước kinh tế thị trường.Kinh tế hàng hoá ra đời thì thị trường cũng xuất
hiện,nhưng khơng có nghĩa đó là kinh tế thị trường.Với sự tăng trưởng của kinh tế
hàng hoá,thị trường được mở rộng,phong phú,đồng bộ,các quan hệ thị trường tương
đối hồn thiện,đều được tiền tệ hố.Khi đó người ta gọi kinh tế hàng hoá là kinh tế
thị trường hay nói cách khác kinh tế thị trường là kinh tế hàng hố phát triển ở trình
độ xã hội hố cao.Kinh tế thị trường không phải là một giai đoạn khác biệt,độc
lập,đứng ngồi kinh tế hàng hố mà là giai đoạn cao của kinh tế hàng hố.
b.Những điều kiện hình thành kinh tế thị trường.
Kinh tế thị trường được hình thành dựa trên những điều kiện sau đây:
Một là. Sự xuất hiện của hàng hoá sức lao động và thị trường sức lao động.Trước
hết cần khẳng định sự xuất hiện của hàng hoá sức lao động là một tiến bộ lịch
sử.Người lao động được tự do,có quyền làm chủ khả năng lao động của mình và là
chủ thể bình đẳng trong việc thương lượng với người khác.Chủ nghĩa tư bản đã
thực hiện được bước tiến bộ lịch sử đó trong khn khổ lợi dụng tính chất đặc biệt
của hàng hố sức lao động để phục vụ túi tiền của các nhà tư bản.Vì vậy đã làm nảy

sinh mâu thuẫn giữa tư bản với lao động làm thuê.Trong điều kiện lịch sử mới,thời
kì q độ lên chủ nghĩa xã hội khơng phải mọi người có sức lao động đem bán đều
là những người vơ sản.Do sự chi phối lợi ích kinh tế và của chi phí cơ hội,những
người lao động vẫn có thể bán sức lao động của mình cho người khác nếu họ cảm
thấy việc làm này có lợi hơn so với việc tổ chưc quá trình sản xuất.
Trong lịch sử hoạt động của quy luật giá trị đã từng dẫn tới sự phân hoá những
người sản xuất thành kẻ giàu người nghèo.Sự phân hoá này diễn ra chậm chạp.Cho
nên cần phải có bạo lực của nhà nước để thúc đẩy sự phân hoá này diễn ra được
9


Lý thuyết của chủ nghĩa Mác-Lênin về ...
nhanh.Chính sự phân hoá những người sản xuất thành kẻ giàu người nghèo tới một
giới hạn nhất định đã làm nảy sinh hàng hoá lao động và thị trường sức lao động.
Sự xuất hiện của hàng hoá sức lao động dẫn đến sự hình thành kinh tế thị trường
là vì:
- Kinh tế thị trường là nền kinh tế phát triển,nó có năng suất lao động cao.Ngồi
những sản phẩm cần thiết cịn có những sản phẩm thặng dư.Chính sự xuất hiện của
hàng hố sức lao động đã phản ánh điều đó.Hàng hố sức lao động là hàng hố đặc
biệt.Tính chất đặc biệt của nó được thể hiện tập trung ở thuộc tính giá trị sử dụng
của nó.
- Giá trị sử dụng của hàng hố sức lao động sở dĩ như vậy là vì:do kĩ thuật sản
xuất phát triển cho nên năng suất lao động của người công nhân đã cao.Ngày lao
động của người công nhân được chia thành hai phần,phần thời gian lao động cần
thiết và phần thời gian lao động thặng dư.Chỉ đến một giới hạn nhất định trong sự
phát triển của lực lượng sản xuất-khi kĩ thuật sản xuất phát triển,năng suất lao động
xã hội được nâng cao thì sức lao động của người ta mới có thể trở thành đối tượng
của quan hệ mua bán.Sự xuất hiện của hàng hoá sức lao động phản ánh giai đoạn
sản xuất đã phát triển trong đó năng suất lao động đã cao.
- Nhờ có sự xuất hiên của hàng hoá sức lao động và thị trường sức lao động mà

tiền tệ không chỉ là phương tiện lưu thơng mà cịn trở thành phương tiện làm tăng
giá trị,nâng cao hiệu quả sản xuất kinh doanh,thúc đẩy sự tăng trưởng và phát triển
kinh tế.
- Với sự xuất hiện của hàng hoá sức lao động dẫn tới sự hình thành thị trường các
yếu tố sản xuất một cách hồn chỉnh.Kinh tế thị trường ra đời.
Hai là.Phải tích luỹ được một số tiền nhất định và số tiền đó phải trở thành vốn để
tiến hành sản xuất kinh doanh nhằm mục đích có lợi nhuận.Lý luận kinh tế của
trường phái trọng thương đã phản ánh rõ điều kiện tiền đề này.

10


Lý thuyết của chủ nghĩa Mác-Lênin về ...
Ba là.Kinh tế thị trường là kinh tế tiền tệ cho nên vai trị của tiền tệ vơ cùng quan
trọng.Để hình thành được nền kinh tế thị trường cần có hệ thống tài chính,tín
dụng,ngân hàng tương đối phát triển.Khơng thể có được kinh tế thị trường nếu như
hệ thống tài chính,ngân hàng cịn q yếu ớt, hệ thống quan hệ tín dụng cịn quá
giản đơn, không đáp ứng được nhu cầu về vốn cho sản xuất và kinh doanh.
Bốn là.Sự hình thành nền kinh tế thị trường địi hỏi phải có một hệ thống kết cấu
hạ tầng tương đối phát triển,trên cơ sở đó mới bảo đảm cho lưu thơng hàng hố và
lưu thông tiền tệ được thuận lợi dễ dàng,mới tăng được phương tiện vật chất nhằm
mở rộng quan hệ trao đổi.
Năm là.Tăng cường vai trò kinh tế Nhà nước.Nhà nước phải tạo ra môi
trường,hành lang cho thị trường phát triển lành mạnh.Đồng thời Nhà nước sử dụng
những biện pháp hành chính cần thiết để phát huy những ưu thế và hạn chế những
mặt tiêu cực của thị trường.Nhà nước thực hiện chính sách phân phối và điều tiết
một cách hợp lý,xử lý hài hoà các quan hệ kinh tế xã hội.
c.Những đặc trưng chung của kinh tế thị trường.
Trên thế giới đã có nhiều quốc gia phát triển nền kinh tế của mình theo mơ hình
kinh tế thị trường.Chẳng hạn kinh tế thị trường của Thuỷ Điển,kinh tế thị trường

