Giáo trình Sinh lí học trẻ em (Tái bản lần thứ 13): Phần 2
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (8 MB, 82 trang )
Chương V
HỆ VẬN ĐỘNG
•
I.
•
■
T Â M Q U A N T R Ọ N G C U A IlÊ VẦN Đ Ộ N G
H ệ v ậ n đ ò n c e ồ m h ộ x i a m g và h è cư.
H ệ XƯCÍIIS là m ộ t c á i k h u n g ci'rns: c ó t á c d ụ r m l à m c h ỗ d ự a c h o c á c p h ấ n i n ể m ,
vì v ậ y l àni c h o c ơ t h ế c ó m ị t h ì n h dạní:: n h â t đ ị n h . C á c xirơiií: t ạ o ra c á c k h o a n g
c h ứ a v à b à o VC c á c c ơ q u a n b ẽ n I r o n s c ơ t h ế ( V í d ụ : n ã o n ằ m troiiỉỉ h ộ p s o , t u ý
s ố n ũ n ằ i n t r o n g c ộ t SÒI 12 .
H ộ x ư c m g c ò n đ á m h ả o c á c t ư t h ế c ủ a c ư i h ê v;'i c ù n c
v ớ i liệ c ơ l à m n h i ệ m v ụ v ậ n d ô m : . T r o i m q i i á t r ì n h v ậ n đ ộ n g , c á c c ơ là b õ p h ậ n
l à m v i ệ c c h ú đ ộ n g , c ò n x ư ơ n g là b ộ p h ậ n l à m v i ệ c t h u đ ộ n g .
H ệ c ơ đ ó n g vai t r ò q u a n t r ọ n g t r o r m sir v ậ n c h u y ế n , h o à n t h à n h m ộ l c ư đ ộ n g
h o ặ c g i ữ c h o c ơ t h ể c ó m ộ t tư t h ế n h ấ t đ ị n h h o ă c g i ữ c â n b ằ n g c ơ thè. C ư c ò n t h ự c
h i ệ n c h ứ c n ã n g s i n h s ả n , d i n h d ư õ i i g v à b i ế u thị t ì n h c à r n c ứ a c o n n g ư ờ i t h ô i m q u a
s ư c o riìt. Đ ó i với c o n n g ư ờ i , h ệ c ơ c ò n c ó n h i ệ m v ụ l à m c o c á c c ư q u a n p h á t i h a n h
( t h a n h q u á n , lưữi, h ầ u ) đ ế p h á t ra t i è i m n ó i .
N h ì n c h u n g h o ạ t d ộ n g c i ia c o n I i i i ư ờ i v ò c ù i i g đ a d ạ n g v à p h o n g p h ú , SOI1Ü y ê u
c ầ u là p h a i c h í n h x á c . D o d ó , đ ò i h ỏi p h á i c ó s ư p h ô i h ợ p c h ặ t c h ẽ , c h í n h x á c . l i n h
hoai c ú a cơ và xương.
II.
HỆXUƠNG
1.
Cấu tạo và
thàn h
phần hơá hoc cúa xưưng
/ . / . C á u tạ o c ủ a x ư o ì ĩ g
B ộ xưOTg n g ư ờ i g ô m n h i c u |f>ại xi f or m c ỏ c â u t ạ o rất k h á c n h a u :
L o ạ i xir ơiig d ẹ t ( x ư ơ p o so. x ư t m g s ư c m) c à ĩi t ạ o g ồ m h a i t â m x ư ơ i i g đ ặ t ơ m ặ t
n g o à i v à ơ g i ữ a liai k r p x ư ơ n s x ố p
L o ạ i x ư ư n g n g ắ n (xưcTns n s ó n t a y , i mó i i c h â n ) c h ủ y ế u là d o xưtTng x ố p t ạ o
n é n vù ứ n g o à i d ư ợ c p h ú b ở i m ô t 1(V|1 m ỏ n g x ư ơ n g đ ặ c .
L o ạ i xư(Jfng d ài . H a i d ầ u c ủ a x ư ơ n g clài c ó c ấ u t ạ o s i ố n g x i r a i g n g à n , c ò n t h â n
xưdTig đ ư ơ c c ấ u t ạ o b ằ n g x ư o i i g d ã c l àn i c h o t h à n h x ư ơ i i g d à y , a ị ữ a t h â n x ư( ĩi i g c ó
ố n g Uiỷ. O n e tii\ c h ứ a tiiỷ xươiiií.
T r è n t h à n h x i r ư n c đ ặ c c ó m ó l l ớ p xưc ĩ ng x ố p m ó i m . L ớ p n à y t i c p x ú c vứi
òn>; t u y .
67
B a o 'dọc h è n nuồi ciia xưưn« là m à n g xươim. M à n e \ u o n g là niơt lóp niị soi
l i i o n s , đàn hổi, c ó nhicLi dây thần kinh, m ạ c h m á u và m a c h bacli huvêt. M ạ c h niáu
và inạch bạcli huyết vào XƯOTIS qua lỗ n ằ m trên mặt x ương.
M à n g x ư o n a g ồ m h a i l óp: l ớ p n s i o à i c ó d u r e
Ịiliậ n
ch e chơ . lớp tr on« găn tiưc
t i ế p với m ò x ư ơ i i g , l à m tliàiili t ầ n g s i n h x i r ơ n s , c h ứ a t ố b à o sinl i xui^íim, c ó k h a
n à n g sinh sán.
Q u a n s á t m ò x ư ơ i i g , d ư ớ i c â u t r ú c h i ế n vi t h à y c ó nhicLi hộ t h ò n g t à m x u ' o n g
và hệ th ố n g have. T r o n g m ô x ư ơ n g c ó 3 hệ th ị n g hệ t h ố n s chunsi, hệ ih ó n g t r u n c
RÌan v à h ệ t h ố n g h a v e . T r o n g đ ó h ệ t h ố n g h a v e
th à n h pliần c h í n h c ủ a xương.
1 .2 . T h à n h p h ầ n h o á h ọ c c ủ a x ư ơ n g
T r o n " x ư ơ n g c ó 1/3 là c h ấ t c ố t g i a o ( c h ấ t h ữ u c ơ ) v à 2 / 3 c h ấ t v ò c ơ ( c h ủ y ế u
là m u ố i C a C O , , C a ( P 0 4 )n). C h í n h vì v ậ y , x ư ơ n g v ừ a c ó t í n h d à n h ồ i v ừ a c ó t í n h
c ứ n g rắn. T í n h đ à n hồi c ủ a x ư ơ n g là d o c h ấ t h ữ u c ơ q u y ế t đ ịn h . Đ ê m i n h h ọ a c h o
tính c h ấ t n à y , n g ư ờ i la đ ã m i n h h o ạ b ằ n g m ộ t thí n g h i ệ m nlur sau: ta d ố t x ư ơ n g ,
c á c c h ấ t h ữ u c ơ s ẽ bị c h á y , k h i đ ó x ư ơ n g v ẫ n g i ữ n c u y ô n h ì n h d ạ n a n h ư n g r ất
giò n . C ò n tính c ứ n s rẩn c ủ a x ư ơ n g d o c h ấ t v ỏ c ơ đ á m n h i ệ m . N g ư ờ i ta đ ã là m th í
n g h i ệ m : n g â m xươiig v ào axit ( H C l h o ặ c H N O , . . . ) thi th ấ y c á c m u ố i vô c ơ ở
t r o n g x ư ơ n g bị h ò a ta n . t r o n g x ư c a i g c h ỉ c ò n lại c h ấ t h ữ u c ư . K h i đ ó x ư ơ n g v ẫ n
g i ữ n g u y ê n đ ư ợ c h ì n h d ạ n g , n h ư n g m ấ t t í n h c ứ n í Ị r ắ n v à c ó t h ể g ậ p lại m ộ t c á c h
dễ dàng.
T r o n g xưtyiig c á c c h ấ t h ữ u c ơ v à c h ấ t v ô c ơ k ế t h ợ p c h ặ t c h ẽ v ớ i n h a u . S o n g ti
lệ c á c c h ấ t n à y t r o n g x ư ơ n g t h a y đ ổ i t h e o l ứ a t u ố i . C ơ t h ê c à n g t r ư ơ n g t h à n h t hì lí
l ệ c h ấ t h ữ u c ơ c à n g g i á m v à c h ấ t v ô c ơ c à n g t á n g . V ì t h ế , b ộ xưcĩiig c ủ a n g ư ờ i
t r ư ở n g t h à n h ít m ề m d ẻ o h ơ n s o v ớ i b ộ x ư ơ n g c ủ a t r é e m . N g ư ờ i g i à k h i bị n g ã
xưưiig d ễ gẫy.
2.
S ự p h á t triển c ủ a hệ xưưng
2 .1 . S ự h ì n h t h à n h m ô s ụ n
T r o n g giai đ o ạ n b à o thai, lúc đ ầ u b ộ x ư ơ n g là b ộ x ư ư n g sụn và sa u n à y m ớ i
biến thành bộ xương.
N g a y k h i b à o t h a i đ ư ợ c 5 t u ầ n t h ì ở vị t r í s a u n à y l à x ư ơ n g đ ã t ậ p h ợ p d ầ n c á c
tế b à o sụn, c á c tế b à o n à y bất đ ầ u sả n sin h ra c h ấ t g ia n b à o c h ắ c và đ à n hồi. D o
t í c h t ụ d ầ n c á c c h ấ t g i a n b à o m à c á c t ê b à o t á c h n h a u r a v à đ ư ợ c t á c h li t r o n g k h ố i
c h ấ t g i a n b à o d à y đ ặ c . N h ữ n g t ế b à o n à y s ả n s i n h r ất n h a n h , b i ế n t h à n h c h ấ t s ụ n
k h ơ n g c ó m ạ c h i n á u , vì t h ế rất k h ó c u n g c ấ p c h ấ t d i n h d ư ỡ n g c h o t ế b à o . M ô s ụ n
đư ợ c c u n g c ấ p ch ấ t d in h ciưỡna th ô n g q u a ch ấ t g ia n b à o này.
68
2 J . S ự b i n h t h à n h m o x ư o ìiíỊ
M o xur vii” duo ' c h ì n h i h à n l ì h ã n e liai CÍÍCỈV
T ừ IIIĨ licn kC'1
T ừ IIIỊ sụn
m o xưư im (ni ỏ xu'o'im so càp).
IIIO x ư ơ n c (ni ỏ xirưim Ihứ cáp).
• S ii'lììlllỉ lllìlllll iik '} m ío iiíị \ o ' Cí Ĩ/).
Tại m lien kờt XLiõt liiỗn Iilino tộ b o tạo xLrưns. d ổ n g thừi c h ú n g tạo ra các
gi an h à o c u a m ỏ xirưng. Cliđt g i an b ào lan rộng và Iiíỉàin m u ố i canxi, Kct qu á là,
từ ni ô lièn kẽt c h u y ê n t h à nh m ỏ xươn
Su' lù nil tlií'inh »lơ
A/íW//”
til ỈI' lấ p :
T ừ m ò sụn trứ i h àn h m ò x ư o ì m có liai cách: cố( liố nội sụn và cịì lióa
ngoại sỊin.
C ốt hố nội sụn (tế h à o tạ o x ư ơ n g hai đ ầ u xuất hiện tr ong
lò ngsụn)đ ổ n g
thời
t r o n g l ò n g s ụ n c ó s ự l á n g đ ọ n g m u ố i c a n x i , n i ó s ụ n bị h u ỷ h o ạ i d ầ n d ầ n v à t h a y v à o
đ ó !à m ỏ xưcyiig. C h ú n g t ạ o r a c á c đ ò n x ư o i i ũ . C á c đ ò n x ư c m g p h á t t r i ể n t h e o n h i c u
h i r ớ n g v à đ a n v à o n h a u , g i ữ a c á c đ ò n x ư o i m c ó c á c x o a n g c h ứ a c á c ILIV đ o x ư ư n g .
C ố t l i o á n g o ạ i s ụ n , q u á t r ì n h x á y ra c ũ n g n h ư c ố t h o á n ộ i s ụ n s o i m c h i k h á c hì
c á c i c ' b à o xưcíng bát đ ầ u
xuất liiện trên m ặ t m õ sun.
Sự cốt hoá ngoai sụn
d i e n ra nliaiili hưi i c ố t h o á n ộ i s ụ n .
2 .3 . S ự p h á i tr i ể n c ủ a x ư ơ n g
B ộ x i K m g n g ư ờ i g ồ m 111 i é u l o ạ i x ư ư i m . M ỗ i x ư ơ i i g đ ư ợ c p h á t t r i e n t h e o m ộ i
h ư ứ n g k h á c nliaư.
