Giao trinh dc hc moi trng nguyn th

NGUY N TH PHƯƠNG ANH

GIÁO TRÌNH

ð CH C
MƠI TRƯ NG

ð I H C BÁCH KHOA 2007


M!C L!C
Trang
GI#I THI$U MÔN H C
Chương 1: M T S- V/N ð0 CHUNG
1.1.
Khái ni m v ñ c ch t h c.
1.1.1. ð c h c
1.1.2. ð c h c mơi trư ng
1.1.3.
ð c ch t
1.1.4.
Tính đ c
1.2.
Quan h gi!a li u lư#ng và ñáp &ng
1.2.1. Li u lư#ng
1.2.1. ðáp &ng
1.2.3.
M)i quan h gi!a li u lư#ng và ñáp &ng
1.2.4.
ðánh giá đ c tính c p tính
1.2.5.

ðánh giá đ c tính mãn tính
1.2.6.
Y/u t) áp d1ng AF
1.2.7.
Tham s) an tồn cho ngư i
Chương 2 : NGUYÊN LÝ C3A ð C H C
2.1.
Nguyên t:c chung trong nghiên c&u ñ c h c
2.1.1.
Hai kh= năng gây tác ñ ng c@a ñ c ch t
2.1.2.
ð c h c nghiên c&u dAa trên hi u &ng dưBi tC vong và trên
tC vong
2.1.3.
ð c h c nghiên c&u sA tương tác gi!a các ñ c ch t
2.2.
Phương th&c ch t ñ c ñi vào cơ thF
2.2.1. Quá trình h p th1
2.2.2. Quá trình phân b)
2.2.3. Q trình chuyFn hóa đ c ch t tJi các cơ quan trong cơ thF
2.2.4. Q trình tích t1 hoKc đào th=i
2.2.5.
Q trình tích t1
2.3.
Tác đ ng c@a ch t ñ c ñ)i vBi cơ thF s)ng
2.3.1. Các dJng tác ñ ng c@a ñ c ch t
2.3.2. Ph=n &ng sơ c p
2.3.3. Ph=n &ng sinh h c
2.3.4. Ph=n &ng th& c p
2.3.5. BiFu hi n c@a ph=n &ng c p tính

2.3.6. ð c h c hơ h p
2.3.7.
Nnh hưOng c@a ñ c ch t ñ/n gan và men gan
1

3
5
5
5
6
8
11
11
11
11
12
13
15
15

17
17
17
17
18
18
22
23
30
32

33
33
34
35
37
39
40
42


2.3.8.
Nnh hưOng c@a ch t ñ c ñ/n thTn
2.3.9.
Nnh hưOng c@a ch t ñ c ñ/n da
Chương 3: ð C H C MƠI TRƯ NG
3.1.
ð c h c mơi trư ng đ t
3.1.1. Các dJng nhiUm đ c trong mơi trư ng đ t
3.1.2. Q trình lan truy n đ c ch t trong mơi trư ng đ t
3.1.3. ð c ch t tV ch t th=i công nghi p
3.1.4. ð c ch t tV ch t th=i nông nghi p
3.2.
ð c h c môi trư ng nưBc
3.2.1. Các dJng nhiUm đ c trong mơi trư ng nưBc
3.2.2. Q trình lan truy n đ c ch t trong mơi trư ng nưBc
( hòa tan, bay hơi, k/t )
3.2.3. Các y/u t) mơi trư ng =nh hưOng tBi đ c tính
3.2.4. ð c ch t và =nh hưOng c@a ñ c ch t trong môi trư ng nưBc
3.3.
ð c h c mơi trư ng khí