mang màu sắc Trung Quốc,Kinh tế thị trường của Nga,kinh tế thị trường của
Mỹ,kinh tế thị trường ở các nước đang phát triển Châu Á và Đông Nam Á …Trong
các nước Tây Âu,mơ hình kinh tế Thuỷ Điển có những nét đặc trưng đáng lưu ý.Đó
là nền kinh tế của một nước vốn là nông nghiệp nghèo nàn ở Bắc Âu.Sau một thời
kì trải qua kinh tế thị trường trở thành một nước cơng nghiệp phồn vinh,một nhà
nước phúc lợi điển hình ở Châu Âu.
Trung Quốc và Nga là hai nước trong các nước xã hội chủ nghĩa trước đây chuyển
từ cơ chế quan liêu bao cấp sang kinh tế thị trường nhưng hướng đi và thành quả
đạt được rất khác nhau.Trung Quốc cũng đi theo kinh tế thị trường nhưng khơng
hồn tồn giống mơ hình của các nước phương Tây mà mang “màu sắc Trung
11


Lý thuyết của chủ nghĩa Mác-Lênin về ...
Quốc”.Nước Nga thì đã rẽ hẳn theo hướng kinh tế thị trường của các nước phương
Tây.Thực tế những năm qua cho thấy nền kinh tế của nước này điêu đưng,lao đao
có lúc lâm vào tình trạng khủng hoảng kinh tế xã hội sâu sắc.Cịn Trung Quốc,tuy
phải trải qua thời kì kinh tế “q nóng”(1989-1991) và một số vấn đề khó khăn
nhất định như:nạn thất nghiệp tình trạng tội phạm,tham nhũng, nhưng nhìn chung
kinh tế phát triển ổn định,đạt tốc độ tăng trưởng khá cao,vào loại hàng đầu thế giới.
Kinh tế thị trường của Mỹ có đặc trưng là:do tiềm lực kinh tế và năng lực cạnh
tranh mạnh mẽ nên mức độ Nhà nước can thiệp vào kinh tế có phần “mềm” hơn so
với các nước khác,nhưng Nhà nước lại can thiệp tích cực,mạnh mẽ vào lĩnh vực
kinh tế đối ngoại.Một mặt bảo vệ thị trường trong nước,mặt khác hỗ trợ mạnh mẽ
cho các công ty Mỹ trong việc xâm nhập vào thị trường ngoài nước.Mặc dù vậy
kinh tế thị trường của Mỹ cũng không tránh khỏi những mặt trái và những khuyết
tật của nó.
Kinh tế thị trường ở các nước đang phát triển Châu Á,Đơng Nam Á cũng có
những nét đặc trưng đáng lưu ý.Ở các nước này đều có sự can thiệp tích cực,mạnh
mẽ của Nhà nước vào nền kinh tế(Hàn Quốc,Thái Lan...).Nhất là Hàn Quốc đang

theo đuổi “nền kinh tế thị trường do Nhà nước hướng đạo”.Trong khi đó, một số
nước khác ở khu vực,vai trò can thiệp của Nhà nước có phần nới lỏng hơn,thậm chí
gần như để cho thị trường tự điều chỉnh (Singapore,Hồng Kông) ở các nước thuộc
khu vực này cịn có q trình quốc hữu hố đan xen với q trình tư nhân hố,Nhà
nước trực tiếp đầu tư vào một số lĩnh vực then chốt quan trọng trong nền kinh tế
quốc dân như:dầu khí,hố dầu…(Hàn Quốc,Thái Lan,Inđơnêsia,...).Hiện nay khu
vực này được xem là khu vực đầy năng động,phát triển với tốc độ tăng trưởng cao
hàng đầu thế giới.Trong đó có những nước được dự đốn sẽ trở thành cường quốc
kinh tế trong thế kỉ 21.

12


Lý thuyết của chủ nghĩa Mác-Lênin về ...
Tóm lại,nếu gác lại những đặc trưng riêng,cá biệt của mơ hình kinh tế trên và chỉ
tính đến những đặc trưng chung vốn có của kinh tế thị trường.Có thể nêu những
đặc trưng mang tính phổ biến như sau:
Một là. Tính tự chủ của các chủ thể kinh tế rất cao.Các chủ thể kinh tế tự bù đắp
những chi phí và tự chịu trách nhiệm đối với kết quả sản xuất và kinh doanh của
mình.Các chủ thể kinh tế được tự do liên kết liên doanh,tự do tổ chức qúa trình sản
xuất theo luật định.Đây là đặc trưng rất quan trọng của kinh tế thị trường.Đồng thời
cũng là biểu hiện và yêu cầu nội tại của kinh tế hàng hoá,kinh tế hàng hoá khơng
bao dung hành vi bao cấp.Nó đối lập với bao cấp và đồng nghĩa với tự chủ và năng
động.
Hai là. Trên thị trường hàng hoá rất phong phú.Người ta tự do mua bán hàng
hố,trong đó người mua chọn người bán,người bán tìm người mua.Họ gặp nhau ở
giá cả thị trường.Đặc trưng này phản ánh tính ưu việt hơn hẳn của kinh tế thị
trường so với kinh tế tự nhiên.Sự đa dạng và phong phú về chủng loại những hàng
hoá trên thị trường một mặt phản ánh trình độ cao của năng suất lao động xã
hội,mặt khác cũng nói lên mức độ phát triển của quan hệ trao đổi,trình độ của phân

