Kiến tạo “văn hóa nhà trường” để xây dựng nền giáo dục thực chất

KIẾN TẠO “VĂN HÓA NHÀ TRƯỜNG”
ĐỂ XÂY DỰNG NỀN GIÁO DỤC THỰC CHẤT
Đặng Minh Trí*, Bùi Chính**
1

2

Tóm tắt: Ngành giáo dục đang sôi nổi bàn luận và đề xuất biện pháp thực hiện “Học thật/ Thi thật/ Tài năng thật” theo sự chỉ đạo
của Thủ tướng Phạm Minh Chính. Để thực hiện được điều đó nhà trường phải kiến tạo được “văn hóa sống thật”, ở đó: “thầy dạy thật,
trị học thật, người quản lý thầy-trị (Hiệu trưởng/Thục trưởng) có sự lãnh đạo/quản lý/quản trị thật” đối với cơ sở do mình điều hành.
Từ khóa: Văn hóa, văn hóa nhà trường, giáo dục thực chất.

1. QUAN NIỆM VỀ PHẠM TRÙ VĂN HĨA

a. Ở phương Đơng, phạm trù này bắt nguồn từ cụm từ “văn trị giáo hóa”.
- “Văn trị” là quản lý bằng cái đẹp (tầng sâu của nó là cái thiện, cái chân thực, cái
trong sáng). Đó là quá trình hướng con người vào cái đẹp, có lí tưởng làm theo cái đẹp.
- “Giáo hóa” là cơng cụ để đạt được “văn trị”. Đó là q trình cảm hóa con người
đi tới cái đẹp không bằng sự ép buộc, cưỡng bức mà bằng con đường giáo dục.
b. Ở phương Tây, phạm trù này biểu đạt bằng từ “Cultus” (tiếng Latinh). Cultus là
sự nuôi trồng “cây/ con” trong đời sống vật chất và nghĩa rộng là sự ươm trồng tâm hồn
con người, thực hiện sự dưỡng sinh. Tiếng Pháp, tiếng Anh biểu đạt Cultus thành Culture.
c. Các nhà Duy tân Nhật Bản ở thế kỷ XVIII trong giao lưu Đông Tây đã dịch:
Culture = Văn hóa.
d. Phạm trù văn hóa khi vận động vào đời sống, kết hợp với một phạm trù khác
tạo nên phạm trù phức hợp. Thường có các phạm trù phức hợp quan trọng sau: văn
hóa gia đình, văn hóa nhà trường, văn hóa quản lý.
Nếu biểu thị văn hóa là “a”, cái nó kết hợp biểu thị là “b” thì phức hợp “ab” được
hiểu là: Nội dung quy định cho “b” trở thành đẹp trong cuộc sống; phương pháp làm
cho “b” tiến tới cái đẹp.
Viện Trí Việt, Hội Liên hiệp Khoa học Kỹ thuật Việt Nam.

Trường Đại học Thủ đô Hà Nội.

*

**


270

KỶ YẾU HỘI THẢO QUỐC GIA: XÂY DỰNG NỀN GIÁO DỤC THỰC CHẤT - ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP

“Văn hóa gia đình” là cái đẹp trong tổ chức cuộc sống gia đình đạt tới các giá trị:
gia phong trong sáng, gia pháp nghiêm minh, gia giáo nền nếp, gia cảnh thuận hịa,
gia sản phát đạt, gia cư trong lành.
“Văn hóa nhà trường” là cái đẹp trong tổ chức hoạt động của nhà trường để đào
tạo nên được “nhân cách – nhân lực” có chất lượng cao cho cộng đồng, đất nước.
“Văn hóa quản lý” là cái đẹp của cơng tác quản lý làm cho hệ thống được ổn định
và phát triển một cách lành mạnh, sự quản lý tuân theo lí tưởng lo trước dân, hưởng
sau dân (Tiên thiên hạ chi ưu nhi ưu, hậu thiên hạ chi lạc nhi lạc).
2. THIẾT CHẾ NHÀ TRƯỜNG TRONG TIẾN TRÌNH PHÁT TRIỂN CỦA XÃ HỘI

a. Nhà trường là thiết chế ra đời và gắn liền với các bước tiến hóa của xã hội. Đó
là mơi trường rèn luyện cho Thế hệ trẻ đi từ thế giới tình cảm (gia đình) đến thế giới
công việc (xã hội) tránh được các hụt hẫng không đáng có.
Nhà trường với bộ ba “Tri - Trị - Thầy” thoát khỏi ảnh hưởng của thần quyền,
giáo hội, tăng lữ, quý tộc bắt đầu từ nhà trường của Khổng Tử (phương Đông), của
Platon (phương Tây).
Trước tiến bộ của khoa học kỹ thuật hiện nay, có quan điểm cực đoan cho rằng:
Nhà trường truyền thống sẽ dần dần tiêu vong đi. Người ta có thể học qua mạng, qua
thư viện, qua giáo dục từ xa. Lại có quan điểm xã hội cho rằng: “Nhà trường khơng