C á c x ư ơ ng dẹt ( nh ư x ư ơ n g so, x ư ơ n g m ặ t . .. ) lớn ỉcn n h ừ sư tích liiỹ m ị xircniũ
(Vcả b c m ă t (xưcms lứn lên vé ciiicLi d à v ) và cá ơ rncp ( x ư ơ n e lớn lên VC chi êu dài).
C á c x ư ơ n g d à i ( n h ư c; íc x ư c t n o ơ t a y , ơ c h â n ) l ớn l ê n n h ừ plr tii s ụ n n ố i g i ữ a
t h â n xirffli« v à đ ầ u x ư ơ n g .
M ô x i r o n t i b ã i d ầ u đ i r ư c h ì n h t h à n h ()' c l i í n h y i ữ a p h ầ n Ihàii \ t ! \y n s ớ h e n Iront;
s u n v à t r ô n h c n i ă l s u n . D ấ n d â n s ư c ỏ ì h o á l a n ra k h ã p t o à n b õ t h â n xirmiíz. V e s a u
niiy c á c đ a o n i ò x ư o l i s m ớ i x u a t h i ệ n ơ c á c d á u x ư ơ n e . L ớ p s u n n ă m g i ữ a đ ấ u
xiro’iiíi v à t h â n xircrnsz bị h u v h o a i d á n \ à t h a y t h è b ã n u m ó xưcyiií:. n h ư n e n ó k h ị n u
b i ế n m ấ t vì ư g i ữ a t â n i s ụ n lai t a o r a n h ữ n s : tc b à o s ụ n n i ớ i . D o đ ỏ l à m t ã n u k h o a i m
c á c h g i ữ a c á c d ầ u x i r o i m . l i a y n ó i i n ị l c á c h k h á c : x i r t m ỵ l ớ n Icn v5 c h i ể u d à i . K h i
c ó s ự c ố t h o á l ớ p s u n thì x ư ơ n s k h ỏ i m i h ê l ớn Icii v é c h i c u d à i n ữ a .
2 .4 . S ự p h á t tr iể n c ù a b ộ x ư o t ĩ g n g ư ờ i
•
B ộ Mfo'ii'^ ( 11(1 ỉré so' sinh :
Ni iay từ đ ầu t háim t hứ hai t roi m uiai đ o ạ n bào thai c h o den lúc ra đời clii có
x ưư ng c ổ tay. m o t vài xiiơnt: c ổ cliân và xu'cïne cụt là khñntz co nliĩnm t r u n ” làm
6^)
c ố t h o á đ á u ti c n. T r o n g đ ố n h i ề u XLRme k h ô n g n h ĩ m e c ó m ộ t m à c ó t h e c ó hai h a y
và i t r u n g t â m c ổ l h o á . C h á n g h ạ n : ơ đ ỏ t x u ơ i m s o n g c ó 3, x ư ơ n g ức c ó 6 h a y n h i ề u
h ơ n n ữ a . H a y n ó i m ộ t c á c h k h á c : n i ọ i x ư ơ n u liìc đ ẩ u p h á t t r i ể n n h ư v ài \ ư ( m g
r i ê n g b i ệ t v à v ề s a u m ớ i htTp n h à t lại.
N h ì n c h u n g , b ộ x ư ơ n g c u a t r ẻ n i ớ i s i n h c ò n n h i ề u p h ầ n sỊin: c á c d ầ u xưtyiig
v ẫ n c ò n là s ụ n , n h ư đ ầ u c ú a c á c x ư t m g t a y , x ư ư n g c h ù n ; t r o n g n h i ề u x ưc n i g v ẫ n
c ò n n h ữ n g p h ầ n s ụ n g i ữ a c á c triiiig t â m c ố t ho;í r i c n g b i ệ t .
ơ trẻ m ớ i s i n h c á c x ư ơ n g d ẹ l CLU1 h ộ n ã o v ẩ n c h ư a d í n h s á t v ới n h a u t r ê n t o à n
b ọ b ề m ạ t tiếị) g i á p . G i ữ a x ư ơ i i g t r á n v à x ư ơ i i g d i n h c ó m ộ t k h o á n g r ộ n g g ọ i là
t h o p t r á n ( t h ó p l ớ n ) . TTióp n à y d ầ n d ầ n đ ư ợ c l ấ p k í n t r o n g n h ĩ m g n ă m đ ầ u . T li ưí íi i g
v à o đ ầ u n ă m t h ứ 2 h ầ u n h ir k h ò i i í : s ờ t l i ấ y n ữ a . G i ữ a x ư ơ n g c h ẩ m v à 2 x ư o ì i g đ í n h
c ó I t h ó p b é. T h ó p n à y đ ư ợ c l ấ p k i n t r o n s n h ữ n g t h á n g đ ầ u , t h i r à i g là n g a y k h i t r ẻ
đ ư ự c s i n h ra. V ì
Vày, c ầ n c h ú
V k h i c h ă m s ó c t r é n h ỏ , đ ặ c b i ệ t là k h i t ắ m h o ặ c
q u â n tã,
•
S i / p l ì á ỉ t r i ể n i líu l ) ộ
S a u k h i ra đ ờ i ,
Aii’o'iii’ Sí ii i
k h i tì è r u đ ờ i
bị x ư ơ n g l i ế p UIC l ớn l ê n và p h á t t r i ể n m a n h . N h ữ n g t r u n g l à m
cót h óa m ới xuất hiện.
Đ ố i với t r ẻ k h o é m ạ n h , t h ờ i ki x u ấ t h i ệ n c u a n h ữ n g t r u n g t à m n à y t ư ơ n g d ô i
ố n i l ị nh . V ì v ạ y , k h i c ầ n c ó t h ế x á c đ ị n h t u ổ i c ủ a t r ẻ b ằ n g p h i m c h u p t ia xưoriig
những phần nhất định của bộ xương.
C á c xươiig dài c ũ n g tiếp tục đư ợ c d à y thcni b â n g c á c h săp x ế p thêin c á c m ô
x ư ơ i i g ở p h í a n g o à i và p h á h u ỷ ở h è n t r o n g , troiiỉỉ d ó s ự l ớ n l ê n n h a n h h ơ n s ự lièii
h u ỷ . N h ư v ậ y , I r o n g n ã m d ầ u s ự c ố t h ó a c á c d ầ u x ư ơ i i g d à i c i ia x ư ơ n g t a y c h à i i SC
đ ư ợ c k ế t t h ú c . C á c x ư o n g d à i c ủ a c á c c h i t r ư ứ i i g t h à n h n h a n h t r o n g n ă m dải i.
V í d ụ : C h i ổ u d à i c u a x ư ơ n g c á n h l a y t ă n e t h ê m k h o á i m 1/3, c ò n c h i c u d à i c u a
x ư ơ n g đ ù i d à i t h ê m k h o á n g 1,5 lần.
V à o I i h ữ n a n ã n i Siui c á c x ư c m e d à i p h á t t r i ế n c h ậ m h ơ n . K h i t h â n xưc/Díỉ va
d ầ u x ư ơ n g g ắ n v ớ i n h a u t hì x ư ơ n g k h ô n ” d à i lũra.
C á c x ư ơ i i g s ọ l ớ n l ẽ n k h ô n g dổii: t r o n g I i h ĩ m g n ă m d ầ u n ó kýii l ê n n h a n h , vì
t h ế v ị n g đ ầ u t ă n g k h o a i i a 3 0 % , ci iiểii r ộ n s t ă n g hofii 4 0 % , d u n g t í c h c i ia s ọ n ã o
t ă n g k h o ả n g 2 , 5 l ầ n. K i c h t h ư ớ c c ủ a s o m ạ t c ũ n 2 l ã n g n h a n h n h ư t h ê t r o n g n ả m
đ ầ u . 1 r o n g n h ữ n g n ă n i s a u m ứ c đ ộ lớii l ẽ n c u a s ọ m ặ t g i á m đ i rõ rệt. T u y v ậ y , ù ii n»
t íc h c ủ a s ọ n ã o v ầ n t i ế p Uic t ã i m lên đ ế n k í c 3 tu ổi , l ú c n à y đ ạ t tới HOVc d u n ạ t íc h s ọ
n ã o n g ư ờ i lớii. L ú c n à y c á c t h ó p đ ã k í n v à h o à n t h à n h c á c đ i r à i g k hài i h ộ p so n ố i c á c
xưoiií : d ẹ t c ủ a h ộ p s ọ với n h a u .
K h i trỏ 7 -
s
đầu nhỏ hơn 2cm.
70
tuổi, d u n c tích sọ n ã o chí k é m n s ư ờ i lớn
s
-
I09Í, cịn vòne
Đ ó i vứi s ọ m ậ t t hì c ị n t i õ p tue l ớn l ê n t r o i m n h i é u n ă n i . Đ c n kiii 1 3 - 1 4 tiiối
t hì I i h ữ i m đ ặ c đ i ê m c á b i ệ l CU.I nél Iiiảt d i r ơ c h ì n h t h à n h .
3.
Giới thiéu bộ xưưng nguoi
Bo x ư ơ n g n g ư ờ i c ó khoiiiii; 2 0 0 c h i ế c , c h i a l à m 3 p h ầ n : x ư d i e d ầ u , x ư ơ n g
t h â n và x i K ĩ n s c h i .
ĩ . ỉ . X ư ư iig đ ấ u
L à c ư q u a n b á o vệ nhi ệ i i h ộ phàii ràì q u a n t r ọ n g ơ t r o n g đ ầ u .
X ư c n i g đ ầ u ỉ i ồ m s ọ n ã o v;'i s ọ n iã t ( s o t ạ n g ) .
- S ọ n ã o là m ộ t h ộ p x i r in i g lini. h ì n h t r i m s , d o X x ư ơ n g h ơ p t h à n h ( 2 x ư ơ i i g
thái d ư ơ n g , 2 x ư ơ n g đ in h ,
1 xưoim chấm ,
1 x ư ư n g cháii.
1 x ư t m s bưcĩiii, và 1
xươn g sàim). Các xi rưn s này kliớp VỚI iiheiLi b ằ n g khüfp bất d ộ ng . Sọ não c h ứ a não
b ộ. C ó t h ê c o i s o n ã o l à p h ầ n t ậ n c u i m p h ì n h r ô n g r a c ù a ố n g c ộ t s ố n g v à t h ị n g với
n ó h ă n o n iồ t lỗ c h ìim ở đ á y h ò p so
- So m ặ t n ă m ư d ư ớ i s o n ã o lii c ứ a v à o c ủ a m ộ t s ò c ơ q u a n n h ư c ơ q u a n ticii
h o á . c ơ q u a n h ỏ h ủ p . d ồ n g t h ờ i là h ọ p h ậ n b á o v ệ c h o c á c u i á c q u a n n h ư t hị g i á c ,
k li ứ u g i á c v à t h í n h g i á c .
S o n i ạ t g ỏ m 15 x ư ơ n g l i e n k èì t ạ o n è n . Đ ỏ là 3 x ưc n i g Ic ( x ư ơ n g lá m í a , xircTiis
h à n i clirứi v à xưcĩiig m ó i m ) v à 6 x ư ơ n g c h ẩ n ( x ư ơ i i u hi'im I re n, x ư ư j i g k h â u c á i ,
xiroiií’ iic) m á , x ư ơ n g m ũ i , xi ani í z le v à x ư ơ i m x o ă n t lưứi) .
N hì i i c h u n g , x ư ư i m s o c ó c à u t ạ o k h á đ ặ c b i ệ t. M ặ t n g o à i là t â m x ư ơ i i g đãc
b i ệ t l u o i m d ố i d à y . M ặ t t r o n g là t â m xưc ni ũ d ặ c m ỏ n g h(Tii. ơ
g i ữ a là c h ấ t xưcĩiiu
\ ỏ p d u r a t u y t lo v à c ó r ãì n h i é u m a c h m á u .
.?.2. X ư ơ ỉìg t h á n
XưcyiiL: t h â n i i ó m c ộ t s o n e \ à l o n e I i e ự c
Còi sốny vừa là khiinu nãtm dỡ. vừa là cơ quan bào VÇ cho bộ pliận thấii kinh
I r u n g lOTiu. I r ư ứ c h ốt là l u ý sốni : . M ặ t k h á c , t r o n ” c ơ t h e c ị n c ó liVl I i hi c u c á c
c ư lỊiian k l u í c ít n h i é u c ó l i e n h ỗ \'i c ừ ( s ò n u n h i r c ơ q u a n v ậ n d o i m , c ơ C|u;in
hị hàp. .