công lao động xã hội và sự phát triển của thị trường.Những ưu thế trên của kinh tế
thị trường phản ánh trình độ phát triển của khoa học-kĩ thuật và cơng nghệ,tựu
chung phát triển trình độ cao của lực lượng sản xuất xã hội.Vì vậy nói đến kinh tế
thị trường là nói đến một nền kinh tế phát triển cao.
Ba là. Giá cả được hình thành ngay trên thị trường.Giá cả thị trường vừa biểu hiện
bằng tiền của giá trị thị trường vừa chịu sự tác động của quan hệ cạnh tranh và quan
hệ cung cầu hàng hoá dịch vụ.Trên cơ sở giá trị thị trường,giá cả là kết quả của sự
thương lượng và thoả mãn giữa người mua và người bán.Đặc trưng này phản ánh
của quy luật lưu thông hàng hố.Trong qui trình trao đổi mua bán hàng hố người
bán luôn muốn bán với giá cao,người mua lại luôn muốn mua với giá thấp.Đối với
người bán giá cả phải đáp ứng được nhu cầu bù đắp về chi phí và có doanh lợi.Chi
13


Lý thuyết của chủ nghĩa Mác-Lênin về ...
phí sản xuất là giới hạn dưới,là phần cứng của giá cả,còn doanh lợi càng nhiều càng
tốt.Đối với người mua giá cả phải phù hợp với lợi ích giới hạn của họ.Giá cả thị
trường dung hồ được cả lợi ích của người mua và lợi ích của người bán.Tuy nhiên
trong cuộc giằng co giữa người mua và người bán để hình thành giá cả thị trường
lợi thế sẽ nghiêng về phía người bán,nếu như cung ít,cầu nhiều và ngược lại lợi thế
sẽ nghiêng về người mua nếu như cung nhiều,cầu ít.
Bốn là. Canh tranh là một tất yếu của kinh tế thị trường.Nó tồn tại trên cơ sở
những đơn vị sản xuất hàng hố độc lập và khác nhau về lợi ích kinh tế.Theo yêu
cầu của quy luật giá trị,tất cả các đơn vị sản xuất hàng hoá đều phải sản xuất và
kinh doanh trên cơ sở hao phí lao động xã hội cần thiết.Trong điều kiện đó,muốn
có nhiều lợi nhuận các đơn vị sản xuất kinh doanh phải đua nhau cải tiến kĩ
thuật,áp dụng kĩ thuật mới vào sản xuất để nâng cao năng suất lao động cá
biệt,giảm hao phí lao động cá biệt nhằm thu lợi nhuận siêu nghạch.Trong nền kinh
tế thị trường xảy ra một cách phổ biến,trong cả lĩnh vực sản xuất và trong cả lĩnh
vực lưu thông.

Cạnh thanh trong lĩnh vực sản xuất bao gồm:cạnh tranh nội bộ ngành và cạnh
tranh giữa các ngành với nhau.Cạnh tranh tronh lĩnh vực lưu thông bao gồm:cạnh
tranh giữa những người tham gia trao đổi hàng hoá và dịch vụ trên thị trường.Hình
thức và những biện pháp của cạnh tranh có thể rất phong phú nhưng động lực và
mục đích cuối cùng của cạnh tranh chính là lợi nhuận.
Năm là. Kinh tế thị trường là hệ thống kinh tế mở.Nó rất đa dạng,phức tạp và
được điều hành với hệ thống tiền tệ và hệ thống pháp luật của Nhà nước.
Mỗi đặc trưng trên đây phản ánh một khía cạnh của mơ hình kinh tế thị
trường.Tổng hợp cả năm đặc trưng trên sẽ giúp chúng ta hình dung được khái quat
cấu trúc của mơ hình này.
d.Các hình thức của kinh tế thị trường.

14


Lý thuyết của chủ nghĩa Mác-Lênin về ...
Như trên đã nói:kinh tế thị trường là giai đoạn phát triển cao của kinh tế hàng
hố.Nó đã trải qua ba giai đoạn phát triển:giai đoạn thứ nhất.Giai đoạn chuyển từ
kinh tế hàng hóa lên kinh tế thị trường(cịn gọi là kinh tế thị trường sơ khai).Giai
đoạn thứ hai là giai đoạn phát triển kinh tế thị trường tự do,trong giai đoạn này sự
phát triển kinh tế diễn ra theo tinh thần tự do,Nhà nước không can thiệp vào hoạt
động kinh tế.Giai đoạn ba là giai đoạn kinh tế thị trường hiện đại,trong giai đoạn
này Nhà nước can thiệp vào kinh tế thị trường và mở rộng giao lưu kinh tế với các
nước ngồi.
Nền kinh tế thị trường khơng có sự can thiệp của Nhà nước là nền kinh tế thị
trường tự điêu tiết,trong đó Nhà nước chỉ làm các chức năng truyền thống của Nhà
nước pháp quyền như:-Bảo vệ quyền sở hữu của các nhà kinh doanh.Nhà nước bảo
đảm an ninh,chính trị,quốc phịng,an tồn xã hội,tạo mơi trường thuận lợi cho các
doanh nghiệp.Xử lý các tranh chấp trong kinh doanh và vi phạm pháp luật.
Trong giai đoạn kinh tế thị trường hiện đại,Nhà nước can thiệp vào kinh tế hay