nên có vách ngăn”, hịa tan vào xã hội, chỉ dạy cái xã hội cần, ai cũng có thể đứng lên
bục giảng, ai cũng có thể làm thầy giáo.
Einstein đã bác bỏ những quan điểm sai trái này. Ông cho rằng:
“Dạy cho con người kiến thức một chun ngành nào đó thì chưa đủ bởi bằng
cách đó anh ta (chị ta) tuy có thể trở thành một cái máy khả dụng nhưng không thể
trở thành một con người với đầy đủ phẩm giá. Điều quan trọng là anh ta (chị ta) phải
được dạy dỗ để có một cảm thức sống động về cái gì là đáng để phấn đấu trong cuộc
đời. Anh ta (chị ta) phải được dạy để có một ý thức sống động về cái gì là đẹp, cái gì
là thiện. Nếu khơng, với kiến thức chun mơn hóa của mình, anh ta (chị ta) giống
như một con chó được huấn luyện, chứ khơng phải con người được phát triển hài hịa.
Những điều trân quý đó được truyền đạt cho thế hệ trẻ nhờ thiết chế “nhà trường”, nhờ
quan hệ trực tiếp với thầy, chứ không thể chỉ qua sách vở”.
Einstein nhấn mạnh thêm rằng mơi trường nhà trường cịn rèn luyện cho thế hệ trẻ
tư duy phê phán, một điều rất quan trọng của nhân cách. Ơng cho rằng một nhà trường
đích thực là nơi làm cho “học sinh cảm thấy những điều họ học được là một quà tặng
quý giá, chứ không phải là một nhiệm vụ ngán ngẩm”.


271

Phần I: QUAN ĐIỂM VỀ “NỀN GIÁO DỤC THỰC CHẤT CỦA VIỆT NAM VÀ THẾ GIỚI”

Cuộc sống trong thời đại 4.0 lại nhấn mạnh đến điều Einstein đã khuyến nghị.
Con người ngày nay phải có năng lực 4C:
● C1: Critical thinking – Tư duy phản biện
● C2: Collaboration – Năng lực hợp tác
● C3: Communication – Năng lực giao tiếp
● C4: Creativity – Năng lực sáng tạo
b. Ở nền văn minh nơng nghiệp (đặc trưng qua con trâu) thì chỉ cần có nội dung
học vấn, có thầy, có trị là thành nhà trường. Lịch sử thường nói tới “Hạnh Đàn” – ngôi

trường của Khổng Tử “… Khổng Tử đến rừng Truy Duy, ngồi dưới bóng cây bàng
già, đệ tử thì đọc sách. Khổng Tử vừa đàn vừa hát, trò lĩnh hội lời dạy của Khổng Tử,
đàn hát theo thầy…”.
Nhân loại khi bước sang thời kì kinh tế cơng nghiệp (đặc trưng qua máy hơi
nước) và ngày nay tiến tới kinh tế tri thức (đặc trưng qua dàn máy vi tính) thì nhà
trường khơng thể vận hành như thời Khổng Tử. Cùng với tam giác “MNP” (M: Mục
tiêu đào tạo; N: Nội dung đào tạo; P: Phương pháp đào tạo), thầy và trị cịn cần có
trường sở và thiết bị dạy học.
Cấu trúc của MNP tạo nên kết cấu tinh thần của nhà trường còn trường sở, thiết
bị tạo nên kết cấu vật chất của nhà trường (trong kết cấu vật chất cũng có kết cấu vật
chất truyền thống là trường sở, thiết bị máy móc dạy học và kết cấu vật chất phi truyền
thống là các phần mềm dạy học).
c. Quản lý nhà trường là sự điều khiển hoạt động của thầy - trò, tác động vào hai
kết cấu này tạo nên được sản phẩm tổng hợp “nhân cách - nhân lực” cho cộng đồng.
Tùy loại hình nhà trường mà mục tiêu “nhân cách” > mục tiêu “nhân lực” hoặc mục
tiêu “nhân cách” = mục tiêu “nhân lực” hoặc mục tiêu “nhân lực” > mục tiêu “nhân cách”.
3. Điều kiện để có văn hóa nhà trường

a. Có 4 trạng thái sau về nhà trường.
Kết cấu tinh thần MNP
Kết cấu vật chất:
Trường sở, thiết bị dạy học
(+)
(-)

(+)
A:
KCTT(+)
KCVC(+)
C:

KCTT(+)
KCVC(-)

(-)
B:
KCTT(-)
KCKV(+)
D:
KCTT(-)
KCVC(-)


272

KỶ YẾU HỘI THẢO QUỐC GIA: XÂY DỰNG NỀN GIÁO DỤC THỰC CHẤT - ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP

Trạng thái A: Kết cấu tinh thần (+), Kết cấu vật chất (+)
Trạng thái B: Kết cấu tinh thần (-), Kết cấu vật chất (+)
Trạng thái C: Kết cấu tinh thần (+), Kết cấu vật chất (-)
Trạng thái D: Kết cấu tinh thần (-), Kết cấu vật chất (-)
Một nhà trường được gọi là có dấu hiệu văn hóa nhà trường tốt phải là nhà trường
đạt tới trạng thái A. Nếu rơi vào trạng thái B hay C đều chưa có văn hóa nhà trường.
Cịn rơi vào trạng thái D là nhà trường suy thối. Dù ở đó có giờ học, có hoạt động của
thầy - trò song thiết chế nhà trường đích thực đã bị băng hoại.
Kết cấu tinh thần và kết cấu vật chất đều có giá trị (+) và vận động hài hòa với
nhau là điều kiện cần để có văn hóa nhà trường bền vững.
b. Điều kiện để có văn hóa nhà trường
Điều kiện để có văn hóa nhà trường bền vững là người học có phong cách học tốt,
người dạy có phong cách dạy tốt, quan hệ thầy - trò (Vấn đề trung tâm của nhà trường)
là quan hệ của tình bạn dân chủ (Thầy q trị, Trị kính thầy).