Ư
n g ư ờ i c ộ t s ố i m , " ồ i n 3 3 - 3 4 đ ốt s ỏ n e . C á c đ ố t s ố n g n à v \ c p choniz lên
n h a u v à iii ữa c á c d ố t s ố n e c ó đ ĩ a s ụ n g i a n đ ố t s ố n g . C á c lỏ đ ố t t ạ o i h à n h i n ộ t ốn
C ọ t s ổ n g ỵ ổ m n l i i c u đ o ạ n : 7 đ ò t s ố i m c ổ . 12 đ ố t s ố n y Iigực.
Iuiiì;, 5 J ổ t số i i ỉ: cì iníi, 4 - 5
đốt s ỏ n u cul. 0
đ ốt sổiií’ thãt
n m r ờ i t r ư ư n e I h à n h thì c á c d ố t s ố n u
cùniỉ và dot soiiiZ cụt dính lien \ ớ i nhau làm ihành hai xươnii (dó là xiuyns: CÌII1ỈZ và
xiani.u c a t ).
C ộ t s ố n g n g ư ờ i k h ô n g h o à n to à n t h ầ n g m à c ó 4 k h ú c uốn (cổ, n g ự c , ihắt lưiie
và c ù n g ) . D o vậy, cột s ố n g c ó h ìn h d á n e tỉiơng h ìn h c h ữ
s.
M ặ t k h á c , n h ữ n g k h ú c u ố n c ủ a c ộ t s ố n g c ó ý n g h ĩ a rất q u a n t r ọ n g , vì n h ờ
c h ú n g m à c ộ t s ố n g c ó tác d ụ n g n h ư m ộ t lò x o là m g i ả m bói ã n h hưởiig c ủ a n h ữ n g
v a c h ạ m c ơ h ọ c đ ố i v ớ i c ơ t h ể . Đ à y l à n é t r ất đ ặ c t r i m g ờ n g ư ờ i .
72
L ổ n c i m ư c c ó n h i ệ m vụ h á o v ẹ t i m . p l i ổ i . t li ực C|uán v à IIIÕI s o b ộ p l i â n I r o n s
k h o a n e b u i m ( n h i r u a n . d ạ d à v . . .). L ổ i m n g ự c c ỏ h ì n h d ạ i m n h ư n i o t c á i l ổ n e h ì n h
c h ó p , iỏp.l; i m a i m , h ẹ p I r ư ớ c . s a u , d í n l i l i ư ớ n e l ê n t r ẽ n , t l á v o' cliiứi. N ó c ó h a i c ư a :
c ử a t r ẽ n l à d ư ừ n g q u a c ư a t h ư c (.Ịiian, k l i í q u á n , m ạ c h m á u v à clâv t h ầ n k i n l i . C ử a
d ư ớ i r ó n c . đ ư ơ c đ ó n g k í n bờ i
CO’
hoành.
L o i i c i m ư c d o 12 đ ỏ i x ư m m s ư ờ n , c á c đ ố t SOIIÍZ n m r c v à x ư ư i m ức l ạ o n ê n ,
3 J . X ư ơ ìiiị c h i
X ư ư iig chi s ồ m x ư ơ n g lay và x ư ơ n g c h à n
X ư ơ n i : t a y g ồ m x ư ơ n g c á n h t a y ( k h ớ p d ộ n u v ới x ưo i i t i h á v a i ) , x ư ơ i i g c á n g t a y
( x ư ơ n g ti ụ ư p h í a t r o n u v à x ư ơ i i g q u a y ở p h í a n<:ồi). x ư ơ n c h à n t a y ( c ó 5 x ư ơ n o
c ố tay, 5 x ư ơ im dốt bàn tay và x ư ơ iie đ ố t im ó n tay).
X i r ơ n c c h â n c ồ m x ư o n g đ a i hóiiiz v à x i r o i m c h â n . X ư ơ i m đ a i h ị i m íiổivi x ư ơ n g
h ò n g v à x ư ơ i m c ì i n a . H a i x ư ơ n c h ò n c n ò i v ớ i n h a u ớ p h í a t r ư ớ c , p h í a s a u k h ớ p với
x ư o n u c ù i i e ( k h ớ p n à y c ử đ ộ n c đ ư ợ c , s o n g r ất ít). 0 n g ư ờ i , x ư ơ n g d a i l i ò i i " r ò n g
t o vì l à m c h ỗ d ự a c h o m ô t s ố c ơ q u a n t r o n g c ơ tliế. N g o à i r a, xirơiiíỉ d a i h ỏ i m c ò n
t h ư c h i ệ n đ ư ợ c cliức n ă n g b á o vệ c á c c ơ q u a n t r o n g k h o a n e b ụ i m n h ò ’ h ì n h d ạ i m
c ủ a x ư c m ũ c h ậ u v à n h ờ c á c khỚỊT k h ò i i g đ ộ i m .
X ư m i c c h ù n g ồ m x ư ơ i i g đ ù i ( d à i v à c h ắ c n h ấ t c ơ t h ê ) , x ư ơ i m c á i m c h â n ( í zồ m
x ư ơ n e c h à y (V t r o n g , x ư ơ i i g m á c ờ n o o à i ) , x ư ơ n g b à n c h â n ( 2 ổ n i 7 x ư o i i g c ổ c h à n ,
5 x ư c m g b à n c h â n v à x ư ơ n c n e ó n c h â n ) . S ự k h á c n h a u c h ù y ế u ũ i ữ a xưctiig b à n
c h An v à xưmi
3 .4 . C á c k h ớ p x ư ơ n g
C ó 3 l oai k h ớ p :
- K h o p h ấ t (íộiìg: đ ư ự c tat) n ê n IxVi s ư d í n h l i e n c á c x ư ơ i m lại vớ i n h a u , c á c
xi r («i g I r o i m kh(')'p k h ơ n g c ó s ư ci r ( l ỏ n g .
V í d u : (V I rc I r o n g n á m d ầ u . x ư ơ i m c h ã n u ỏ m 3 x ư ơ n u Ic n ố i v ớ i n l i a u b ơ i s ụ n .
d á n d á n s u n clirơc i h a v h ă i m x ư c n m . c á c x ư ư n a d í n h l i ề n iại v ớ i n h a u .
O h ộ p s o c o k l i ớ p b ấ t d ộ i m d ư ợ c l ạ o n c n d o nliLÌnũ c h ỏ loi c u a x i r ơ i i ũ n à v đ ặ t
v à o c h ỗ l õ ni t ư ơ n s i m c c ủ a x i r ư i m đ ố i d i ệ n ( k h ó p r ă n g c ư a ) .
- KhỚỊ) l)áii dộiìí^: c á c x ư ơ n g t r o n g k h ứ p n à y v ậ n đ ộ n t : n l i u i i ” h ạ n c h c . V í clu:
k h ớ p g i ữ a c á c n e ỏ n t a y, d ố t s ố i m .
- KỈKrp ( ỉộ ìií ;'. là l oạ i k h ó p đ i ế ĩ i h ì n h , c h o p h é p x ư ơ n g c ử d ộ n u r ộ n " rãi. C á c
xirơnsí n ố i V(ýi n h a u n h ờ m ò t k h ớ p . M ỗ i k h ó p d ư ợ c b a o p h ú b ơ i m ộ t l ó p m ỏ l i ê n
kêì r ất d à y . X u n g q i i a n l i v à t r o i m t l i à n h c ù a h a o k h ó ' p c ó c á c clây c h ã n g đ à n h ổ i v;'i
v ữ n g c h ã c . M ậ t k h ớ p d ư ợ c b a o p h ú b ớ i m ộ t Icĩp m ỏ s ụ n . d o đ ó s ư c o x á t g i ữ a c á c
x i r ơ i i ” d ư ọ v g i a i n d i n h i ề u v à n h ừ đ ó c ử đ ộ p . í : c ũ n g t r ứ l i ê n d ẻ d à n i i hơii. B é n i r oi i »
b a o khtórp l u ơ n l u ô n c ó m ộ t c h à t d ị c h t i ế t ra. C h a t d ị c h n à y c ó t á c d ụ n u g i á m s ự c ọ
x á t k h i cir d ò n g . T r o n g c ơ i h e p h ầ n lớii c á c x ư ơ n g d ư ợ c n ó i v ới n h a u t h e o ki ế i i
k h ỏ p dộiig.
4.
Đạc điếm ciia bộ xương trẻ em
~ X ư ơ n g c ủ a Irc c m i n ề i ii . d ẻ o vì c ó n h i ề u n ư ớ c v à chât hrrii c ơ.
-
T r o n g b ộ xi r ơi i g c ị n c ó m ộ t p h ầ n s ụ n , c á c kh( ýp x i r ơ i m , b;i() kh(ifp, d à y
c h ằ n c , g à n thì l ỏ n u léo.
- M ộ t s ỏ x i r a i g c h ư a d í n h l iẽ n n h a u , d o v ậ y d ẻ bị c o n g v ẹ o , s a i k h ớ p .
- X ư o i i g n h ẹ vì c ó n h i ề u ố n i i x ư c m s .
- S ố l ư ợ i i u tê b à o x ư ơ n o v à m ạ c h m á u n h i ề u .
4 .1 .
X ư ơ n g sọ
H ò p s ọ ớ t r c e m t ư ơ i i c đ ố i t o s o v ới c ơ t h ế , t o s o vứ i n s i r ừ i l ớn.
Thóp trước
Thóp sau trên
Thóp trước trên
Thóp trước
y^àưởì
Thóp
Thóp sau
H in / ĩ I I .
X i i '( ì i i ị ; s ọ í r c ' c h i
T ừ liic m ớ i s i n h , h ộ p s ọ c ó h a i t h ó p I r ư ứ c và s a u . N h ừ c ó t h ó p m à tu>p s ọ và
n ã o i n ứi pliát t r i c n d ư ợ c .
4 .2 .
X ư ơ n g cột song
ơ Iic x ư o n g c ộ t s ô n g c h ư a ố n đ ị n h .
Li i c sơ s i n h c ộ t s ó n g g ầ n nh u' t h ẳ n g .
74
bl
a)
c)
b)
H ìn h 12. S(f (ío Mr p h ú t trien cọ! sớm; í lìa nc'í'iii
a. l ư ihé th .ii n h i lio n i: Iir c iin i;
h . Đ lK T ii”
C d i i i ; C Ị I S Ơ M Ü C U .I I r c
^ (l M iili
-
h 1: 2 ih . in ũ ;
b 2 ;
Ih .in i;;
b .v
(' ih .in i;;
Ii4 ;
I
I iâ iii
!.. I r - b io i di.
Khi 2 - 3 tháng tuổi (hiel ntzânt: đáu) cịt sịns (VÌ1I12 cổ) conti VC phía trước.
Trc 6 tháng (khi biêt imói) CỎI sịim CÜI1ÍZ vơ phía sau.
Trc I năm (khi biết đi) CỐI sôn<: VÙI12 lưng cong vổ pliía trưíVc.
Trc 7 tuổi: cột s o n s có 2 cioai' LIOII co im vĩ nh viẻn ứ c ổ và ư nuưc,
Đ ốn tuổi d ã y ihì; cõt s ơ n e t l u n i đ o ạn c o n g o' v ù n c thãt lưim và cìing. Do cột
s ố ng lúc dầu n h i éu sụn chưa cỏ đi nh, vi vâv I1CU c h o Ire neổi s(Vni. hê nách. Ii” ổi
hoc khòii,” đ ú n p tư tliẽ Ire dẻ bi ŨÌI \ ;i veo cot S011Ü
4 .3 . L ó n ịỊ n g ự c
ơ
tro n h o x ư ơ n s
loii'j n<:ưc I i ị n , dii'iVnii k í n h t r ư ớ c s a u h ã n g d ư ừ i m k í n h
imaim. xươníi sườn cịn năm imaim.
73
Sơ sinh
H ìn h l ĩ . H ìn h (lạn^ ló iiự
h icn cìịi tlìco ìứa n iổ i
T r é c à n g lófn l ồ n c n g ự c c à n g h ẹ p d ầ n , đ ư ờ i i i ỉ k í n h n g a n s ItVn hcm đ ư ờ i i g k í n h
t r ư ớ c s a u . x ư ư i i s s ư ờ i i c h ế c h t h e o h ư ớ n g d ố c n s h i c n g . D o c à u t r ú c n h ư v ậ y , n ê n trẻ
n h ỏ 1ỒI12 n g ự c d i đ ộ n g k é m , l ú c i h ở c h í c ó c ơ h o à n h d i d ộ n g , x ư ư i i g s i r à i ít d i đ ộ n e .
4 .4 . X ư ơ ì i í ỉ c h i
T rỏ m ớ i sinh x ư ơ n g chi hơi c o n g . K h i trẻ đ ư ợ c
1 -
2 t h á n « thì h ế t h i ẹ n
tư ợ n s này.