còn gọi kinh tế thị trường có sự điều tiết của Nhà nước.Trên thế giới ngày nay
khơng có nước nào mà Nhà nước không can thiệp vào kinh tế.Chỉ khác ở biện
pháp,mục tiêu và kết quả đạt được.Kinh tế thị trường ở các nước đều có sự kết hợp
giữa cơ chế thị trường(Bàn tay vơ hình) và sự can thiệp điều tiết của Nhà nước cịn
gọi là “bàn tay hữu hình”.Thực tiễn đã chỉ rõ cần có “bàn tay” của Nhà nước đối
với kinh tế thị trường dù phát triển theo khuynh hướng nào,mục tiêu nào.Mặt khác
một điều cần khẳng định là mô hình kinh tế của các nước trên thế giới ngày nay dù
có phát triển và hồn thiện đến mức nào cũng khơng phải là thiên đường mà vẫn có
những khuyết tật nhất định.Theo thời gian kinh tế thị trường ngày càng bộc lộ
ngun hình những mặt trái của nó:nạn thất nghiệp,bất cơng xã hội,phân hố giàu
nghèo,tình trạng tội phạm...Những điều đó khẳng định thêm một lần nữa nền kinh
tế thị trường cần có sự can thiệp của Nhà nước.Nhà nước đưa ra những chính sách
để hạn chế những khuyết tật nói trên.Chẳng hạn,chính sách tài chính-tiền tệ,kinh tế
15


Lý thuyết của chủ nghĩa Mác-Lênin về ...
đối ngoại(Thuế,lãi suất,điều tiết xuất nhập khẩu...) chú ý vấn đề tiền lương,trợ cấp
thất nghiệp,phúc lợi xã hội...
1.3.Các quy luật vận động của kinh tế thị trường.
a.Khái quát về hàng hoá và hai thuộc tính của hàng hố.
Hàng hố là sản phẩm của loa động,nó có thể thoả mãn được nhu cầu nào đó của
người lao động;nó được sản xuất ra để bán chứ không phải sản xuất ra để người sản
xuất ra nó tiêu dùng.
Hàng hố có hai thuộc tính:giá trị sử dụng và giá trị.
Giá trị sử dụng là công dụng của sản phẩm có thể thoả mãn nhu cầu nào đó của
con người.Ví dụ:cơm để ăn,áo để mặc,máy móc thiết bị nguyên nhiên vật liệu để
sản xuất...Công dụng của sản phẩm do thuộc tính tự nhiên của sản phẩm quy
định.Khoa học kĩ thuật ngày càng phát triển giúp con người ngày càng phát hiện ra
những thuộc tính mới của sản phẩm và phương pháp lợi dụng những thuộc tính đó.

Giá trị sử dụng chỉ thể hiện ở việc sử dụng hay tiêu dùng.Một sản phẩm đã là hàng
hố thì nhất thiết phải có giá trị sử dụng,nhưng khơng phải bất kì sản phẩm gì có
giá trị sử dụng cũng đều là hàng hố.Chẳng hạn,khơng khí,nước suối cũng có giá trị
sử dụng nhưng khơng phải là hàng hố.Trong kinh tế hàng hố nói chung giá trị sử
dụng là cái mang giá trị trao đổi.
Giá trị trao đổi trước hết là tỉ lệ về lượng mà giá trị sử dụng này trao đổi với giá trị
sử dụng khác.Ví dụ,1 rìu trao đổi lấy 20 kg thóc.Tại sao rìu và thóc là hai hàng hố
có giá trị sử dụng khác nhau lại có thể trao đổi được với nhau?Tại sao lại đổi tỉ lệ 1
rìu lấy 20 kg thóc?Hai giá trị sử dụng khác nhau có thể trao đổi được với nhau khi
giữa chúng có một cơ sở chung.Hao phí lao động chíng là cơ sở chung để so sánh
rìu với thóc.Cịn sở dĩ phải trao đổi với một tỉ lệ nhất định, 1 rìu lấy 20 kg thóc là vì
người ta cho rằng lao động hao phí sản xuất ra 1 cái rìu bằng hao phí sản xuất ra 20

16


Lý thuyết của chủ nghĩa Mác-Lênin về ...
kg thóc.Khi chủ rìu và chủ thóc đồng ý trao đổi với nhau thì họ cho rằng lao động
của họ để sản xuất ra rìu bằng giắ trị của 20kg thóc.
Từ phân tích trên chúng ta rút ra kết luận quan trọng:giá trị là lao động xã hội của
người sản xuất hàng hoá kết tinh trong hàng hố.
Sản phẩm nào khơng chứa đựng lao động của con người thì khơng có giá trị.Khi
giá trị thay đổi thì giá trị trao đổi cũng thay đổi,giá trị trao đổi chính là hình thức
biểu hiện của giá trị.
Giá trị và giá trị sử dụng là hai thuộc tính của hàng hố,hàng hố được thể hiện
như là sự thống nhất chặt chẽ nhưng lại mâu thuẫn giữa hai thuộc tính này.
b.Khái niệm về thị trường,vai trị và tác dụng,phân loại thị trường.
Thị trường gắn liền với quá trình sản xuất và lưu thơng hàng hố.Nó ra đời và
phát triển cùng với sự ra đời và phát triển của sản xuất lưu thơng hàng hố
Vậy thị trường là gì? Theo nghĩa ban đầu thị trường gắn liền với địa điểm nhất