● Phong cách học
- Nhà Giáo dục vĩ đại của nhân loại – Khổng Tử, người được hậu thế tôn vinh
là “Vạn thế sư biểu” (biểu tượng của người thầy muôn đời) đã nêu năm yêu cầu cho
người học: Bác học (học rộng), Thâm vấn (hỏi sâu), Thận tư (suy nghĩ cho cẩn thận),
Minh biện (phân biệt cho rõ ràng), Đốc hành (làm cho hết sức). Ông nhấn mạnh: “Là
trị thì phải học cho rộng, hỏi cho kĩ, nghĩ cho cẩn thận, phân biệt cho rõ ràng, làm cho
hết sức. Cũng có điều chưa học, nhưng đã học điều gì mà khơng được thì khơng thơi.
Cũng có điều chưa hỏi, nhưng đã hỏi điều gì mà chưa rõ thì chưa thơi. Cũng có điều
chưa nghĩ tới, nhưng đã nghĩ điều gì thì khơng được nghĩ bậy bạ. Cũng có điều chưa
phân biệt được, nhưng đã phân biệt điều gì thì phân biệt cho minh bạch, khơng được
ngụy biện, càng khơng được quỷ biện. Cũng có điều chưa làm, nhưng đã làm điều gì
thì làm cho chu đáo, khơng được buông xuôi…”.
- Trong bối cảnh bước vào nền kinh tế tri thức, các nước xây dựng nhà trường
thông tuệ (Smart School), yêu cầu người học học theo tinh thần POWER (sức mạnh)
với hàm ý:
+ P (Planning): Biết kế hoạch hóa mục tiêu học tập.
+ O (Organizing): Biết tổ chức thực hiện kế hoạch đề ra.
+ W (Working): Biết làm việc một cách khoa học theo các nhiệm vụ của kế hoạch
đã xác định.


Phần I: QUAN ĐIỂM VỀ “NỀN GIÁO DỤC THỰC CHẤT CỦA VIỆT NAM VÀ THẾ GIỚI”

273

+ E (Evaluating): Biết tự đánh giá kết quả học tập đã thu lượm được.
+ R (Recognizing): Biết xây dựng cho mình những nhận thức mới.

Kế hoạch
(P)

Tổ chức
(O)

Nhận
thức (R)

POWER



Đánh
giá
(E)

Làm
việc
(W)

GS. Nguyễn Cảnh Tồn có nêu ra tinh thần “sáu mọi” cho phong cách học:
(1) Học mọi nơi, (2) Học mọi lúc, (3) Học mọi vấn đề, (4) Học mọi người, (5) Học bằng
mọi cách, (6) Học trong mọi hồn cảnh.
● Phong cách dạy
- Người thầy vơ luận dạy ở cấp bậc học nào cũng có ba sứ mệnh:
(1) Người truyền đạo cho trò (được hiểu là mang các giá trị tinh hoa của thời đại
truyền vào tâm thức trị để trị có hệ giá trị sống cho bản thân phù hợp).
(2) Người giải hoặc cho trò (giúp trị có tri thức, giải tỏa điều học trị nghi hoặc
trước sự phát triển của Khoa học, kỹ thuật, văn hóa).
(3) Người thụ nghiệp cho trị (đặt cơ sở ban đầu để trị có nghề nghiệp tương lai,
hữu dụng cho đời).
Để hoàn thành được ba sứ mệnh trên, người thầy phải là người biết huấn luyện trò

(huấn: dạy, luyện: rèn). Muốn huấn luyện được trò, thầy phải biết “quản lý” trò, “lãnh
đạo” trò, thực hiện khéo léo được 5 công việc sau:
Dụ, Trợ, Đạo, Khải, Phát
Dụ (Dẫn dụ học trò phấn khởi đi vào sự học); Trợ (Hỗ trợ học trị vượt qua khó
khăn); Đạo (Chỉ đạo học trị thực hiện kế hoạch học tập); Khải (Thức tỉnh trò làm
được điều cao q có ích); Phát (phát triển nhân cách tồn vẹn của trị).
Bậc Sư biểu của giáo giới Việt Chu Văn An (1292-1370) từng có lời huấn đức
cho các người thầy với tám từ “Cùng lý - Chính tâm - Trừ tà - Cự bế”. Huấn Đức này
còn giữ nguyên tính thời sự cho nhà giáo của cuộc sống hôm nay với 4 yêu cầu sau:


274

KỶ YẾU HỘI THẢO QUỐC GIA: XÂY DỰNG NỀN GIÁO DỤC THỰC CHẤT - ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP

• Rèn luyện chỉ số IQ – Intelligent Quotient (để đạt sự Cùng lý)
• Tu dưỡng chỉ số EQ – Emotion Quotient (để tích lũy Chính tâm)
• Thúc đẩy chỉ số AQ – Adversity Quotient (để có lịng dũng cảm đấu tranh trừ
bỏ các sự nhảm nhí/ để Trừ tà)
• Phát triển chỉ số CQ – Creative Quotient (để có nghị lực vượt qua thách thức/
Cự bế)
Lĩnh hội huấn đức của Chu Văn An lại liên tưởng tới lời dạy của Hồ Chí Minh
trong thư gửi Tướng Nguyễn Sơn (1948):
Trừ tà/AQ
(Đảm dục đại)

Cự bế/CQ
(Hành dục phương)

Nhân cách

Chính tâm/EQ
(Tâm dục tế)

Cùng lý/IQ
(Trí dục viên)

● Bốn kiểu dạy học và quan hệ thầy - trị trong nhà trường
- Việc dạy học ở bất kì thời đại nào cũng quy vào 3 nhân tố chủ yếu “Tri-Thầy-Trị”
và hình thành 4 kiểu sau:
Sắc thái Tri - Thầy - Trị
Kiểu dạy học
Truyền thống
Gợi mở
Tích cực
Hợp tác

Tri thức

Người dạy

Người học

Lặp đi lặp lại
Tái hiện
Tái tạo
Sáng tạo

Người chỉ huy
Người thiết kế

Người dẫn dắt
Người cố vấn

Người chấp hành
Người thi công
Người lĩnh hội
Người khám phá

- Quan hệ thầy - trị vơ luận trong trường hợp nào như Aristoteles - nhà triết học vĩ
đại người Hy Lạp (384-322 TCN) đã chỉ ra: “Quan hệ thầy trị là quan hệ của tình bạn đạo
đức”. Người thầy dù thực hiện kiểu dạy học truyền thống, dạy học gợi mở, dạy học tích
cực hay dạy học hợp tác phải nhất quán từ bỏ sư phạm quyền uy ban ơn, tiến đến sư phạm
của tình bạn dân chủ. Bác Hồ có lời huấn đức: Trong nhà trường, Thầy phải q trị, trị
phải kính thầy, có việc gì bàn bạc dân chủ với nhau, nhưng khơng được cá đối bằng đầu.
- Người thầy phải có nghệ thuật sư phạm, thực hiện tốt và khéo việc dạy học phân
hóa, tùy theo sức chứa, sức hút, sức thấm, sức chế biến của học sinh mà có cách dạy
thích hợp.


Phần I: QUAN ĐIỂM VỀ “NỀN GIÁO DỤC THỰC CHẤT CỦA VIỆT NAM VÀ THẾ GIỚI”

275

+ Nếu học sinh kém thông minh, lại lười và cẩu thả, người thầy phải thể hiện là
người chỉ huy sát sao, vừa biết ép buộc và biết khích lệ trị hồn thành nhiệm vụ.
+ Nếu học sinh kém thông minh nhưng chăm chỉ, hoặc lười mà sáng dạ người
thầy phải thể hiện là người thiết kế tỉ mỉ, quan tâm chỉ dẫn cho trò tái hiện, tái tạo được
điều tiếp thu.
+ Nếu học sinh thơng minh lại chăm chỉ, người thầy có vai trị như cố vấn giúp
cho học sinh có năng lực học tốt, sáng tạo trong học tập, biến quá trình đào tạo thành

quá trình tự đào tạo.
4. “Quản lý”: Nhân tố quan trọng để kiến tạo văn hóa nhà trường

a. Hiệu trưởng với tư cách Người quản lý có vai trị quan trọng xây dựng, phát triển
văn hóa nhà trường. Hiệu trưởng hoàn thành tốt cả hai sứ mệnh: người thủ trưởng (Boss)
của nhà trường và người thủ lĩnh (Master-mind) của tập thể sư phạm; bao quát một cách
toàn diện các yếu tố: kết cấu tinh thần, kết cấu vật chất, phong cách học, phong cách dạy
và quan hệ thầy trò, làm cho các yếu tố này phát triển tốt đẹp và hài hịa.
b. Có bốn lĩnh vực mà Hiệu trưởng phải chú ý đồng bộ:
- Quản lý công việc.
- Quản lý quan hệ.
- Quản lý môi trường.
- Quản lý bản thân.
+ Quản lý công việc nhằm tới ba giá trị: (1) Chọn việc đúng để làm (Right doing);
(2) Làm khéo và đúng việc đã chọn (Doing Right); (3) Tạo ra hiệu quả công việc.
+ Quản lý quan hệ sư phạm nội bộ nhằm tới ba giá trị: (1) Kỉ cương, mọi người
làm theo luật và quy chế; (2) Tình thương, mọi người sống thân ái với nhau; (3) Trách
nhiệm, mọi người gắn kết với nhau như một đội công tác (Team Work).
+ Quản lý môi trường nhằm tới ba giá trị: (1) Biết phòng vệ chu đáo; (2) Biết phát
triển bền vững (tấn công); (3) Biết thi đua hợp tác với các nhà trường khác.
+ Quản lý bản thân nhằm tới ba giá trị: (1) Điềm đạm, sáng suốt (cái đầu lạnh);
(2) Khoan dung, bao dung (trái tim hồng); (3) Biết bồi dưỡng tinh hoa, để có người
kế nhiệm xứng đáng.
Tổng hợp, có mười hai giá trị mà người quản lý phải nắm chắc để có văn hóa
nhà trường:


276

KỶ YẾU HỘI THẢO QUỐC GIA: XÂY DỰNG NỀN GIÁO DỤC THỰC CHẤT - ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP

Trái tim
hồng

Cái đầu
lạnh

Bồi
dưỡng
tinh hoa

Chọn
việc
đúng để
làm

Làm khéo
và đúng
việc đã
chọn
Tạo ra
hiệu quả
đích thực

Văn hóa Quản
lý Nhà trường
của Người
Hiệu trưởng

Thi đua

hợp tác

Phát
triển
bền
vững

Kỉ
cương

Tình
thương
Phịng
vệ chu
đáo

Trách
nhiệm

5. Mười thơng điệp về văn hóa nhà trường từ một trường phổ thông

Xin giới thiệu “Bản thông điệp mười điểm” của một trường phổ thơng đang phấn
đấu kiến tạo được văn hóa nhà trường:
1)Chúng ta (tập thể sư phạm nhà trường) hạnh phúc khi người học hạnh phúc.
2)Người học là nhân vật quan trọng của nhà trường, là dòng máu của nhà trường,
là yếu tố quyết định sự sống còn của nhà trường.
3)Người học và người dạy liên kết chặt chẽ với nhau. Trong nhà trường khơng
có sư phạm quyền uy ban ơn mà chỉ có sư phạm của tinh thần kỉ cương – tình thương
– Bao dung – trách nhiệm – sáng tạo.
Tập thể người dạy - người học của nhà trường sống theo phương châm:

“Giúp ai việc lớn cũng quên,
Ơn ai việc nhỏ để bên dạ này”
(Thi ân mạc niệm/ Thụ ân mạc vong)
4)Người học khi vào trường là ân nhân của nhà trường. Trong quá trình đào tạo
họ, nhà trường khơng nên nghĩ mình ban phát ân huệ cho họ mà phải nghĩ họ đem ân
huệ đến cho nhà trường, vì có họ đạo học mới được truyền tải, sứ mệnh của nhà trường
mới được hiện thực.
5)Công việc của nhà trường chỉ thành công khi người học không đứng ngồi mục
đích đào tạo, giáo dục.


Phần I: QUAN ĐIỂM VỀ “NỀN GIÁO DỤC THỰC CHẤT CỦA VIỆT NAM VÀ THẾ GIỚI”

277

6)Người học không phải là nhân vật để nhà trường cao đạo khi huấn luyện họ.
7)Người học không phải là con số thống kê lạnh lùng. Họ là người khao khát
kiến thức và kĩ năng mà nhà trường có nhiệm vụ dẫn dắt họ chiếm lĩnh.
8)Người học đặt ra cho nhà trường những nguyện vọng về phát triển Nhân cách.
Nhiệm vụ của nhà trường là giúp đỡ họ hiện thực các nguyện vọng này.
9)Người học phải được nhà trường đối xử ân cần, lịch sự nhất theo các phương
tiện mà nhà trường đang có. Nhà trường phấn đấu phát triển các phương tiện này ngày
càng hiện đại.
10) Nhà trường có sứ mệnh là vầng trán dẫn dắt trí tuệ nhân dân cộng đồng, là
Trái tim hịa hợp nhân tâm cộng đồng, là đơi tay dìu dắt nhân dân cộng đồng thực hiện
lẽ sống Chân – Thiện – Mỹ – Huệ.
6. Bảy mươi lời khuyên của Richard Sloma và sự vận dụng của Hiệu trưởng vào điều hành nhà trường để
kiến tạo văn hóa nhà trường

Richard Sloma là nhà quản lý thực tiễn nổi tiếng của Mỹ. Ơng có tác phẩm Để là

nhà quản lý thành công (đã được dịch ra tiếng Việt. NXB Thông tin, H., 1999) với 70
lời bàn bổ ích cho hoạt động thực tiễn của người quản lý.
Hiệu trưởng vô luận phụ trách nhà trường nào, trong bối cảnh hiện nay cần lĩnh
hội các lời khuyên này để kiến tạo được văn hóa nhà trường.
Chúng tơi xin ghi lại 70 lời khun của Richard Sloma có kết hợp với sự bổ sung
từ góc nhìn của một hiệu trưởng từng có nhiều năng động và đạt được những thành
công trong kiến tạo văn hóa nhà trường.
Xin bạn đọc 70 lời khuyên của Richard Sloma. Nếu phải rút ra 5 lời khuyên cần
thiết với bản thân để xây dựng văn hóa nhà trường thì bạn chọn 5 lời khuyên nào?
1)Bạn đang là người quản lý một đơn vị (hay người kế nhiệm của chức vụ này).
Bạn hãy ln ln suy nghĩ: “Cái khó khơng phải đạt được phần thưởng cho nỗ lực
của mình, mà là đạt được hiệu quả công việc theo sứ mệnh của mình”.
2)Bạn hãy coi đơn vị mình như một “xí nghiệp liên hợp”. Bạn hãy làm việc theo
phong cách của “Tổng giám đốc”.
3)Đừng bao giờ bạn chấp nhận sự xoàng xĩnh, luộm thuộm trong phòng làm việc
của bạn.
Đành rằng, hiện nay cịn nhiều “cái khó”, song đừng vì “cái khó mà bó cái khơn”.
Hãy làm cho “cái khó ló cái khôn”.
Hãy sắp xếp sao cho nơi làm việc của bạn ngăn nắp, gọn gàng và có chút thẩm
mỹ. Bạn hãy cố gắng có một bình nước lạnh, đẹp. Bình ln luôn đầy nước với một