4 .5 . X ư ơ n g c h ậ u
T ré dưứi 6 - 7
t u ổ i k h u n g c h ậ u ở t r ẻ t r ai v à a á i k h ò n g k h á c n h a u . S a u n à y
k h u n g c h ậ u c ủ a trò c m g á i p h á t t r i e n hưi i . K h u n g c h ậ u sẽ t i ế p t ụ c p h á t t r i e n d e n
nãm 2 0 - 2 1
t u ố i t hì d ì m g lại.
III. H ÊC Ơ
1.
Câu tạo của cư
C ỏ b a loại cơ: c ơ v ân , c ơ t r ơ n và c ư li m .
l . I . C o van
C ơ vân cliicni 429f tr ọ n g lư ợ im c ư the. C ơ vàn tạo nên hìnli d á n s b c n ngo ài
c ủ a c ơ t h ê . H ì n h d ạ n g c ủ a c ơ v à n l â t p l i o i m p h ú ; c ó c ơ d à i , c ư i m ã n v à co' r ộ n g .
M ỗ i m ộ t c ơ s ổ i n c ó g à n c ơ và b ụ i m cư,
Bụ n s : c ư c ó n h i c i i s oi c ư , t ậ p t r u n c t h à n h b ó x è p s o n i i s o n g v ớ i n h a u .
M ỗ i i n ỏ t sợ i c ơ c ó m à n ” b a o b ọ c ò' n g o ì i i , t r o i m là i m u y ẻ n s i n h cl iâì , c ó n h i ề u
t ơ c ơ n à m d ọ c c ù n s ĩ m ộ t h ư ó n g v ớ i s ợi c ơ ; o i ữ a là v ỏ s ò n h à n t ế b à o c ó tới h à n o
m ấ y t r ã n i n h â n n à y n ằ m o;ìn b c m á t c ủ a s ợ i c ơ .
Q u a n s á t m ộ t t ơ c ư d ư ớ i k í n h l i i cn vi tliì t h â v n ó c ó n h ũ ì m clTa tối v à cïïa sániz
n a i n l ầ n l ượ i x c n k ẽ n h a u . C l i í n h vì v ậ y m à n ó c ó t ê n g ọ i là c ơ v â n .
G â n c ơ n ò i vứi x ư o i i p .
76
1 .2 . C o tr ơ n
C o t r ơ n c h i c i i i m o t ti lệ ràt ít ( klioiintz 2iy< i r ọ i m l ư ơ n e c ơ ilic i. C’i)' trcVii ŨOIII
nh ữi i i i lè b à o t r ơ n c ó hì nl i s ợi t h u ỏ n n h o n 2 d ái i. clài 6 0 -
lOOuni.
Mói mộl tè bào có niài m bao boc ơ Iiiioài. Trdiii: là cliãl nu uv c n sinh \ à
có nhicu Ụ cơ xcp t heo cli iểu tloc' soi C(V. Ciiữa có niột nỉián hình c|UC. Co' Ircni
t ạ o thàiih c á c c ư tỊLian r ỗ n ỵ nlui' tliànli ỏnti tièii lioá, t h à n h cióntí m a c h , t hành
tĩnh m ạ c h
..
I ..Ì . C o t i m ( c o h ỗ n h ụ p )
C ơ tim câu lạo nên quà tim. Nó có cãii tao ízióne cơ \'àn. Iilurni: khác ơ chỏ;
c á c sựi co' t i m p h à n n h á n h v à n ố i \'()'i n h a u t h à n l i n i ỏ t n i à n c lirứi. C'ác sợi c a tiiii
ciìii, tiêt ciiệii soi cơ khòng đồng đcu.
Hoạt d ộ n s cua cơ tim giống cư Iroìi là khỏng theo ý niii 5n CLÏa con người. Còn
hoạt đỏim cua cơ vàn theo V muốn cua con nsười.
2.
Càu tạo hè cư
Hé c ơ ba o c ồ m trên 600 c ơ c h i c n i 2/5 troiii: l u v n g c ơ thế.
Hê cơ dưưc chia thành nhữne nhóm co' chính sau:
2 .J . N h ó m c ơ đ ấ u
N lió m c ơ đ ầ u g ồ m c ỏ c ơ n hai và c ơ nét m ãt.
Cơ nhai có chiíc nãntỉ vận dơn« xươns hàni ciirứi.
Cơ nét niăt hồn tồn khơng bám vào xưcyns hoặc chi há m vào xưínitĩ ứ niộl
đâu sóc, cịn mỏl đầu bá m tận vào tla. Khi các cơ Iiàv co làm từng phẩn da thay
đ ổ i t ạ o n è n c á c b i e n h i ệ n k h á c nliaii c ủ a n é t i n ă t . N g o à i r a n h ó m c ơ ìiét n i ã t c ò n
tham
Nhóm cơ cổ gồm các cơ ớ vùng trước (vùng cổ) và các cư ử vùng Sim (vìing gáy).
Nhìn chung, các cư thuộc nhóm này nhicLi và có nguồn gốc rát khác nhau.
Nliờ các cư này mà cơ ihế có ihế ngà dấu, nghiêng đầu và quay đầLi.
77
H ìn h 14. Cảu tạo cáu hệ c ơ
2 .3 . N Ị ìó m c ơ m i n h
Nhóm
cơ m ì n h gồm cơ l ồ n g ngực, cơ b ụ n g v;i cơ h m g .
C ơ l ồ n g n g ự c n ằ m g i ữ a c á c x ư ơ n g sirôfn v à m ộ t v à i c ơ k h á c g ọ i lìi c ơ h ò h ấ p
(c ơ n â n g và hạ lồ n g ngực).
krns nằm d ọ c t h e o c ộ t s ố n g . M ộ t sỏ c ư Liốn c ộ t sống t h ắ n g và làm
c o n g r a p h í a sau. M ộ t s ố c ơ k h á c l à m CỘI s ố n g c o n c v ề m ộ t b ê n .
Các cơ
C ơ b ụ n g a ồ m n h ữ n g c ơ dài, c ư rộng v à c ơ v u ô n g thắt lim g. N h ờ nhữiig c ơ này
m à ta c ó t h ế c ú i m ì n h v ề p h í a t r ư ớ c , n g ử a m ì n h v ề p h í a s a u , x o a y i n ì i i h . ..
2 .4 . N h ó m c o c h i
N h ó m c ư chi g ồ m c á c c ơ chi trẽn và c á c c ơ chi dưới.
C ấ u t ạ o c ủ a h a i v ù n o c ơ n à y c ó n h i c u n é t t ư ơ i m đ ồ n g . T u y v ậ y c ũ n g t ó Iihiểii
đ i ế m k h á c biệt c ơ bán.
78
Clii t r e n t r ớ t h à n h VIÌ k h í l a o d ô i m n ci i c â u t ạ o c i i a c l i ú n u p h a i t a o n é n m ó t h ệ
clịn b a y vìra n li e n h à n g , v ừa v ữ i m c h ã c , VÍIII đ ộ n e Iilianli n h ẹ n , (iẻ tlàriiz.
C h i dirới I.I c ư q u a n v á n c h u y ô n . clổni: t h ờ i c h i u s ứ c n à n y c u a ' o à n tl i àn n c n h è
CO' I.it k h o e , l ư c c ư viạrt x a SC) với c l n I rè n.
3.
Hoat đonj: cùa C‘()f
3 .1 . S ư c o c ơ
*
C t.7
Co
r
( Ììẽ ( o ( (>':
út là đ ặ c t í n h c ơ b a n c ù a c ơ. K h i c ó n l i ü n f i k í c h t l i ích k h á c n h a u t á c đ ỏ n g
v n o cơ . c ơ p h a n lììii: b ă n g s ư c o c ư .
C ó nlii ềii t h u y ế t ũiái t h í c h v ẽ c ư c h é c o c ơ , n h ưi i i: i h u y ẽ t đ ư ợ c n h i ể i i n m r ờ i
c ò n g n h â n là i l u i y ê ì trưcrt ci ia A H u s l e y v à X . H u s l e v .
T r o n g nic)i t ơ c ơ c ó đ ì a s á i m v à cĩĩa tối
Đ ĩ a s á n g 1: d o c á c SƠI a c t i n t a o n ê n .
Đ ĩ a t ối A : d o c á c sợi iiclin v à m i o / . i n t ạ o nèi i.
T h e o l l u i y c t n à y , k hi c o c ư i hì c á c sưi a c t i n c h u i s á u v à o c i ữ a c á c sơi i n i o z i n .
D o đ ó . c h i ề u d ạ i c u a đ ĩ a s á n g Ị i m ĩ m lai, c h i é u d à i cLÌa tìla tịi A k h ô n g t h a y d ổ i .
K ế t q u à l à l à m c h o b ã p c ơ n g ă n lai v à p h i n . ì t o ra. C ư b á i n v à o xưcyiig n ẽ n c ư c o
l à m c h o k h ớ p x ư ơ n g c l u i y ê n d ộ n g , tạci n ê n s ự v ậ n đ ộ n t : c ù a c ơ t hế .
C ơ b á m v à o d a khi c ơ c o tạ o n ê n liếp n h ă n ờ da.
C ơ irtTTi k h i c o g â y n ê n s ự c o b ó p c á c n ô i q u a n .
*
C ô i i q c i i d \ ự I C> l ơ :
+ L i . c c o cư.
K h a n ă n g c ủ a m ộ t c ơ k h i h ư n g p h à ì i c ó t h ế l à m t h a y d ố i vị tr í c i ia m ộ t vặi
I i ận g, n ” ười t a g o i k h á I i ă n e d ó là lưc c o cơ.
L ự c c o c ư k l i ó i m Iiliữiit! p h u (hiKK v à o chicLi dài c u a c ư , iiià c ò n p h ụ t h u ồ c v à o
d ộ d à y c u a c ơ ( n g h ĩ a là c ư p h u t h i i ỏ c v à o s ố h a n i í : sợi c ơ c ó t r o n g m ô t tiết d i ệ n cãt
n g a n g cỊiia c ơ ) , t r a i i ũ t h á i s i n h lí c í i a c ơ,
đ i ể u k i ệ n h o ạ t đò ní z c ủ a c a . n h ữ n g Xiine
độn<ỉ c â y r a s ự c o c ơ , đ i ề u h o à q u á t r ì n h t r a o đ ổ i c h ấ t , k h á n ã n c l u y ệ n t à p. t r a u e
tluíi n o , đ ỏ i , l ứ a t u ổ i
+ C ô n 2 của cơ
C ơ n u CÌKI c ơ đ i r ợ c đ o b ă n c t í c h s ố c ủ a t r o n c tai vật I i ânũ với d õ c a o m à vâl
d ư ợ c n à n g I cn, n g l i ĩ a là v ới d ò c a o c u a s ư c o c ư . Đ ơ n vị đ c đ ơ c ò i m là J ( g i u n ) .
C ò n c c u a c ơ p h ụ t h u ỏ c v à o : t r a i m t h á i s i n h lí c u a c o . t r o n g tai cLia v ật , s ố h'tn
v ạ n đ ộ n e c ỏ t r ê n sợ i c ơ . ..
+ Đ i c u k i ệ n h o a i đ ò n g t h í c h Ikĩịt n h à t c u a c á c cơ.
7‘)
K h á n ã i m h o ạ t d ộ n e c ủ a c á c CC) Ịih u t l n i ỏ c \ à o d i ổ u k i ệ n h o ạ t đ ộ n g c ủ a n ó .
H o ạ t d ỏ i m c u a c á c c ơ đ a t đ ẽi i m ứ c c a o Iiliàt I r o n e t n à y i i o hcyp m a n g n ặ n g i r u i m
h ì n h ( l à t hí c l i h ọ p n h ấ t ) v à tii áni xiiontz k h i c o C|uá m a u v à k hi m a n s q u á n ặ n g .
Ví du: khi Iiíiỏii lay cử dơns nhanh, dc) đó co' mau chóne hi mct mỏi.
K h i l à m v i ệ c c h ú n s t a c ó t h c t u ỳ V t h a y d ổ i c i i ờ i m d ỏ , t ố c đ ộ c ử đ ộ n g c u a co'
v à n h ị p d ộ v ậ n đ ộ i m đ ế t h u đ ư ư c n ă i m sLiâl c a o nliát v à m ệ t m ỏ i ít n h ấ t .