định,trên đó diễn ra q trình trao đổi mua bán hàng hố.Thị trường có tính khơng
gian và thời gian.Theo nghĩa này thị trường là cái chợ,cái địa dư,khu vực tiêu thụ
hàng hoá phân theo các mặt hàng,ngành hàng.
Sản xuất hàng hố ln phát triển,lượng hàng hố lưu thơng trên thị trường ngày
càng dồi dào và phong phú,thị trường được mở rộng.Thị trtường được hiểu theo
nghĩa đầy đủ hơn,nó là lĩnh vực trao đổi hàng hố thơng qua tiền tệ làm môi
giới.Tại đây người mua và người bán tác động qua lại lẫn nhau để xác định giá cả
và sản lượng hàng hố lưu thơng trên thị trường.
Ngày nay các nhà khoa học thống nhất với nhau khái niệm về thị trường như
sau:Thị trường là một quá trình mà trong đó người bán và người mua tác động qua
lại với nhau để xác định giá cả và sản lượng.
Phân đoạn thị trường: Trong lịch sử đã xuất hiện nhiều cách phân loại thị trường
khác nhau.Chẳng hạn dựa vào lưu thơng hàng hố người ta đã phân chia thị trường
thành:thị trường cung ứng vật tư kĩ thuật,thị trường hàng tiêu dùng.Dựa vào quan
17


Lý thuyết của chủ nghĩa Mác-Lênin về ...
hệ sở hữu người ta chia thị trường thành thị trường có tổ chức và thị trường tự
do.Kinh tế học hiện đại chia thị trường thành thị trường yếu tố sản xuất và thị
trường hàng hoá tiêu dùng,dịch vụ;thị trtường trong nước và thị trường nước ngoài.
Thị trường yếu tố sản xuất hay thị trường “đầu vào” là nơi mua bán các yếu tố sản
xuất như sức lao động,tư liệu sản xuất,vốn và các điều kiện vật chất để sản xuất
kinh doanh.
Có thị trường này mới có các yếu tố để sản xuất hàng hố,mới có hàng hố tiêu
dùng và dịch vụ hay mới có thị trường đầu ra.Số lượng,chất lượng,tính đa dạng của
thị trường đầu ra do thị trường đầu vào quy định.Tuy nhiên thị trường đầu ra cũng
có ảnh hưởng tới thị trường đầu vào,kích thích tính tích cực của thị trường đầu vào.
Thị trường hàng tiêu dùng,dịch vụ hay thị trường “đầu ra” là nơi mua bán các
hàng hoá tiêu dùng cuối cùng và dịch vụ.

Hàng hoá tiêu dùng là các vật phẩm tiêu dùng như lương thực,thực phẩm,quần
áo,nhà ở, các hàng hoá dịch vụ như sửa chữa,du lịch,chữa bệnh...
Thị trường trong nước là việc mua bán trao đổi hàng hoá giữa các chủ thể kinh tế
và người tiêu dùng trong nước.Thị trường nước ngoài là sự mua bán trao đổi hàng
hố giữa nước này với nước khác.
Thị trường ngồi nước thơng qua ngoại thương có tác động thúc đẩy và hỗ trợ thị
trường trong nước phát triển.Ngược lại,thông qua ngoại thương thị trường trong
nước có thể nhanh chóng tiếp cận với thị ttrường thế giới.
Vai trò của thị trường: Như trên đã khẳng định kinh tế hàng hoá gắn liền với thị
trường.Sản xuất cho thị trường,tiêu dùng thông qua thị trường.Thị trường là trọng
tâm của tồn bộ qua trình tái sản xuất.
Trong nền kinh tế hàng hoá cần sản xuất mặt hàng gì,số lượng bao nhiêu, điều đó
phải thơng qua thị trường.Như vậy thị trường chính là lực lượng hướng dẫn đặt nhu
cầu cho sản xuất,và do đó thị trường có vai trị quan trọng trong phát triển kinh tế
hàng hoá.
18


Lý thuyết của chủ nghĩa Mác-Lênin về ...
Để sản xuất cần phải có các yếu tố sản xuất.Thị trường chính là nơi cung cấp
những yếu tố đó bảo đảm cho quá trình sản xuất được tiến hành bình thường.Sản
xuất hàng hoá là để trao đổi,để bán.Thị trường là nơi tiêu thụ những hàng hố cho
các doanh nghiệp,thơng qua thị trường giá trị hàng hoá được thực hiện và các
doanh nghiệp thu được vốn.Nếu coi doanh nghiệp là một cơ thể sống thì thị trường
là nơi bảo đảm các yếu tố cho sự sống đó và cũng là nơi thực hiện sự trao đổi chất
để cho sự sống tồn tại và phát triển.
Từ đó,thị trường chính là điều kiện và là mơi trường cho hoạt động sản xuất hàng
hố.Thị trường là nơi kiểm tra cuối cùng chủng loại các hàng hoá,số lượng hàng
hoá cũng như chất lượng hàng hoá.Thị trường kiểm nghiệm tính phù hợp của sản
xuất đối với tiêu dùng xã hội.Thị trường còn là nơi cuối cùng để chuyển lao động

tư nhân cá biệt thành lao động xã hội.
c. Khái niệm về cơ chế thị trường, quy luật vận động của kinh tế thị trường.
Cơ chế thị trường là gì?cho đến nay đã có nhiều định nghĩa về cơ chế thị trường
do nội hàm và ngoại diện rộng,cho nên rất khó định nghĩa,nhưng ta có thể hiểu một
cách cơ bản như sau:
“ Cơ chế thị trường là cơ chế tự điều tiết của nền kinh tế hàng hoá do sự tác động
của các quy luật vốn có của nó để nhằm giải quyết 3 vấn đề cơ bản của tổ chức
kinh tế xã hội là cái gì ? bằng cách nào ? và cho ai? ”
Nói tới cơ chế thị trường trước hết phải nói tới thị trường
Nói tới cơ chế thị trường là phải nói tới các nhân tố cơ bản cấu thành thị trường
đó là hàng - tiền , người mua và người bán . Từ đó hình thành nên các quan hệ hàng
hố - tiền tệ,mua bán,cung cầu và giá cả thị trường
Nói tới cơ chế thị trường là phải nói tới lợi nhuận vì nó là động lực thúc đẩy các
chủ thể tham gia thị trường.Cho nên ở trong nền kinh tế thị trường phải lấy lỗ, lãi
để tính tốn.