278

KỶ YẾU HỘI THẢO QUỐC GIA: XÂY DỰNG NỀN GIÁO DỤC THỰC CHẤT - ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP

chùm cốc uống nước xinh xinh. Ai đó đến phịng bạn, hãy mời người đối thoại một
cốc, và rót cho bạn một cốc. Cốc nước lạnh sẽ làm dịu đi những chuyện căng thẳng
bực mình mà “đối tác” vơ tình hay hữu ý đem đến cho bạn.
4)Những quyết định có thể thay đổi được thì làm cho nhanh. Những quyết định

khó thay đổi được thì phải từ tốn. Nên nhớ “Dục tốc bất đạt”.
5)Đừng cố giải quyết tất cả các vấn đề trong một lúc. Phải sắp nó ra từng vấn đề một.
6)Đừng bao giờ phí thời gian vào những vấn đề ít ảnh hưởng đến cái lớn của sự
phát triển đơn vị.
7)Đừng nghe cấp dưới trình bày một chương trình quan trọng nào mà trong đó
khơng kèm theo một thời gian đầu tư soạn thảo nhất định.
8)Trước tiên là đạt hiệu quả rồi mới tìm cách tăng hiệu năng.
9)Phát hiện được những cá nhân giỏi, thực sự dấn thân. Rồi động viên họ gắn bó
với đơn vị.
10)Chậm trễ trong vấn đề đánh giá nhân sự là rất thiệt hại cho đơn vị.
11)Thà là giám sát hơi quá gắt gao một chút, hơn là buông lỏng sự giám sát ngay
từ đầu năm kế hoạch.
12)Nới lỏng giám sát thì dễ hơn là thắt chặt giám sát.
13)Chu kỳ kiểm tra càng ngắn thì kết quả càng hiệu nghiệm.
14)Không ai luôn luôn làm hết 100% khả năng đâu. Phải tìm cách động viên họ.
Con đường tốt nhất là quản lý khêu gợi nhân tâm (Soul management – SM).
15)Liên tục rà soát lại trách nhiệm đã giao phó cho người dưới quyền thì mới bảo
đảm kết quả được tốt thêm lên.
16)Kế hoạch và sự kiểm tra chỉ có hiệu quả khi nào thực hiện xuống tới cấp cuối
cùng trong guồng máy tổ chức đơn vị.
17) Đừng bao giờ chấp nhận các báo cáo chỉ có số liệu. Mà phải địi hỏi báo cáo
có phán đốn tốt, xấu, chẩn đốn tình hình, bình luận sự việc.
18) Phải quản lý danh mục công việc và danh mục tài sản đến từng chi tiết, “tư
duy quản trị” phải thấm vào chương trình hành động.
19) Thời gian và dự tính của bạn nên sắp xếp thế nào để quyện được với lợi ích
của tổ chức đơn vị.
20)Quản lý tổ chức đơn vị phải đúng đắn và mang tính tự nhiên:
- Khơng thương hại hay mánh khóe.

Phần I: QUAN ĐIỂM VỀ “NỀN GIÁO DỤC THỰC CHẤT CỦA VIỆT NAM VÀ THẾ GIỚI”

279

- Tránh khoảng trống trong công việc.
21)Trách nhiệm của người quản lý đơn vị là tạo cơ hội cho mọi thành viên được
bộc lộ được tài năng.
- Nâng đỡ những người bám chắc công việc.
- Thay ngay những người không bám chắc công việc dù với bất cứ lý do gì.
22) Có những lúc phân công công việc phải mắc theo mạch song song với nhau
chứ không phải chỉ mắc theo mạch nối tiếp.
23) Đối thủ lớn nhất của bạn là “thời gian”. Chứ chẳng phải là các quy chế, luật
lệ hay chỉ tiêu.
24)Thà tăng thời gian trong việc lập kế hoạch hành động đào tạo bồi dưỡng nhân
viên hơn là vội vàng “nước đến chân mới nhảy”.
25) Trong quản lý, việc lập kế hoạch là không phức tạp, nhưng rất chán. Cần giải
quyết: To do right thing và To do thing right. Phấn đấu sao cho Kế (+) và Hoạch cũng (+)
chớ để Kế (-), Hoạch (+) hoặc Kế (+), Hoạch (-), càng phải tránh xa Kế (-), Hoạch (-).
26) Phải tập trung vào việc duy trì và tăng cường mọi chức năng của tổ chức để
cho tổ chức rời rạc thì tổ chức sẽ đi đến chỗ hỗn độn.
27)Kết quả đạt được phụ thuộc vào môi trường hoạt động của tổ chức mà
môi trường thì ln thay đổi. Phải có tư duy quản lý sự thay đổi. Tuy nhiên lại
phải nhớ “Dĩ bất biến - ứng vạn biến”. “Bất biến” trong đơn vị là nhân cách con
người. “Vạn biến” là phương pháp giáo dục, phương pháp đào tạo, phương pháp
giải quyết sự việc.
28)Kéo thời gian về phía bạn.
Móc chắc mình vào trục thời gian.
“Biết thanh lý cái đã qua – Quá khứ
Biết thích ứng với cái hiện tại và biết tiên liệu được tương lai. Nên nhớ: Một
người lo bằng kho người làm.