Đ ố i vớ i n « ư ờ i c ó t h c lực k h ò e m a n h , d i h ộ n h a n h k h o a n g 5 - 5 , 5 k m / g i ờ là tốt
n h á t , vì đ ạ t đ ư ợ c c ô n c l ớ n n h ấ t , lại ít m ệ t m o i n h ã í . C ị n n ế u đ i b ộ m a n g n ặ n g h o ặ c
l e o n ú i thì đ i c l i ậ i n h ơ n là t h í c h hcyp v à t ốt n h ẩ t .
3 .2 . S ự m ỏ i c ơ
M ỏ i c ơ là m ỏ t h i ệ n t ư ợ n g g i a m sLÌt h o ă c Iiíỉừnsỉ h ẳ n h o ạ t đ ộ n g c ủ a c ơ d o
l à m v i ệ c.
N s ỉ u y ê n n h â n g â y m ó i cơ ;
- K h i c ơ c o t r o n s c ơ t í c h l u ỹ c á c s á n plTẩm cliLiyến h o á n h ư a x i t l a c t i c . Á x i t
i a c t i c c ó k h á n ă n g g à y ức c h ế s ự c o g i ã n c ủ a cơ . K h i c ơ c o n h i ề u s ẽ s i n h r a n h i ề u
a x i t l a c l i c , vì t h ế m à l à m c h o c ư bị n i ó i .
- K h i c ơ c o c ầ n c ó I i ãn o l ư ợ n g . K h i c ư c o n h i ề u , c ư m ỏ i l à d o n ă n g l ư ợ n g d ự
trữ tron g c ơ d ã hết dần.
K h i c ơ bị m ỏ i s ẽ l à m c h o c ơ t h ế m ệ t m o i , vì t h ế h o ạ t đ ộ n g t r í ó c , h o ạ t d ộ n g
c h â n t a y đ ề u bị 2 Ì ảm .
4.
Sự phát triển của cơ ở trẻ em
4 .1 . Đ ặ c đ iể m c ủ a c ơ tr ẻ e m
H ệ c ơ c i ia t r ẻ e m p h á t t r i e n y ế u . K h i t r e m ớ i s i n h t r ọ n g l ư ợ n g c ơ c h ỉ c h i ê m
2 3 % t r ọ n g l ưo mg c ơ t hế . S a u đ ó h ệ c ư p h á t t r i e n d ầ n . Đ ế n t u ố i trưcVng t h à n h h ệ c ơ
chiếm 42% trọng lưựiig cư tlic.
C á c sợi c ơ c ủ a t r ẻ c ò n m á n h . L ự c c o c ơ c ò n y ế u n ê n t r ẻ l à m v i ệ c c h ó n g m ơ t .
T r o n g c ơ c ủ a t r ẻ e m n ư ớ c c h i ê m n h i ề u , ít c h à i đ ạ m v à c h ấ t m ỡ . D o t r o n g c ơ c ó
n h i ề u n ư ớ c n ê n k h i t r ẻ bị ia c h ả y , m ấ t n ư ớ c n ạ i m tliì t r ẻ s ụ t c â n n h a n h .
4 .2 . Đ ặ c đ iể m p h á t tr iể n c ơ tre ’ e m
N g a y t r o n g n ử a đ ầ u c ủ a thời kì p h á t tr iế n b à o thai, c á c c ơ đ ã c ó s ẵ n h ì n h d ạ n g
v à c ấ u t ạ o. S a u đ ó c h i ề u d à i v à b ề d à y c ủ a c ơ t ă i m l ê n n h a n h c h ó n g . C á c c ơ d à i ra
t ư ơ n g ứ n g với s ự lớ n l ê n c ủ a b ộ x ư ơ n g b ằ n g c á c h k é o dài c á c sợ i cơ, n h ấ t là g â n ,
n h ờ vậy m à cơ bám chắc vào xương.
C á c c ơ d à y l ê n m ộ t p h ầ n d o c á c s ợi c ơ m ớ i d ư ợ c h ì n h t h à n h v à c h ủ y ế u l à d o
t ă n g đ ư ờ n g k í n h c ủ a c á c s ợi c ơ.
80
V í ciu: ỡ t r ẻ m ớ i s i n h đ ư ờ n g k í n h sợi c ơ đ ạ t k h ô n g q u á 10 3 - 4
l u ổ i đ ư ờ n g k í n h sợi c ơ đ ã t ă n g l è n g ấ p 2 - 2 , 5 l ầ n .
d ư ờ n g k í n h c ủ a c á c sưi c ơ p h ụ t h u ộ c v à o đ ạ c đ i ế m c ơ t h ể
c u a trc. C h í n h
1 5 % i n m . K h i trẻ
Những năm
trẻ và
tiếp th eo
khả nâng vận động
vì v ạ y :
ơ trẻ m ứi
s i n h c ư c h i ế m 2 0 - 229c t h ể t r ọ n s .
T rc 4 tuối
c ơ c h i ế m 2 6 % thế
trong.
T rẻ 6 tuổi
c ơ chiêìn 27% thế
trong.
T r ẻ 14 t u ổ i c ơ c h i ế m 3 0 % t h ê t r ọ n g .
T r ẻ 1 8 - 2 0 t u ổ i c ơ c h i ế m 4 09^ t h ê t r ọ n g .
N h ì n c h u n g , c ơ ciia trẻ p h á t trie n k h ô n g đ ồ n g đ ề u , c á c c ơ lớn ( c ơ đùi, c ơ
v a i j p h á t t r i ể n trướ c. C ò n c á c c ơ n h ò (c ơ n g ó n tay, c ơ l ò n g b à n ta y ) p h á t triển
m u ộ n hơn.
4 .3 . S ự p h á t t r i ể n c ủ a c á c c ủ đ ộ n g
N g a y từ t h á n g thứ 2 tro n g giai d o ạ n phát triển b à o thai c á c c ơ đ ã c ó k h ả n ă n g
c o . C u ố i t h á n g t h ứ 3 t h a i n h i c ó t h ể n ắ m t a y lại k h i k h ẽ c h ạ m v à o b à n t a y. K h o ả n g
t h á n g t h ứ 4 t h a i n h i c ó h i ệ n t ư ợ n g c á c c ơ t h â n v à c ơ t a y c h â n , c h ủ y ế u là c á c c ơ
d u ỗ i t h í n h t h o á n g c o rất n h ẹ v à c h ậ m . H i ệ n t ư ợ n g d ó n g ư ờ i t a g ọ i là t h a i m á y .
N h i n c h u n g trước khi ra đời thai nhi đã có sự phối h ợ p s ơ b ộ các c ử đ ộ n g co
d u ỗ i ta y c h â n đ ế m ú t , đ ể t h ớ và đ ế c ử đ ò n g đầu.
Sau khi ra đời, Iiízay từ khi mới sinh ra trẻ đã tích cực vận động dưới dạng ngọ
n g u ậ y c h â n t a v . Di ỉ n d ầ n k h i đ ặ t n ă m s ấ p thì trẻ q u a y đ ầ u s a n g b ê n , rồi q u a y b ụ n g
n g h i ê n g n h ư m u ố n đ ể n ằ m n g ử a . N ế u đ ư ơ c b ế ờ t ư t h ế đ ứ n g t hì đ ầ u c ủ a n ó n g h i ê n g
về pliía trưức, vì các cơ sau cổ chưa đi’i iriRTíiig lực đc giữ đầu ở vị trí thăng bằng.
S a n i i ihá i i i ĩ t h ứ 2, tre c ó t h ê q u a v đ ầ u vể p h í a c ó á n h s á n g v à v é p h í a c ó t i ế n g
clỏiig. K h i d ặ t s á p Ili'i n ó i m â n g d ầ u I cn m ộ t cl uít. C u ố i t h á i m t h ứ 2 t r e d ự a v à o 2
l a y c o I h c n á i m d ấ u \'à c a I iiz irc I c i i .
T r e 3 t h á n ụ h ă t d ầ u lẫy. C’ử đ ô i i g t a y c h â i i d ầ n d ầ n t r ở n ê n p h ứ c t ạ p hơii.
T r é 5 i h á n u đ ã h;il clầii d ù n g t hị íziác k hi n h ì n t h ấ y d ồ v ậ t m ớ i , s a u đ ó t r ẻ đ ư a
tay V(VÌ. t o m l â y và ihirờne đ ưa v à o m i ệ n " .
T r ê 7 t h á n g d ã c ó Ihẽ n s ồ i v ữ n g . S a n s n h ữ i m t h á n i ỉ s a u t r ẻ c ó t h ế t ự n g ồ i đ ư ợ c ,
rỏi v ị n \ à o c á c d ổ vàt đ c đ ứ n g l ẽn . D ầ n d ẩ n tré b i ế t b ò b ằ n g c ả t a y v à c h â n . V à
k h o á n g 1 iLiổi t r é c l i ậ p c l u ì n e đ i đ ư ợ c .
K h i đ ã q u e n v ó i l ư llic đ ứ n g t h ẩ n s , b ộ m á y v ậ n d ộ n g c ủ a t r c c ó n h ữ n g t h a y đ ố i
c ư bán: các CO' duỏi l ă n g trươne lực và khá nãnc co; x u ấ t hi ện các đoạn coníỉ cùa
c ộ t s ò n t i d a m b á o sư c a n b ă i m v à c ó t á c d ụ n g đ à n h ồ i k h i đ i lại, c h ạ y n h á y v à l à m
g ii'iin nliẹ lioạl d ò i i e c u a c á c c ơ k h i đ ứ n g lẽn.
6. Sưihlyhọctreem
81
4 .4 . S ự p h ố i h o p c á c c ừ đ à n g
M u o n g i ữ vữiií: t ư t h ó d ứ i m lliâiiiz c u a t h â n t h e đ ò i h oi h o a t d o n e pỉ i oi
cua
iiáii 3 0 0 c ơ lcíii v à n h ó . M ổ i c ơ p h a i c o v ói m ộ t l u e x á c clỊiih i m h i è ii i n e a l
lie c ù n t i
với c á c c ư k l i á c iiiữ c h ặ t c á c x ư ơ n u c ủ a b ỏ x i r ư n u .
Khi di izỵtn 5 0 c ư t h a m g i a v à o v i ệ c đ ư a b à n chìm ra I rưứ c v à l u ỏ ii t l i ay đ ổ i
t r i u t i m lực. K h i m ộ t c h â n h ư ớ c l è n t r ư ứ c c á c c ơ c u a c h à n k i a c ù n g \ ớ i c á c c ơ t u a
m ì n l i p h á i b;io đ á m t h ê c à n b a n s . Đ ỏ là v i ệ c p h ứ c t ạ p vì t r o n s t à n i c u a tliàii tlic
khòiig n g ừ n g t h a y đ ố i .
Ö t r c c m s ự p h ố i h ợ p hoỊit đ ộ n s c ủ a c á c c ư k h i di'niiz v à di k l i ò i i ũ p h á i d i r ợc
hì n l i t h à n h n s a y . T l i o ạ t d ầ u t i c c m đi c h â n d a i m r ộ i m \ à t a y d u đ ư a s a i m liai b é n .
Đ c n k h i trỏ 3 - 4
t u ổ i c ó s ự v à n d ô n c p h ố i hiỊíi'» c h í n h x á c lnyii l à m c h o t r ẻ di v à
c h ạ y tlỏ d à n g m à v ẫ n tziữ cluực tl i ĩmu b ằ n g .
Khi 4 - 3
iLiổi ờ t r ẻ d ã c ó d ư ợ c nhữn
n h á y lò c ò . l à m c á c đ ô n g t á c tlic clục v à n h à o l ộ n k h á c n h a u . T ã t n h i è n là trc
k h ô n g l à m d ư ợ c n g a y c á c d ộ n g t á c m ứ i m à c ầ n c ó t h ó i qi icii l u y ệ n tàp.
Đ ó i với c á c c ơ n h ỏ c i ia b à n t a y thì n e a v v à o c u ố i n ă n i d ầ u v à đ ầ u t u ổ i l è n 2 tre
đ ã b á t đ ầ u q u e n k h ô n g iihCrnt: c ử d ô i i " c u a c á c c ơ n h ỏ c ù a b à n t a y m à c ị n b a i m
n g ó n c á i v à n g ó n t r ò n ữa .
Tré 3 - 5
t u ổ i c ó tliị c ừ đ ộ r m c á c i m ó i i t a y m ò t c á c h c h í n h x á c , p h ố i h ợ p
c h ú n s ; n i ộ t c á c h k h é o l é o v à ràt đ a d ạ n g . C h á n g h ạ n : tré c ó thỏ h ọ c vẽ, c h ơ i d à n .
c ã l b ằ n g k é o . ..