3.3.1. Các dJng nhiUm đ c trong mơi trư ng khơng khí
3.3.2. Q trình lan truy n đ c ch t trong mơi trư ng khí
3.3.3. Q trình lan truy n đ c ch t trong mơi trư ng khơng khí
3.3.4. Tác đ ng gây hJi c@a các đ c ch t có trong khơng khí
3.3.5.
ð c ch t do hoJt đ ng đơ th[ và giao thơng
3.3.6.
M t s) b nh ngh nghi p tV khí th=i cơng nghi p trong khơng khí

43
44
46
46
49
50
52
55
55
55
55
56
57
57
58
58
59
60
61

Chương 4: ð C H C C3A M T S- TÁC NHÂN GÂY

Ô NHI7M MÔI TRƯ NG

4.1.
4.1.1.
4.1.2.
4.1.3.
4.2.
4.2.1.
4.2.2.
4.2.3.
4.4.
4.4.1.
4.4.2.

ð
ð
ð
ð
ð
ð
ð

ð c h c c@a m t s) tác nhân hóa h c
c h c c@a m t s) kim loJi nKng
c h c c@a m t s) dung môi ch t h!u cơ
c h c c@a ch t h!u cơ t\n lưu khó phân h@y PoPs
ð c h c c@a m t s) tác nhân sinh h c
c h c c@a m t s) ñ ng vTt
c h c c@a m t s) thAc vTt
c h c c@a m t s) vi sinh vTt

ð c h c c@a m t s) tác nhân vTt lý
c h c c@a tác nhân nhi t
ð c h c c@a các tác nhân phóng xJ

63
63
68
71
78
78
79
81
86
86
87
90

Tài li;u tham khAo

2


GI#I THI$U MÔN H C
1. Tên hEc phHn: ð_C H`C MƠI TRƯeNG

2. SI tín chK (đơn vO hEc trình): 3 ðVHT
3. Trình đS: cho sinh viên năm th& 3
4. Phân bV thWi gian:
h Lên lBp
h Xêmina

h Bài tTp và tA h c
5. HEc phHn tiên quy[t:
Các môn cơ sO chuyên ngành: hóa sinh, hóa h c mơi trư ng
6. M]c tiêu c^a hEc phHn:
h M1c tiêu ñào tJo chung c@a h c phkn
Trang b[ cho sinh viên ki/n th&c nâng cao v các nguyên lý ñ c h c và ñ c
h c c@a m t s) ch t ô nhiUm điFn hình, vTn d1ng ki/n th&c đã h c đF đánh giá và
tìm gi=i pháp phịng ngVa hJn ch/ tác đ ng đ c h c đ)i vBi mơi trư ng và con
ngư i.
h M1c tiêu ñào tJo c1 thF v ki/n th&c c@a h c phkn
+ Nêu ñư#c m t s) khái ni m cơ b=n c@a b mơn đ c h c và hiFu các thuTt ng!
hay dùng trong b mơn đ c h c.
+ Nêu đư#c m t cách khái quát các quá trình lan truy n, chuyFn hóa c@a đ c ch t
trong mơi trư ng; phương th&c ñ c ch t ñi vào cơ thF g\m 4 quá trình sau: quá
trình h p th1, chuyFn hố, tích t1 hoKc đào th=i đ c ch t trong cơ thF sinh vTt; cơ
ch/ tác ñ ng c@a ñ c ch t và biFu hi n c@a nhiUm đ c.
+ Nêu lJi đư#c tính đ c c@a m t s) ch t ơ nhiUm đã đư#c giBi thi u trong h c
phkn.
h M1c tiêu ñào tJo c1 thF v năng lAc, ko năng qua h c h c phkn
+ DA đốn đư#c ch t gây tác đ ng ch@ ñJo trong ngu\n th=i và tác ñ ng c@a nó
đ/n h sinh thái và con ngư i.
+ ðưa ra đư#c gi=i pháp phịng ngVa, hJn ch/ tác đ ng gây hJi c@a các đ c ch t
trong mơi trư ng.
h M1c tiêu ñào tJo c1 thF v thái ñ c@a sinh viên qua h c h c phkn
+ Nâng cao ý th&c b=o v môi trư ng
+ N:m ñư#c cách th&c và phương pháp nghiên c&u c@a b môn khoa h c ð c h c
môi trư ng.
7. Mô tA v`n t`t nSi dung hEc phHn:
H c phkn g\m 4 chương:
3