29)Dấu ấn cá nhân và trí tuệ tập thể phải có sự hài hòa trong khâu kế hoạch. Hầu
hết các thất bại trong đơn vị là do quản lý kiểu độc đốn mà khơng phát huy được túi
khơn tập thể trong quá trình lập và triển khai kế hoạch.
30)Quản lý mà chỉ để đối phó với những phát triển của tổ chức là chưa đạt. Phải
dự báo những phát triển ấy và cố kiểm soát được xu thế phát triển.


280

KỶ YẾU HỘI THẢO QUỐC GIA: XÂY DỰNG NỀN GIÁO DỤC THỰC CHẤT - ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP

Nên nhớ câu:
Người có tài là người:


●Việc sai mà sửa được.



● Việc xấu mà ngăn được.



● Việc hỏng mà vớt được.

Người có tầm là người:


● Chưa có việc mà biết việc sắp đến.

● Có việc rồi đốn việc diễn biến ra sao.



● Việc đang diễn biến có thể lượng định được kết quả cuối cùng.

Bạn hãy phấn đấu là người vừa có tài, vừa có tầm.
31) Việc “kiểm sốt” trong quản lý cũng tựa như “sinh tố”: Muốn khỏe mạnh bạn
phải dùng một liều lượng nào đó mỗi ngày. Tuy nhiên uống quá nhiều sinh tố lại có hại.
32)Phải học cách đương đầu với sự cơng kích.
33) Bạn phải tính tốn nhịp độ hành động, cốt yếu là tính tốn về lâu về dài làm
cho cái mạnh phải át cái yếu.
34) Đừng bao giờ thỏa mãn với kết quả. Thường khi một tổ chức đạt mức thắng
lợi rực rỡ thì cũng là lúc phải lo lắng cho sự suy thoái dễ dàng xảy ra.
35) Nếu phương hướng chiến lược là đúng và thích hợp, thì một tổ chức có thể
chấp nhận một số sai sót trong giải pháp hành động. Tuy nhiên, phương hướng chiến
lược vạch ra đã sai thì giải pháp đúng đến đâu cũng thất bại.
36)Những người thông minh mà lại bàng quan thờ ơ với công việc của đơn vị là
những người đáng ngại nhất. Bạn cũng nên thận trọng với những người hay khen bạn:
có những người chân thành với bạn, lại có những người nịnh bợ bạn.
37) Hiệu quả tài chính của đơn vị chỉ tăng lên đúng nghĩa khi tổ chức đơn vị lớn
mạnh và đạt hiệu quả chất lượng cơng việc đích thực.
38) Đừng gánh thêm trách nhiệm của bất cứ ai khác. Chỉ trách nhiệm của bạn
cũng đủ cho bạn phải làm việc hết sức rồi (chớ bao biện).
39) Giải quyết một vấn đề, một cơng việc thì ln ln nảy sinh ra các vấn đề
khác, các mâu thuẫn khác (đừng bao giờ tránh né xoa dịu mâu thuẫn).
40)Giải quyết tốt phần cơ bản trước khi tiến tới phần kế tiếp.
41) Mục tiêu xã hội hàng đầu của đơn vị là góp phần củng cố sự đồng thuận và

tăng cường nguồn nhân lực kỹ thuật cho xã hội. Đơn vị phải là vầng trán của cộng


Phần I: QUAN ĐIỂM VỀ “NỀN GIÁO DỤC THỰC CHẤT CỦA VIỆT NAM VÀ THẾ GIỚI”

281

đồng và huy động nguồn lực của cộng đồng cho phát triển đơn vị (cộng đồng là trái
tim của đơn vị).
42) Muốn nới rộng phạm vi quyền hạn, bạn phải tăng cường được uy tín đạo đức
(quyền lực tinh thần), làm cho người dưới quyền khẩu phục và tâm phục.
43) Khơng cấp trên nào có thể ban cho bạn uy quyền. Uy quyền của bạn được tạo
bằng sự trung thực, liêm khiết và dấn thân.
44) Quản lý là sự chơi cờ. Quyết định của bạn là một “nước cờ” theo một “thế cờ”
trên “Ván cờ” đang đánh. Bạn hãy sử dụng tốt ba phạm trù: “tùy”, “liệu”, “lựa” trong
hành động quản lý (Nhập gia tùy tục, liệu cơm gắp mắm, lựa gió phất cờ…).
45) Đừng mất thời giờ vào những lỗi lầm nhỏ nhặt của cấp dưới.
46) Cái gì đáng làm thì dù điều kiện chưa đầy đủ cũng nên làm ngay (Hãy thực
hiện: “Vừa chạy vừa xếp hàng”. Q cầu tồn có khi hỏng việc, đương nhiên làm việc
gì phải cân nhắc).
47) Có tham vọng chứ đừng tham bạo.
48) Một người cương quyết thì bao giờ cũng thắng. Muốn cương quyết đúng đắn
thì trước hết phải biết cầu thị, hào hiệp, rộng lượng với đồng nghiệp.
49) Nhà quản lý có hiệu năng là người biết “tung bóng” lão luyện. Bạn cần là
người “nâng bóng” để các thành viên “đập bóng” trong tập thể làm việc của đơn vị.
50) Đừng lập những kế hoạch chiến lược với véctơ một chiều.
51) Những đơn vị muốn phát triển bền vững thì các kế hoạch phải biết kết hợp
theo hai hướng:
- Đào tạo theo nhu cầu của xã hội.
- Biết quảng bá mục tiêu của đơn vị để xã hội chấp nhận sản phẩm do đơn vị tạo ra.