Đ c ì i k h o ả i m 6 t u ổ i ứ tre c ó s ự p h ố i h ợ p v ậ n d ộ n g c ủ a n h i o u n h ó m CCÏ n h ư ư
n g ư ờ i l ớ n . C ò n v i ệ c t i ế p ihii n h ữ n g tliói q u e n v ậ n đ ộ n t : thì p h ụ t h u ộ c viio d ặ c d i è n i
c á t h e c u a t ừ n g c ơ t h ế , n h â t là v à o s ư l u y ệ n t ậ p p h ù hcrji.
I V. S Ự P H Á T T R I Ể N T U T l l Ế
1.
Khái niệm
T ư t h ế l à p h o n g t h á i q u e n t h u ộ c k h i n g ồ i . dứn<: v à di . n ó b ă l d ầ u đ ư ợ c h ì n h
lliàiih t ừ r át s ớ i n .
2.
Các loại tư thế
2 . ỉ . T ư th ẻ b ìn h th ư ờ n g
T ư t h ế b ì n h t h ư ờ n g là t ư t h ê t h u ậ n lợi n h ấ t đ ố i vớ i b ộ m á y v ậ n đ ộ r m c ĩ i n c n h ư
l o à n h ò c ơ t h ê t h ự c h i ệ n c á c c h ứ c I i ă n í i v ậ n độn*:.
T ư t h ế h ì n h t h ư ờ n g đ i r ự c đ ă c I r ư n c b ở i c á c d ấ u l i i ệ u s a u : d ò coniZ ' ự n h i c i i c u a
c ò t s ố n e . h a i x ư ơ i i g b á vai n ă m c à n \ ứn <: n h a u ( h ừ c i ư ứ i k h ó n e n h ô ra), hiai v a i mo'
l ộ i i " . c l i à n t h á n u , v ò m g a n h;'iii c h â n p h á t t r i e n h ì n h t li uừni : .
S2
Nluiii'j iiüLió'i
III' ll )0 ticp tlui'o'iiiz cú lliaii lililí) can doi. dan eiCr thaii” . các co
san ch.ie. hiMiu ilion,
cir (.lone uon \ ;'| chíiili \;ic.
2.2. T i l the k h ỏ t iỊ ị hinh t h i i ó i i "
l'ioim ihirc IƠ la lliii'ó'ni: ếp Iiliữnt: Iiiiirịi có tir ihe khỏn" hình thườn” nhir so
\ai. m'i lii'iii:, ưỡn bụnũ. \'C(1 lưne.
N'ju'ói bi so vai là clo lic cư phát tr-icii kcni (nhát ià co’ lưim) Đầu và cổ h(Ji im;i
vé phía t n r ớ t . Lổng Ilizu'c lóp kcp. Vai nhị ra trưtív. Biiim phình lo ra.
Ntiuoi bi íiù lưnu là cio các cơ pl,;it trien VCU, c;ic tlây cliãne kém dàn hồi. Do
vậv đơ COI1ÍZ ur nhiên ciia cịt S ố n g ơ v ù n s iưiií: lăn
COIIC c ơ lai bị
í z i ani
di. Buni: ưỡn nhiêu ra phía trước.
Neirời hị vco lưne là do \ai. i;ác .()■ xironi: ba \ai \'à thán líinh khịiií: càn xứiit>
0 lứa Iiioi máni non. sơ honu tu' ihc Ihne hay íiặp ơ Irc C(S Ihế lưc phát trien
yếu. ơ irc có hênh cịi xircrn” . bẽnh lao \ à ơ tre có Iiiăl và tai kém.
H u ih J5. ('(}( liiiii ỉu iliư
I, lí i n l i ih iíiv ii!:; 2 . Si) \ n i: V ( i u h iim ; 4 I 011 Im iiiiì; 5. \ 'c ( i lu im .
Khi
c o I h é c ó t ư i h ẽ k h o n ” b ì n h l l u i ờ n i ; s ẽ a n h h i í ơ i i u k h ỏ i m t ố t d é n l i o a t cl ónj :
c u a c á c c o ’ c|Lian.
uày
t r ơ I i e a i c h o s ự t r a o t l oi c l i a t . h . i y n l i ứ c đ ầ u . c h ó i m iTiẽl i n o i .
k c i i i a n . ('(< t l i c IIC o a i . k l i ỏ n u t h í c h v ậ n đ o n u .
( ) t i c . k h i c ỏ s ư s a i I c c h v è tu' t l i õ c o i h c ciẫii (.Icn MI' h i ê n ciai i ii l á u clài c u a lic
thõn.L; xiidiiL:.
S3
3.
Các biện pháp đề phòng sự sai lệch tư thè ở tré
- C h o trẻ ã n u ố n g đ ù c h ấ t , d u l u m m v à p h ù h o p với l ú a l u ổ i đ è ũ i ú p c h o c ơ thỏ
t i c p h á t t r i e n lốt, t r á n h d ư ợ c b ệ n h c ò i x ư ư n g , s u y d i n h d ư ỡ i m ,
- T l u r ờ n e x u y ê n c h o t r ò t ậ p t h ế d ụ c tliế t h a o , c h ơ i c á c t r ò c h ơ i v ậ n d ộ n t i . c h o
trẻ d ạ o c h ư i nơ i t h o á n g k h í đ ế c ủ n c c ò s ứ c k h o é v à b ộ m á y v ậ n d ộ n g c l i o trẻ.
- Q u a n t à m đ ế n t ư t h ế CLUI t r ẻ ớ m ọ i l ứ c , m ọ i n ơ i . K h i t r c i m ổ i h ọ c , n g ồ i ă n , . ..
p h ả i d ạ y t i e n g ồ i đ ú n g i ư t h ế . M u ố n v ậ y t hì b à n g h è c h o t r ẻ n g ổ i p h á i p h ù h ọ p với
l ứ a t u ổ i v à t ầ m v ó c c ủ a t r ẻ. M ặ t k h á c , k h i s ắ p x ế p b à n g h ê t r o n g l ớ p c ầ n c l ui ý s a o
c h o c ị c i á o c ó t h ế đ ế n v ớ i trỏ m ộ t c á c h d ễ d à n g đ ể k ị p t h ờ i u ố n n ắ n t ư i h ế c ú a t r é
khi n g ồ i k h ô n g đ ú n g . Đ ồ n g t h ờ i , m ỗ i trỏ cĩ in g c ó k h á Iiãn g xê d ị c h g h ế vể c á c
h ư ớ n ô v à đi r a k h ỏ i b à n m ộ t c á c h d ễ d à n g , k h ô n g l à m á n h hưcyim đ ế n t r ẻ n g ồ i
bẽn cạnh.
- T r o n g k h i trẻ n g ủ , k h ô n g n ê n c h o
c h ú n g n ằ m trên
đ ệ m q u á cứn<; h o ặ c
m ề m . h o ặ c n ằ m n ỗ h i ờ n g l õ u m ộ t b ê n . .. vì đ i ề u đ ó s ẽ ả n h hưcViig đ ế n c ộ t
sống
quá
c ủ a Iré.
N g o à i ra c ầ n t r á n h m ộ t s ơ v á n d ề s a u ;
+ T r ư ớ c 3 t h á n g k h ô n g n è n b ế t r ẻ ở t ư t h ế dímsz.
+ T r ư ớ c 6 t h á n g k h ô n g n ê n c h o tré n g ồ i.
+ T r ư ớ c 9 t h á n g k h ô n g n ê n c h o t r ẻ t ậ p đi.
+ K h i tậ p c h o đi k h ô n g n ê n d ắ t n i ỏ t tay.
CÂU HỎI
1.
P h â n l í c h vai t r ò c ú a h ệ v ậ n đ ộ n g ,
2.
Tiìnli bày cấu tạo và th à n h p h á n h o á h ọ c c ủ a xirơnc.
3.
T rìn h bày sự phái triển ':ủa hệ x ư ơ n g .
4.
Nêii đ ặc đ iể m c ủ a b ộ xuơiii' trc e m .
5.
T r ì n h b à y c ấ u t ạ o CLia c ơ.
6.
T rìn h bày c ơ ch è c o cơ.
7.
T iìn h bày sự p hái trien c ủ a c ơ ơ lie em .
H.
T l i ố n à o là t ư thê"’
9.
T rìn h bàv cá c loai c ủ a tư thế.
10. M liốii hình thành tư thế diínỉỉ ừ tré, trong q trình uiáo clục và chãn
c ầ n p h á i l à m 2Ì ?
84
S 'ó í'
trc
Chương VI
HỆ TUẨN HOÀN
I.
MÁU
1.
Chức nãng cùa máu
M á u l à m ộ t c h ấ t d ị c h lưii t h ô n g k h ắ p c ơ t h ể . V ì v ậ y , c h ứ c n à n g c ủ a m á u rất
q u a n t r ọ n g v à cCing r ấ t p h ứ c t ạ p .
1 .1 . C h ứ c n ă n g h ó h ấ p
M á u v ậ n c h u y ế n o x y t ừ p h ố i đ ế n tê b à o v à k h í c a c b o n i c t ừ c á c m ỏ đ ế n p h ổ i
ra n g o ài.
1 .2 . C h ứ c n ă n g d í n h d ư ỡ n g
C á c cliấl d i n h d ư ỡ n g n h ư a x i t a m i n , g l u c ü z a , ax i t b é o , v i t a m i n đ ư ợ c h ấ p th ụ từ
ố n a t i ê u h o á đ ư ợ c m á u v ậ n c h u y ê n đ ế n c á c m ò đ ể c u n g c ấ p c h o c á c h o ạ t s ố n g ci ia
tố bào.
1 .3 . C á c c h ứ c n á n g đ à o th ả i
M á u lưu th ô n g k h ắ p c ơ thế, lấy c á c ch ấ t c ặ n b ã từ t ế h à o đ ư a lên c á c c ơ q u a n
bài tiết n h ư t h ậ n , p h ổ i , t u y ế n m ồ hô i d ế bà i tiết ra n ơ o à i .
1 .4 . C h ứ c n ă n g đ iề u h o à h o ạ t đ ộ n g c á c c ơ q u a n
M á u m a n g c h ấ t tiết c ủ a t u y ế n n ộ i tiết đ ế n c á c c ơ q u a n c ó tá c d ụ n g k í c h th íc h
h o ặ c k ì m liãm c á c h o ạ t đ ộ n g c ủ a c á c c ư q u a n .
1.5. C h ứ c n á n g đ iề u h o à n h i ệ t đ ộ c ù a c ơ t h ể
M á u c ó k h ả n ă n g là m tăng, g i á m nh iệ t đ ộ c ơ thê m ộ t c á c h khá n h a n h c h ó n g
n h ờ tính chất sau củ a m áu:
- M á u c h ứ a n h i ề u nướ c. K h i nirức b ố c h ơi sẽ lấ y n h i ể u n h iệ t, là m g i á m nh iệ t
c h o c a i h c l ú c c h ò n g n ó r m . N ư ớ c c h ứ a n h i ề u n h i ệ t đ ế c h u y ể n đ ế n c á c c ơ q u a n l úc
c h ố i m lanh.
-
N ư ớ c t r o n s n i á i i là c h ấ t d ẫ n n h i ệ t r ấ t t ố t . r à t n h ạ y , c ó t h è đ c m
n h iệ l đến
n h ữ n g IIO’I c â n I h i ế t rất n h a n h c h ó i m .
1 .6 . C h ứ c lu iiiíỊ h ả o
V 'ệ
c ơ th é
('.ic loại hacli cầu của ináu c ó kh;i n ã n ” ihưc bào và tiêu diệt VI Irùim. Nũoài
la. tioiiL!
(.'() iàl nhicu chá! kháiiL; ihê, kliáim d ị c . .. c ó tác dưnu bao vệ c ơ l h ê .
S5
2.
rivinh phán cuil máu
T r m e Iiiáu c ó liai Ihàiili p h á n c h í n h : t h e v ị h ì n h va il C liiìii h n i h .
2 . ì . T h e vo h ì n h - h i i \ e t tư o a íỊ
r i u y è ì t i r c i g c h i c i n 43'^; t h ế tícli m a u . N ó là m õ l chcìl d ị c l i h(íi vái'ig. t r o n g đ ó
c o c h ứ a hcíii 9 ( / v
là n ư ớ c
l^r m u ố i v o CO' ( N a C I . N a X \ ' ; \ à n i o l s ố ni i i ối \ ỏ co'
k h á c ) , l^/( P r ò i c i n , Ü. l''/r là đ ư ờ n i : v à n i ị l lượn
cacboiiic.
P ro t i l I i o n u h u y ê ì t i u m g c ó v à i l o ạ i , i n ơ t lron
d ị c h ơ d ạ i m sợi iiKÌiih d c l ạ o t h à n h c ụ c n i á u . D ạ n g k h ố n g h o à l a n n a y l à tihrii i (S(yi
h u y è t ) . S a u k h i l ấ y fibl in ihì m á u k h ị i m c ó k h á n ă i m d ỏ n g .