19


Lý thuyết của chủ nghĩa Mác-Lênin về ...
Nói tới cơ chế thị trường và thị trường là phải nói tới cạnh tranh và các quy luật
kinh tế chi phối sự vận động của thị trường (quy luật giá trị ,cạnh tranh, cung cầu...)
trong đó quy luật giá trị là căn bản nhất.Chừng nào cịn sản xuất và trao đổi hàng
hố thì chừng đó cịn quy luật giá trị
Nội dung và yêu cầu của quy luật giá trị.
Quy luật giá trị là trừu tượng.Nó thể hiện sự vận động thơng qua sự biến động
của giá cả thị trường.Giá cả thị trường là giá bán hàng hố trên thị trường,đó là giá
cả thoả thuận giữa người mua và người bán,người bán muốn bán giá cao còn người
mua muốn mua giá thấp.Giá cả thị trường chính là biểu hiện bằng tiền của giá trị
thị trường,giá cả thị trường lên xuống xoay quanh giá trị thị trường của hàng

hố,nghĩa là sự hình thành giá cả thị trường phải dựa trên cơ sở giá trị thị
trường.Ngồi giá trị thị trường,sự hình thành giá cả thị trường còn chịu sự tác động
của quan hệ cung cầu hàng hố.
Tính quy luật của quan hệ giữa giá cả thị trường với giá trị trong sự tác động của
quan hệ cung cầu được biểu hiện:
Quan hệ cung cầu hàng hoá trên thị trường là biểu hiện của quan hệ giữa người
bán và người tiêu dùng.Nếu cung lớn hơn cầu thì giá cả thị trường sẽ nhỏ hơn giá
trị thị trường,nếu cung nhỏ hơn cầu thì giá cả thị trường sẽ lớn hơn giá trị thị
trường.Sự vận động của giá cả thị trường cũng có tác động tới quan hệ cung cầu
hàng hoá.Nếu giá cả của một loại hàng hoá nào đó giảm xuống,nó sẽ kích thích
mức cầu làm cho mức cầu của thị trường về loại hàng hoá này tăng lên,đồng thời
giá cả giảm xuống lại hạn chế mức cung,làm cho mức cung giảm xuống.Ngược lại
nếu giá cả của một loại hàng hố nào đó tăng lên,nó sẽ kích thích mức cung làm
cho mức cung tăng lên và đồng thời hạn chế mức cầu làm cho mức cầu giảm
xuống.Như vậy có thể nhận biết được quan hệ cung cầu qua giá cả thị trường,giá cả
hàng hoá trên thị trường lên xuống xoay quanh giá trị của nó.C.Mác gọi đó là vẻ
đẹp của quy luật giá trị. Yêu cầu của quy luật giá trị là sản xuất và trao đổi hàng
20


Lý thuyết của chủ nghĩa Mác-Lênin về ...
hoá phải dựa trên cơ sở lượng giá trị hàng hoá hay thời gian lao động xã hội cần
thiết.Vấn đề quan trọng trong kinh tế hàng hoá là hàng hoá sản xuất ra có bán được
hay khơng.Để có thể bán được thì hao phí lao động xã hội cá biệt để sản xuất ra
hàng hố phải phù hợp với hao phí lao động xã hội cần thiết,tức là phải phù hợp với
mức hao phí mà xã hội có thể chấp nhận được.Trong trao đổi hàng hố cũng phải
dựa vào hao phí lao động xã hội cần thiết.Hai hàng hố có giá trị sử dụng khác
nhau có thể trao đổi với nhau được khi lượng giá trị của chúng bằng nhau.
Vai trò và tác dụng của quy luật giá trị:
Quy luật giá trị có tác dụng điều tiết sản xuất và lưu thông hàng hoá.Trong sản

xuất quy luật giá trị điều tiết việc phân phối tư liệu sản xuất và sức lao động giữa
các ngành sản xuất thông qua sự biến động của giá cả thị trường.Như đã nói ở
trên,do ảnh hưởng của quan hệ cung cầu nên giá cả của hàng hoá trên thị trường lên
xuống xoay quanh giá trị của nó.Nếu có ngành nào đó cung khơng đáp ứng cầu,giá
cả hàng hố tăng lên thì người sản xuất sẽ đổ xơ vào ngành đó.Ngược lại,khi ngành
đó thu hút qúa nhiều lao động xã hội,cung vượt cầu dẫn đến giá cả hàng hoá hạ
xuống thì người sản xuất sẽ phải chuyển bớt tư liệu sản xuất và sức lao động ra
khỏi ngành này để đầu tư vào nơi có giá cả hàng hố cao.Nhờ vậy mà tư liệu sản
xuất và sức lao động được phân phối qua lại một cách tự phát vào các ngành khác
nhau.Trong lĩnh vực lưu thông,quy luật giá trị điều tiết nguồn hàng từ nơi giá cả
thấp đến nơi giá cả cao.
Quy luật giá trị có tác dụng kích thích lực lượng sản xuất phát triển:Lợi nhuận là
cái mà người sản xuất luôn mong muốn đạt được,càng nhiều càng tốt.Hơn nữa trên
thị trường luôn xảy ra sự cạnh tranh.Để đạt được lợi nhuận ngày càng nhiều,đứng
vững và thắng trong cạnh tranh thì mọi người sản xuất đều tìm cách rút ngắn đến
mức tối thiểu hao phí lao động cá biệt.Để làm được điều đó họ phải ln ln tìm
cách cải tiến kĩ thuật,tăng năng suất lao động.Vì thế trong nền kinh tế thị trường lực