52) Nếu số liệu, tư liệu đang có mâu thuẫn với nhận định chung, thì phải hết sức
cân nhắc: hoặc phải tìm kiếm tư liệu mới, hoặc phải điều chỉnh nhận định đã có.
53) Quyết định càng quan trọng thì càng cần sự đầu tư nhân tố chủ quan trong
quá trình hình thành. (Đừng dễ dãi khi ban hành một quyết định. Phải biết phân tích
“SWOT” một cách chu đáo khi ra quyết định/SWOT bao gồm 4 vấn đề: Nhận thức
mặt mạnh, mặt yếu, thuận lợi, khó khăn).
54) Phân tích số liệu là nhằm bổ sung cho một quyết định đúng đắn.
55) Quản lý là một cuộc đọ sức của ý chí. Kiên trì thì ln ln thắng.
56) Khơng chỉ dự một cuộc họp. Mà phải “thắng lợi” trong cuộc họp đó.


282

KỶ YẾU HỘI THẢO QUỐC GIA: XÂY DỰNG NỀN GIÁO DỤC THỰC CHẤT - ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP

57) Đừng nhiễm chứng “xoi mói” với đồng nghiệp.
58) Số liệu để phân tích, tài liệu để tham khảo là cần nhưng phải thận trọng.
Nên nhớ “Đa thư loạn mục”.
59) “Tam sao thất bản” trong mạng lưới thông tin của một tổ chức tỷ lệ với tầm
cỡ của tổ chức ấy.
60) Đừng đưa ra những quyết định nơn nóng. Bạn cần có “Cái đầu lạnh và trái
tim hồng”.
61) Hoạt động của các “nhóm nhỏ” trong đơn vị có tác dụng nhất định. Bạn đừng
e ngại hoạt động của các nhóm này mà phải âm thầm điểu khiển được chúng hoạt
động góp phần tạo ra dư luận lành mạnh.
62) Nên dùng công thức: Quản lý (nhân sự) = Pháp lý + Đạo lý + Công lý (Phối
hợp cả quy chế, lời khuyên và dư luận tốt để người dưới quyền chấp hành quyết định).
63) Chỉ cần một số liệu chính xác có thể đánh tan được một ý kiến cơng kích bạn
khơng thiện chí trong buổi họp.
64) Một nhà quản lý mới tiếp thu nhiệm vụ chỉ có một thời gian “trăng mật”. Phải

lợi dụng thời gian này và gây được kết quả ấn tượng trong tập thể.
65) Đừng bao giờ dính líu vào quan hệ cá nhân với các nhân viên dưới quyền.
66) Việc lập kế hoạch cho một chương trình nào đó để phát triển đơn vị là một
tiến trình có 2 giai đoạn:
- Định mục tiêu và phân công nhiệm vụ.
- Sắp đặt thứ tự ưu tiên thực hiện các mục tiêu và các nhiệm vụ.
67) Giải pháp đúng nhưng đưa ra khơng đúng lúc là hỏng.
68) Chỉ có hai loại vấn đề trong quản lý: Những vấn đề phát triển và những vấn đề
cần thanh lý. Nên nhớ Quản lý = Quản + Lý = Nắm + Buông (Hãy nắm cái cần nắm,
biết buông cái cần buông, trong nắm có bng, trong bng có nắm).
69) Liên tục kiểm tra lại các ưu tiên của các chương trình hoạt động.
70) Cảm hứng quản lý (?). Mỗi sáng mở đầu ngày làm việc, bạn hãy có cảm hứng
quản lý theo những điều sau đây:
● Tia lửa để bừng lên ước vọng.
● Cơng việc có trách nhiệm.
● Viễn cảnh để đổi mới.


Phần I: QUAN ĐIỂM VỀ “NỀN GIÁO DỤC THỰC CHẤT CỦA VIỆT NAM VÀ THẾ GIỚI”

● Sự kiên trì kỷ luật để thực hiện kế hoạch vạch ra.
● Khả năng khéo léo để làm việc.
● Ý chí và sự can đảm để thành công
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1

Hồ Chí Minh Tồn Tập, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2011, Tập 15

2

Phan Ngọc (2002), Bản sắc Văn hóa Việt Nam, NXB Văn học, Hà Nội.

3

Phan Ngọc (2002), Một cách tiếp cận văn hóa, NXB Thanh niên, Hà Nội.

283