N ế u d ế l a n g thì l i c n l ứ p t i ế u t h ể n i á u l à m ộ t c h ấ t d ị c h m à u h ơ i v à n c , i r o n s
s u ố t , n g ư ừ i ta g ọ i l à h u y ê ì t h a n h . H u y ế t t h a n h k h á c vứi liiiyêt t ư í m i : l à k h ô n g c ó
fibrinưsen
'’.2. Thế hữu hình
T h e lifru h ì n h ỵ ổ m h ồ n g c ầ u , b ạ c h c ấ u v à t i ê u c ầ u .
H c h i Ị ỉ Ccíii: là c á c t ế b à o h ì n h đ ĩ a l õ m 2 m ặ t , k h ó í i u c ó I i . ' á i i . IMÌ t h í c h h ợ p với
k l . a n ă n g v ậ n c h u y ế n k h í c ủ a h ồ n g c ầ u . Đ ư ờ n g k í n h c ủ a h ổ n u c ấ u 1 - x, 5f . un.
S ố lưcíni; h ổ n g c á u k h ô n g ổ n đ ị n h , c ỏ t h c t h a y d ổ i . t r o n g i n ộ t i m à y clao đ ộ n e
k h o a n g 59í ( i h i r à i g s ơ lưcíiig h ổ i m c ấ u t ă n g l ú c l à m v i ệ c và ui áiii l ú c n m i ) .
Sò lượng liồng cầu ở n a m
l à 4 . 2 0 Ü . Ü 0 0 ± 21( ) . 0C( )/ inn v' m á u
v à ơ n ữ là
3.8()O.ÜÜ() ± 16().()()()/mni- m á u .
'ĩlicTíi u i a n s ố n g cLia I1U)Ì h ổ n g c á u là k h o á n g
1 00 d ê n 1 2 0 n g à y , c ứ Iiiổi g i â y
I r o i m c ơ t h c c ó h à n g m â v I i c à n h ó n g c ầ u d ư ợ c s in li la.
r i i à n l i p h á n c ú a h ổ n g cầLi là h u y ế t cđi i t ò ( h ẽ n i ò t i l ò b i n ) IIO là cl iài n h i i ộ n i đ ỏ
c h o h ỏ i m c ầ u , c ó c h ứ a a x i l và c h ứ a 3 5 9 f k h ỏ i lirựiic c u a h ổ n g c ầ u . N ỵ o à i r a, i r o n u
h ồ n g cầu c ò n c h ứ a nước, chiốni 6 2 - 6 5 % troni: iượng.
l'rontz cơ t h c h ồ n g c á u đ ư ơ c s à n s i n h ở ii a n. lì v à t u y .\ư(íiig.
N h ờ c ó h u y ế t c;ìu l ị m à m á u v ậ n c h i i y c i i đ ư ơ c k h í c a c h o n i c và o x v t ừ m ò len
p h ổ i \'à I i s ư ự c lại.
H b + 0 , c:> H b O ,
Hh + CO, o
HbCO,
Đ a \ là p h a n i m s t h u à n iml iỊ cli, d o p l i à n á p o x v t Ị u v c t d i n h .
-
B
l è' h à o
c ó nhân, kliịnt: màu. hình
Irịii,
tlươnỵ kính tìi
s - 15 u m , c ó klià nãii” vàn d o i m hãiiũ; «iá túc thcc) kicu aniip ( co tliõ tl 1\ đổi hinli
S6
claim, tạo ra các chán i!Ki) nliị' cló m à bạch caii c hu v ẽ i i đ o i m lích cưc (.loc i hc o các
m a c h m á u . i h ã i n c h í d i n u u o c c l o n e m á u . C h í n h v ì v ã y . n i ọ l s ò n m r ờ i ÌZỌI b a c h c a i i
là IC hào cìi liịim.
So liavim bạch call ít hon SC) \ ứ i liuim càii. Ö nain, s o lưọni: bạch càu thirịiii:
clao d ó n e i r o n ” k h o á i m 7()()() ± 7 0 0 \'à ơ n ữ 6 2 0 0 ± 5 5( )/ ni ii i ’ m á i i .
Tliời i:ian sóiií: cua hach cầu tuy lìnm loai, Iiliưii” clii Iroiii: klioaii': lù' 10 n ” à\
den vài tuàn.
N h ì n c h i i n i : , s ố lươi i ũ v à tỉ lệ c á c l oa i h ạ c h c ầ u l u ô n b i ế n đ ò i m , n h á t là kh i
m ă c niộl sõ bệnh
B ạ c h c a ll c ó k h a iKìiig thirc b à o c h ố n g lại c á c t á c n h à n n h i ề m k h u à n . n h i c m
đ ò c c h o c ơ th ế v à s á n x iiá t ra c á c k h á i m th e c h o i i ” c á c l á c I i l iã n 2 à y b c iih .
'ĩroim c ơ the. bach cầu dươc sinh la ơ IMV xưt)Hsz, lách. izan, IV và ơ các hach
b ạc h liuyct.
-
7 'ié u í (íii: là n h ữ n t : t i ê u t h è m á u h ì n h c ầ u nl i o . d ư ờ n u k í n h 2 - 3|.Ũ11. C h ú n c
khơn«; có nhân và lat khịng hcn vữii«:.
Sơ lưínm tiếu cau 2 0 0 . 0 0 0 — K )().0 0 0 /m n i\ Nhìii chuiic. sị k ạ m » tiếu cấu
t ư ơ n g đ ỏ i d a o đ ộ i m . C l i á n g h ạ n : sò' lirơn
á c l í n h , k h i bị n h i ẻ m trìiiii:
Thời
ízia n s ố n u c u a tiòLi c ầ u tzãn l i ê n V(ýị s ư n g ì i ì i g c h a v m á u k h i c á c m a c h
m á u hị lốii t h ư ơ n g , VI ch ún< j t h a m i:ia l í c h c ư c v à o i.|Li;í t n n h đ õ i i í : m á u .
I V o n s c ơ t h e , tiỏLi c ầ u d ư ợ c s i n h M ơ t i i y x ư ơ i i ũ .
3.
'Pính chát ciia máu
3 .1 . K h o i lưiXììg m á u
K h o i l u ợ i i i i m a u CU.I i r c CIII i l i a v clui l i o i i e m ò i p h a i n vi lứii [ u ỳ t h e o l ứ a t u ổ i
v;'i i lặc đ i c n i c á i h ê cLia Irc.
N e u so vó'i cân nâimV ihì s ị lirón”
m á u cua Irc e m nliiịu h(Tn so vứi sị lươiii:
•
• I.
m á u c u a iiíỊười 1ĨI1,
V í clii: ờ t r é sơ s i n h kliòi lu'oiiü m á u c h i c i i i I 4 ' ' í t m i i u k r o n e co' ihõ. T i c b ú m ẹ
e h i c n i 1 1‘/ Í . IV.' ! Í|1 i l i i c n i 7 - (S',(. N m r o i liVn e h i c n i 3 - 6 ' í .
Rient:
ơ
Irc SO' s i n h , k h õ i lưciíni; n i a i i CUII p h u I h u ó c v a o i h ò i UI.Ill c;it c ỉ à v ròi i
N c ii cál dày m il tì lie chain tỉiì ihu'oiiu Iihiui tlu ơ c 1()()<: IIKÌU nhiổu h oii M) \()'i ỴJC
L'al (-lây rịn S(V111,
3 .2 . T í tr o n ịị m a u
r i II'OII'J n i á u o I:c S(í s i n h lliil'o'nii ¡a! c,u). u’r i ,()6() - 1,0N0. N e o á i r.i, il i r o n u
c u a m ; i u c o n p h u i h u o c \:i() i n o t s o \ C 11 1(1 k!i;ÍL. ( ' I i á i iü iiJii: IICU I.\il cLiv r ó n ìiiiìỏn
S7
t hì tỉ t r ọ n g c ủ a m á u c a o h ơ n . Đ ố i v ới t r ẻ k h o ẻ m ạ n h t hì ti t r ọ n g c ù a m á u c ũ i m c a o
h ơ n s o v ới t r ẻ y ế u . B a n n g à y tỉ t r ọ n g c ủ a m á u l ớ n h ơ n s o v ớ i b a n đ è m .
3 .3 . T h ờ i g i a n đ ô n g c ủ a m á u
T r ẻ s ơ s i n h th ời g i a n đ ô n g m á u t r u n g b ì n h k h o ả n g 4 - 5 ,5 p h ú t ( g ầ n g i ố n i ỉ Iihư
ở n g ư ờ i lớn).
3 .4 . N h ó m m á u
D ự a trên h iệ n tư ợ n g n g ư n g kết h ồ n g c ầ u m à L a n x t ê n ơ đ ã phát h iệ n ra ớ n gư ờ i
c ó 4 n h ó m m á u c h í n h l à A , B, A B v à o . S ở đ ĩ c ó t ê n n h ư v ậ y vì ị n g n h ậ n t h ấ y t r ê n
h ồ n g c ầ u c ó n h ữ n g c h ấ t c ó tính chấ t g iố n g n h ư n h ữ n g k h á n g n g u y ê n gọi là n g i m g
k ế t n g u y ê n . C ò n t r o n g h u y ế t t ư c m g t hì c ó n h ữ n g c h ấ t c ó t í n h c h ấ t g i ố n g n h ư n h ữ n g
k h á n g thể ( n g h ĩ a là c h ú n g c ó k h ả n ă n g n g ư n g k ế t h ồ n g c ầ u ) gọi là n h ữ n g n g i m g
k ế t tố.
S ự p h â n b ố n g ư n g k ế t n g u y ê n v à n g ư n g k ế t t ố t r o n g 4 n h ó m m á u n h ư s a u:
Hồng cầu có ngưng
kết nguyên
Nhóm máu
Huyết tương có
ngưng kết tố
A
A
p
B
B
a
AB
A và B
K h ơ n g c ó gì
0
K h ơ ng c ó gì
p và a
C á c n g ư n g k ế t n g u y ê n v à n g i m g k ế t t ố c ó n h ữ n g đ ặ c t í n h sau:
-
N g ư n g kết n g u y ê n có sẵn trong h ồ n g cầu, c ũ n g n h ư n g ư n g kết tố c ó sẵn
trịng h u y ết tương.
- S ự n g ư n g h u y ế t s ẽ x ả y r a k h i a g ặ p A h a y p g ặ p B.
V ì v ậ y : n h ó m m á u o l à n h ó m m á u c h o p h ổ t h ô n g , c ị n n h ó m m á u AEi l à n h ó m
m á u n h ậ n phổ thông.
S ơ đ ồ n h ậ n v à c h o m á u c ủ a c á c n h ó m m á u n h ư h ì n h v ẽ ( t r a n g 1 3 3) .
ơ
người
V i ệ t N a m , tí lệ c á c n h ó m
máu
n h ư sau:
AB: 4,2% ;
A:
19,8%;
B: 2 8 , 6 % ; O : 4 7 , 3 % .
N g o à i 4 n l i ó m m á u t r ê n c ò n c ó h ệ t h ô n g n h ó m m á u R h . 1 ' rên m à n u h ỏ n g c ầ u
c ủ a n h ó m m á u R h c ó k h i í n s n s u y c n g ọ i là R h " , c ò n t r o n u h ổ i m cíỉu k h ố n g c ó
k h á n a n c u y ê n t hì g ọ i l à R h ”. 0 V i ệ t N a m ti lệ i m ư ờ i c ó n h ó m n i á u R h là 0 . 0 5 9 ( .
88
3 .5 . C ơ c h è đ ô n g m á u
T r o n g c ơ t h ể m á u l u ô n ở t h ể l ỏ n g . K h i r a k h ỏ i c ơ thê’ k h o ả n g 3 - 4
phút m áu
s ẽ bị đ ô n g .
Sở đ ĩ c ó h iệ n tư ợ n g đ ô n g m á u là d o th à n h m ạ c h k h ô n g làn h lặn, h o ặ c tốc độ
m á u g iảm , hoặc chất c h ố n g đ ô n g trong m á u giảm.
Q u á trình đ ơ n g m á u d iễ n ra n h ư sau; h iện tư ợ n g m á u từ thè lỏ n g c h u y ê n th à n h
t h ế đ ặ c n h ờ n h ữ n g p h â n t ử f i b r i n o g e n h o à t a n t r o n g h u y ế t t ư c mg c h u y ể n t h à n h sợi
f i b r i n ( k h ô n g t a n ) . N h ữ n g s ợi f i b r i n s ẽ đ a n vớ i n h a u t h à n h m ạ n g l ư ớ i , f i b r i n q u ấ n
l ấ y c á c t h à n h p h ầ n h ữ u h ì n h c ủ a m á u v à m á u đ ơ n g lại.