Chương 1: M t s) v n ñ chung
GiBi thi u các khái ni m chung c@a b mơn đ c h c môi trư ng
Chương 2: Nguyên lý c@a ñ c h c
GiBi thi u phương th&c ñ c ch t ñi vào cơ thF, tác ñ ng c@a ñ c ch t khi
tích t1 trong cơ thF và nh!ng biFu hi n nhiUm ñ c.
Chương 3: ð c h c mơi trư ng
GiBi thi u đ c h c c@a các mơi trư ng nưBc, khơng khí, mơi trư ng ñ t
Chương 4: ð c h c c@a m t s) đ c ch t mơi trư ng
GiBi thi u m t s) đ c ch t mơi trư ng hay gKp trong các hoJt đ ng cơng
nghi p, nông nghi p cũng như trong sinh hoJt.
8. Nhi;m v] c^a sinh viên:
h DA lBp và th=o luTn.
h KiFm tra gi!a h c kỳ.
h Thi cu)i h c kỳ.
9. Tài li;u hEc tep:
[1]. Lê Huy Bá (ch@ biên), ð c h c môi trư ng, NXB ðJi h c Qu)c gia TP
H\ Chí Minh, 2000
[2]. Tr[nh Th[ Thanh, ð c h c môi trư ng và s c kho con ngư i, NXB ðJi
h c Qu)c gia Hà N i, 2003
[3]. NguyUn ð&c KhiFn, Qu n lý ch t th i nguy h i, NXB Xây dAng, 2003
[4]. NguyUn ð&c Lư#ng, PhJm Minh Tâm, V sinh và An toàn th"c ph$m,
NXB ðJi h c Qu)c gia TP H\ Chí Minh, 2002.
[6] . J.P.F. D` Mello, Food safety contaminants and toxins, CABI
Publishing, 2002.
[7] . Heidelore Fiedler, Persistent Organic Pollutants, Springer, 2003
[8] .PGS. PTS. Hồng Văn Bính, Tài li u nghi p v/ ð c ch t h c công
nghi p và d" phịng nhi1m đ c trong s n xu t, B Y T/, 1996.
[9] . SO khoa h c công ngh môi trư ng Hà N i, vi n nghiên c&u

Chulabhorn Thái Lan, Tài li u ñào t o ð c h c các thu4c tr5 v6t h i và hóa
ch t c ng nghi p: b nh ngh: nghi p và an toàn, 2003.
11. Phương thfc kigm tra ñánh giá ti[p thu hEc phHn:
h Chuyên ckn:
Tr ng s): 0,1
h KiFm tra gi!a h c kỳ: Tr ng s): 0,3, Hình th&c: Th=o luTn, b=n thu hoJch
h Thi k/t thúc h c phkn: Tr ng s): 0,6, Hình th&c: Tr:c nghi m tA luTn

4


CHƯƠNG 1
M T S- KHÁI NI$M CHUNG V0 ð C H C
1.1. Các khái ni;m vi ñSc hEc
1.1.1. ðSc hEc
ð c h c là b môn khoa h c nghiên c&u v lư#ng và ch t các tác ñ ng b t l#i
c@a các tác nhân hoá h c, vTt lý và sinh h c lên h th)ng sinh h c c@a sinh vTt
s)ng.
1.1.2. ðSc hEc môi trưWng
a. Khái ni;m
ð c h c môi trư ng là m t ngành khoa h c c@a ñ c h c, chuyên nghiên c&u v
các tác nhân đ c t\n tJi trong mơi trư ng gây tác ñ ng nguy hJi ñ)i vBi cơ thF
s)ng trong mơi trư ng đó.
Cơ thF s)ng có thF là:
h ThAc vTt, ñ ng vTt trong m t qukn thF hoKc m t qukn xã
h Con ngư i trong m t c ng đ\ng dân cư.
b. M]c đích
h Nghiên c&u thi/t lTp ra nh!ng tiêu chuyn môi trư ng. ðF thi/t lTp đư#c tiêu
chuyn mơi trư ng ckn ph=i có đky đ@ nh!ng thơng tin v đ c tính c@a các
ch t.