21


Lý thuyết của chủ nghĩa Mác-Lênin về ...
lượng sản xuất được kích thích và phát triển nhanh hơn nhiều so với trong nền kinh
tế tự cấp tự túc.
Quy luật giá trị có tác dụng thực hiện sự bình tuyển tự nhiên và phân hoá người
sản xuất thành kẻ giàu người nghèo: Trong cuộc cạnh tranh chạy theo giá trị,lao
động cá biệt của mỗi người sản xuất có thể khơng nhất trí với lao động xã hội cần
thiết.Những người làm giỏi,làm tốt có hao phí lao động cá biệt thấp hơn hao phí xã
hội cần thiết.Nhờ đó phát tài,làm giàu,mua sắm thiệt bị sản xuất,mở rộng theo quy
mô sản xuất,mở rộng doanh nghiệp của mình.Bên cạnh đó,những người làm ăn

kém cỏi,khơng gặp may,hao phí lao động cá biệt lớn hơn hao phí lao động xã hội
cần thiết.Nên họ bị lỗ vốn,thâm chí đi đến phá sản.Như vậy quy luật giá trị có ý
nghĩa bình tuyển,đánh giá người sản xuất,nó mang lại phần thưởng cho những
người làm tốt,làm giỏi và hình phạt cho những người làm ăn kém cỏi.Về phương
diện này thì quy luật giá trị bảo đảm sự bình đẳng với người sản xuất.
2.Sự phát triển của Lênin về kinh tế thị trường trong chủ nghĩa xã hội.
Kinh tế thị trường có sự phát triển từ thấp lên cao,đỉnh cao nhất của sự phát triển
của nó ở giai đoạn đã qua đạt được trong chủ nghiã tư bản,được xã hội đó sử dụng
triệt để.Đó là cơ sở để trước đây nhiều người đồng nhất kinh tế thị trường với chủ
nghĩa tư bản.Quan điểm đó được củng cố thêm do trong quá trình xây dựng chủ
nghĩa xã hội trước đây,hầu hết các nước xã hội chủ nghĩa đều kì thị với kinh tế thị
trường.Tuyệt đối hố kinh tế kế hoạch mang tính tập trung quan liêu.Do vậy đã có
sự đối lập về kinh tế thị trường đối với chủ nghĩa xã hội.Kết quả nghiên cứu lý
luận,hộat động thực tiễn và nhận thức mới về chủ nhgiã xã hội trong những năm
gần đây cho phép ta kết luận rằng:Nền kinh tế quá độ lên chủ nghĩa xã hội phải là
nền kinh tế hàng hoá,thị trường.
Sự biến đổi về chất trong phương pháp tổ chức kinh tế của xã hội đã gây ra nhiều
nỗi băn khoăn cho khơng ít người.Bằng nhiều luận cứ,từ di sản của những người
22


Lý thuyết của chủ nghĩa Mác-Lênin về ...
sáng lập ra chủ nghĩa xã hội khoa học đến thực tiễn lịch sử người ta kết luận:chủ
nghĩa xã hội khơng có chỗ cho thị trường,càng nhiều thị trường bao nhiêu thị càng
ít chủ nghĩa xã hội bấy nhiêu.Có ý kiến cịn cho là đã là kinh tế thị trường thì đừng
nói đến chủ nghĩa xã hội;rằng cái “ruột” kinh tế thị trường thì khơng thể mang cái
“vỏ”là chủ nghĩa xã hội.Nói kinh tế thị trường định hướng lên chủ nghĩa xã hội
chẳng qua chỉ là một sự “huyền hoặc” và nếu quả là như thế-theo ý nghĩa của
những người có quan điểm này thì “cơng lao” của nó là “đã cung cấp cho nhân loại
thêm một con đường để tư bản hoá”. Những ý kiến trên đây là không đúng cả trên

phương diện lý ln lẫn thực tiễn.Vì nó đồng nhất kinh tế hàng hoá với kinh tế tư
bản chủ nghĩa,đồng nhất “cách tổ chức của kinh tế xã hội” nói chung với “cách tổ
chức kinh tế xã hội tư bản” nói riêng.
Sự thật như thế nào? Liệu chúng ta có xa rời những nguyên tắc của chủ nghĩa xã
hội hay không?
Quan điểm của C.Mác – Ph.Ăngghen.
Ph.Ăngghen đã tóm tắt ý nghĩa của C.Mác năm 1875 rằng: một khi xã hội nắm
giữ các tư liệu sản xuất nền sản xuất hàng hoá sẽ bị loại trừ.Tuy nhiên,từ những di
sản lý luận của các ơng,đó mới chỉ là một trong hai cách luận giải về vận mệnh của
nền sản xuất hàng hoá trong xã hội cộng sản tương lai,xét từ góc độ biến đổi sẽ xảy
ra trong tính chất của chế độ sở hữu.Cịn khi hai ơng xem xét vấn đề từ góc độ
nguyên tắc tổ chức kinh tế kiểm kê và thông ước và hao phí lao động,bức tranh đã
biến đổi nó,và giá trị,với tất cả các đặc thù của nó,ít ra cũng là tất yếu trong giai
đoạn đầu của chủ nghĩa cộng sản.Nghĩa là,ở hai ơng người ta chỉ tìm thấy những
phán đoán lẻ tẻ chứ chưa phải là một học thuyết hoàn chỉnh về vận mệnh của nền
sản xuất hàng hố ttrong tương lai.Như vậy cả hai phương hướng tìm kiếm khoa
học giải quyết vấn đề,không một phương hướng nào cho ta câu trả lời dứt khốt.
Cịn Lênin thì sao? Quan điểm của Lênin.