4.
Nước mị v à bạch huyết
4 .1 . N ư ớ c m ô
N ư ớ c m ô là m ộ t c h ấ t n ư ớ c , k h ô n g m à u , t r o n g s u ố t v à h ơ i d í n h . N ó d o h u y ế t
t ư c m g c ủ a m á u s i n h r a n g ấ m q u a t h à n h m ạ c h m á u v à o k h e c ủ a t ế b à o . K h i d a bị
t ổ n t h ư ơ n g , thircfng t r ê n b ề m ặ t c h ỗ bị t ổ n t h ư ơ n g c ó m ộ t c h ấ t
n ư ớ c c h á y ra. N ư ớ c
đ ó c h í n h l à n ư ớ c m ô . ơ n g ư ờ i l ớ n l ư ợ n g n ư ớ c m ô l ê n tcVi 2 0 lít.
T h à n h p h ầ n c ủ a n ư ớ c m ơ g ồ m c ó n ư ớ c p r ô t ê i n , g l u x i t , li p i t, c á c c h ấ t t h ả i v à
các chất muối.
4 .2 . B ạ c h h u y ế t
T l i e o n u h ĩ a r ò n g : b ạ c h h u y ế t là tât c á n h ũ ì i g d ị c h c ủ a c ư t h e b ê n i m o à i c á c lê'
b à o \' à b e n i m o à i h ẹ lliòHt: t u ầ n h o à n m á u .
' r i i e o n u h ĩ a h ẹ p : h ạ c l i i i u y c t l à c á c c h â t d ị c h ơ k ẽ tc hcKí v à c h ã i clỊch lull ilion«:
t r o n g c á c n i a c h b ac l i h u y ẽ l .
B ạ c h h u \ c ! là n i ỏ l c h â t d i c h t r o n e s u ố t , m à u vàiii: n h a i .
T ro i i i : c ơ
l!iL '
'’lacli
IniNCt cliiéỉii 1/5 I r o i m k r o ì m ct)' i hc .
S9
T l i à n h p l i ấ n c u a b a c h liiivcl u ỏ m hii;,oi iiKínu \ à h a c h h u \ c l c ấ u k h o á n i : liưn
c ò n kh o á i i i Z lO^r l à h o n i : c ầ u \'à c á c Ic h . i o k h a c
B a c h h u v ẽ l l ưu t h ò i m t h c o n i a c h r i c n u . (.1(1 là lic i n a c l i h a c h h u y c l . H ệ b ạc l i
h u y ế t b ă l đ á u t ừ c á c n i a o I i i a c h h ạ c h h u \ c t t h o c s á u \ à o c á c k ẽ lõ 'lào. D ị c h k ẽ tv.'
b ' ; o i mC-. ấ n i v à o i i u i o m a. c h b a. c h h u ^\ c t . r ổ i s ẽ v à- n c h u x- c n thcc) c i i c ' ì n h n ii.i ch b a• c h
nu ốt v é li 111.
C h ứ c Iiãii” c u a h ệ b ạ c l i h u y ê t là c h u \ ê n p r o t o i n tìr C.IC t ổ c h ư c t r ơ "C n i á u . C á c
p r ó t ị i n l . o à t a n t h c o n ư ớ c t h â m CỊLK. m a o đ ò n u n i a c h . klioiliz t h ấ m t r ớ lại ilirơc t o à n
b ộ v à o m a ( . l ĩ n h m ạ c h . M ộ t p h ầ n kV]i , ihai t l i ấ m \ à o m a o m a c h b ạ c h h i i yê t Iiià VC
tini . N ỵ o à i ra. liệ b ạ c h I n i y c l c ò n p h â n p h ỏ i n ư ớ c \ à c a c c h á t h o à t a n c h o d ồ n g đ c u
t r o i m c ơ t hè . N h ư v ậ y . h ệ b ạ c h l i u y ê t đ ã l à m n l i i èn i v u b ổ s u i m c h o t u ầ n h o à n t i n h
m ạ c h . N o d á n i b á o c h o c á c t ổ c l i ứ c d ir ơ c s o i m và lioal d ô n t ; tốt. N ơ i n à o bị t á c
m a c h b ạ c h h u y ế t là c ó h i ệ n tirợiiíỉ t h o á i b i ế n CLKI c á c tổ c h ứ c 0' d ó. C h a n t i h ạ n : r ãc
m a j h b ạ c h h u y ế t c ủ a t i m d ẫ n d e n t h o á i b i ế n c o ’ tini.
5.
S ự m iễn dịch
5 . 1. K h á i n iệ m
Cơ thê
c ó k h ả n ă n g c h ố n g lại s ự n h i ễ m k h u ẩ n gọ i là sụ- i n i ễ n d ị c h . N g ư à i ta g ọ i
t í n h k h ơ n g c ả m t h ụ c u a c ơ t h ê đố i vớ i s ự n h i ễ m k h u â n uâ y b ệ n h là s ự m i ễ n d ị c h .
5.2. P h â n lo ạ i
C ó hai l oạ i m i ễ n d ị c h t ự n h i ê n v à m i ễ n d ị c h n h â n tạo,
M i ề n d ị c h t ư n h i ê n ; K h ô n g p h ả i c h ỉ là n h ữ n g m i ễ n d ị c h sinh r a đ ã có m à c ị n
c ó t h ể đ ư ợ c h ì n h t h à n h I roii ịí q u á t r ì n h s ô n ị ị . C h í n h vì v ậ y m i ễ n d ị c h t i í n h i ê n
c ĩ i n g g ổ m c ó hai l o ại , đ ỏ l à b á m s i n h v à m i ẻ i i d ị c h t ã p Iiliiẻni.
M i ễ n d ị c h b á n i s i n h d ó là m i é n d ị c h m à i m a y l ừ k h i nicVi ra d ờ i ct)ii n g i r o i đ ã
k h ò n g c á m ihii đ ò i vứi m ộ t b ệ n l i n à o đ ỏ . M i c n d ị c h n à y niaiií: t í n h c á t hế . D o tló,
t u y v a o s ư c d c k h á n g c u a c ơ t h c Iiia t m h c a m ihii cloi \ƠI c a c b ' i i h c ó t h a y clổi. Sức
đ é k l i á i m c ủ a c ơ tlìc p h u t h u ộ c v à o I rạ i i g t h á i c ơ Ihc, v à o nhúTi i d i c u kiệii c ù a Iiioi
trirờnt: x i i i m q u a n h . C l i á i m liạíi: s ức đ c k h á n i : c u a co' i h è u i á n k h i C'(> t h è '^’ ú a niội
m o i , bi l ạ n h . ..
Micn cÌỊch khỏim nhữim nianũ tíiili cliàt bàin sinh mà I1( cịn có ip; si.ih ra
trong tịiiá trình sịng. Đó là niiẻn dịch làp nhiỏni Micn clịcli niy tliUíVn ; xuất hiện.
SIIII khi niăc \'à khoi bệnh tmyên nhiẻni. Tác cluiiiz ciia niicn tiỊ:!i này
íiiữ cho cơ
thc khỏiiL; riiãc lại hệnh ấv nữa. Nliưne có loại míen (.lịch tậf nhiễm có l.'c ciiine
lioim thời ũiaii dài Iilni hệnh dậu mùa. bẹnli sịt Ịihát han... v; có loại có tác tlụnt:
IroiiL' tliời tzian iiizTin nliu' hệnh cúm. bọnh lị. . .
90
M i e n d ị c h n h à n la o : n u a v t ừ ll io 'i \ a x ư a n u i r ờ i ta đ ã b i c t c á c l i t ạ o ra I 111CI 1 eÌỊch
n à y . N g à y n a v n c ư ờ i la s ú t i i i i i ” c ; ic \'ị k l n i á n y o u l i o ã c \ 'i k h u â n đ ã c h c l . h o ặ c c á c
c h c p h a m c h è l ừ h ỏ n h e p (.lịch \ I
N h ư n g c ũ im
k l i i i á i i cic eliô u c h c V i i c x i n c l i ố n ũ m o t s o b c n h .
c ó m ố t so b c i i l i d i c h
phát Iric n
rát n lK in li, c ơ th ê k h ỏ n s
k i p t a o r;i
k l i a i m t h ố . V ì v ậ y . d ô i v o i c ; íc d i c h b ệ n h n à y n t : ư ờ i ta p h á i t i c i n h u y ò t l l i a n h c l i ứ a
h ộ i i h c ó c h ứ a k h i t i i i z t h ê đ ã đ i r o v t a o s á n , l à n i c h o co' l l i c c ó k h á I i ã i i í ! c h ố i i u clỡ
đ i r ơ c v ớ i c á c v i k h i i a n . Đ o là m i c n d i c h t h u d o n e . M i e i i d ị c h n à v I'ãl d è I i i â l .
x u a t h iệ n n g a y sau k h i d ira h u v c ì tlia n h v à o
ih ư iig
cơ ih c .
Ncồi ra. trong cơ the cịn co mot loai micii dịch lir nhicn d(i mẹ truNcn cho
con t|ua nhau thai t rone thòi ki phát Incn cua ihai và qua sữa troim thịi kì cho
con bú.
6.
f)ặc đ ic in n á u c ú a t r e th e o lứa tuòi
6 .1 . S ự tạ o m á u
'1’rons giai doạn bào thai VtK) CLIOI luẩn thứ hai. đáu tuần thứ ba đã
sự lạo
Iiiaii ư túi rốn. Từ nhữnu dáo máu chiu tien ơ lúi ròn biệt hố ra nliữiie tc bào (r
imồi làm tliành liên bà(i cua mach nii. Đón tuần thứ Iiãni sát dáu co sư tao máu
o' gan. Gan dã tạo ra đù các tlìành phần ciia in;íu. Iihưim clui yvl'u là hổni: cầu. Klii
ihai Iihi dược ' 2 tuần tliì luý xưưng đã bãt dâu san xuâì ra liiáLi. 'ĩliai nhi dược 4
tliiing thì lá lách bãt dầu sán xuất la máu \ à tai) cliLÌ ycLi là hạch huyCi bài) và mọt
phẩn.hổng cáu. Từ khi tliai nhi đirực 5 iháim irơ di thì chức năim san xuâì la máu
ciia gan yếu di, còn chức năni: san xuất ra niáu của iLiý xiicmg phái liiẽn và san
xiiál mạnh nhất.
Sau khi ra dừi, dịl VỚI nhữiiũ; tre khoe manh thì luy xương clo là co' C|uan doc
nliàl sán xuât ra máu. Khỏi lưưiie lồn hơ của mo tao ni;Ui nàv đal tới 70 - SOu.
KliốiiiZ den tuổi dậy thì \ icc càu lao máu chi con ơ các đầu xươiii:. cac
im.iii, \ư(rng del va tlian \iroii” soiii:
N h ì n c h i i n c , s ự t ạ o ni;'ui a t r c rat m a n h , iiliưnL! c ó l í n h c h â l khon»; (Ml d ị n h .
( ló . ơ t r e d ồ m ắ c c á c b c n l i \ è n i a i i . n l u i i m c ũ n i ! n'it d c p h u c h õ i . K h i h ị i h i c u m á u
l ũ i n g t l i ì t u y v à n g ớ t l i à n xiru'HL; t i à i l a i tiD' i h à n l i I U \
đo. Ü
Irc c à iiũ n l io tliì liiẹ n
I ư d n u I i à v c à n g clê x a y la .
6.2. Đ ục (ỉieni vê th c iiili p h à n va í iiili chat cua Iiiá ií theo lứ a tu o i
I ' r o n g n i a u c u a t r c CIII, c ũ n L ’ I i l i ư ()■ Iiụiroi líýii c a c c l i à t v o
c ơ tu'o'ỵii: đ ị i
n h a u vé s ố v à c l i á t l i r ơ i i e . N h ư ì i e c ; ic c h a i li ứ ư Cií l l i i t l i a y c lõ i i h e o lứ a t u o i .
V í d u : ừ I r c s ư s i n h v;'i o ’ (IV I t i i ỏ i IIKÌII c h ứ a Í1 Ị i i o l c i n v à c i i / . y i i i h u '11 s o v o i
c á c l ứ a t u ổ i k h á c . K h i l i e ( .liiơ c 3 l i i o i h à m l i r ơ i i í : Ị H Õ t c i n ' i i ỏ n i : I i h u ' ( ĩ I i e i ù v i lcín.