23


Lý thuyết của chủ nghĩa Mác-Lênin về ...
Sau khi cách mạng tháng mười Nga thành công.Nước Nga bước vào cuộc nội
chiến.Nhà nước xơ viết thực hiện chính sách cộng sản thời chiến.Thực chất của
chính sách này là xố bỏ nhanh chóng những chế độ tư hữu tư bản về tư liệu sản
xuất,khơng thừa nhận quan hệ hàng hố tiền tệ,quan hệ thị trường…Sau khi nội
chiến kết thúc chính sách cộng sản thời chiến khơng thích hợp nữa.Lênin đề ra
chính sách kinh tế mới.Như vậy thoạt đầu ông cũng mắc sai lầm như chính ơng
thừa nhận:tưởng rằng có thể trực tiếp dùng pháp luật của Nhà nước vô sản để tổ

chức theo kiểu cộng sản chủ nghĩa việc sản xuất và phân phối sẩn phẩm trong một
nước tiểu nông.
Và để sửa sai,ơng đã đưa ra chính sách kinh tế mới mà thực chất là sử dụng quan
hệ hàng hoá-tiền tệ,đặt thương nghiệp,thị trường lên hàng đầu.Coi nó như chiếc
“địn xeo” để phát triển lực lượng sản xuất.Như vậy chính Lênin là người mác xít
đầu tiên đã đưa ra luận điểm về sự cần thiết phải sử dụng và phát triển kinh tế hàng
hố trong điều kiện chính quyền do giai cấp vô sản lãnh đạo.
Luận điểm này phù hợp với quy luật phát triển tự nhiên của lịch sử kinh tế theo
quan điểm biện chứng duy vật,sự ngự trị của một hình thức tổ chức kinh tế – xã hội
nào đó là tuỳ thuộc trình độ phát triển của lực lượng sản xuất và nhu cầu của
phương thức sản xuất công nghệ.Thoạt đầu lồi người chỉ có thể sống bằng nền
kinh tế tự nhiên.Cùng với sự lớn mạnh của lực lượng sản xuất(biểu hiện ở sự phân
công lao động xã hội và chun mơn hố sản xuất ngày càng phát triển và sâu
sắc).Xã hội loài người theo Lênin bước vào một cách tổ chức kinh tế xã hội mới,tức
sản xuất hàng hoá.Nền kinh tế này ngày càng phát triển và trở thành nền kinh tế thị
trường mà cho đến nay đang là nền kinh tế thống trị và mang tính chất toàn
cầu.Loài người chưa đủ điều kiện để chuyển sang một nền kinh tế phi hàng hố.Vì
nền sản xuất xã hội hoá ttrên thực tế chưa cao đến mức làm cho mỗi lao động tập
thể cũng như cá nhân trở thành một bộ phận hữu cơ của lao động xã hội trực
tiếp.Do vậy,xã hội vẫn chưa thể vòng tránh những yếu tố thị trường và “việc xác
24


Lý thuyết của chủ nghĩa Mác-Lênin về ...
định giá trị vẫn mang tính chất thống trị như C.Mác đã dự đoán trong giai đoạn đầu
của chủ nghĩa cộng sản.
Do giáo điều và định kiến,do ngộ nhận cái xã hội hoá về hình thức là cái đã xã
hội hố trên thực tế.Cùng với những nguyên nhân khác.Sau khi Lênin mất sản xuất
hàng hoá ở nước xã hội chủ nghĩa đầu tiên(và sau đó ở các nước xã hội chủ nghĩa
khác) đã bị thủ tiêu và được thay thế bằng một nền kinh tế “phi hàng hoá” được

quản lý theo cơ chế kế hoạch hoá tập trung tuyệt đối.Mặc dù nền kinh tế ấy cũng
đạt được sự tăng trưởng mạnh mẽ,song đó chỉ là sự tăng trưởng về chiều rộng.Chỉ
thích hợp với điều kiện về tài nguyên nhân lực và công nghệ nhất định.Khi yếu tố
tăng trưởng về lượng đã cạn,và đặc biệt khi có sự biến đổi về chất trong cơng nghệ
thì nền kinh tế lâm vào cuộc khủng hoảng trì trễ.Những khiếm khuyết cơ bản của
phương pháp tỏ chức kinh tế “phi hàng hố” trước đây là ở chỗ:nó triệt tiêu tinh
thần lao động sáng tạo,nó khơng trực tiếp tác động lực cố hữu,thiết thân của người
lao động là lợi ích vật chất.
II. Sự vận dụng lý thuyết trên ở Việt Nam.
1.Đặc điểm kinh tế xã hội ở Việt Nam trước khi đổi mới.
a.Cơ chế kế hoạch hoá tập trung.
Sau khi kháng chiến thắng lợi,dựa vào kinh nghiệm của các nước xã hội chủ
nghĩa,nước ta bắt đầu xây dựng mô hình kinh tế kế hoạch hố tâp trung dựa trên
hình thức sở hữu công cộng về tư liệu ssản xuất.Với sự nỗ lực của nhân dân ta có
thêm sự giúp đỡ tận tình của các nước xã hội chủ nghĩa khác,mơ hình kinh tế kế
hoạch hố tập trung đã phát huy được tính ưu việt của nó.Từ một nền kinh tế lạc
hậu và phân tán bằng công cụ kế hoạch hố,Nhà nước đã tập trung vào tay mình
một lực lượng vật chất quan trọng về đất đai,tài sản và tiền bạc để ổn định và phát
triển nền kinh tế.Nền kinh tế kế hoạch hố trong thời kì đầu thực hiện ở nước ta đã
tỏ ra phù hợp,nó đã tạo ra những bước chuyển biến quan trọng về mặt kinh tế xã
25