h ðánh giá các r@i ro cho qukn thF sinh vTt trong q trình sC d1ng hóa ch t.
Qua các thC nghi m v đ c tính xác đ[nh đư#c nguy cơ gây hJi c@a nhóm
các hóa ch t hay s=n phym có kh= năng xâm nhTp vào h sinh thái th@y sinh
khi con ngư i sC d1ng.
h ðánh giá ch t lư#ng môi trư ng thông qua các thC nghi m ñư#c ti/n hành
theo tiêu chuyn môi trư ng và phù h#p vBi các tiêu chuyn v nghiên c&u
ñ c h c.
h Phát hi n các tác nhân hóa h c, vTt lý, sinh h c trong mơi trư ng có nguy
cơ gây đ c cho ngư i và h sinh thái cũng như ngu\n g)c phát sinh c@a
chúng. TV đó tìm ra các bi n pháp ngăn ngVa phù h#p.
h ðánh giá nguy cơ gây hJi c@a sA phát tán ô nhiUm ch t th=i hay các nơi
chôn l p ch t th=i. Trong trư ng h#p khó có kh= năng phân tích và kiFm tra
thành phkn các ch t có trong dịng ch t th=i ngư i ta có thF đánh giá nguy
cơ gây hJi bzng cách ti/n hành trAc ti/p quan tr:c ñ c tính c@a dịng ch t
th=i.

5


1.1.3. ðSc chjt
a) Khái ni;m
ð c ch t là ch t khi xâm nhTp vào cơ thF gây nên các bi/n đ{i sinh lý, sinh
hố; phá v| cân bzng sinh h c và gây r)i loJn ch&c năng s)ng bình thư ng, d}n
ñ/n trJng thái b nh lý c@a các cơ quan n i tJng, các h th)ng hoKc trên tồn cơ thF.
ð c ch t có thF là:
h ðSc chjt hóa hEc: T t c= các h#p ch t hóa h c đ u có kh= năng gây đ c
cho cơ thF sinh vTt. Theo Paracelse thì khơng có ch t nào là khơng đ c,
chính li u lư#ng làm nên ch t đ c. Có nghĩa là b t c& ch t nào cũng có kh=
năng gây đ c khi li u lư#ng ñi vào cơ thF ñ@ lBn.
h ðSc chjt sinh hEc: bao g\m nh!ng ñ c ch t có ngu\n g)c tV đ ng vTt,

thAc vTt, vi sinh vTt có kh= năng gây đ c. Ví d1 như đ c t) cá nóc, n c r:n,
n m ñ c, ñ c t) n m m)c, vi khuyn, virut gây b nh,…
h ðSc chjt vet lý: bao g\m các tác nhân vTt lý như nhi t, tác nhân phóng xJ,
sóng đi n tV, ti/ng \n, tia tC ngoJi,...
b) Phân lomi đSc chjt
Có r t nhi u cách phân loJi ñ c ch t và phân loJi ñ c ch t O đây ch€ có tính
ch t tương ñ)i.
DAa theo b=n ch t gây ñ c c@a ñ c ch t mơi trư ng có thF phân loJi thành:
h ðSc chjt môi trưWng sơ cjp: ð c ch t có s•n trong mơi trư ng và gây tác
đ ng trAc ti/p lên cơ thF s)ng.
h ðSc chjt môi trưWng thf cjp: là ñ c ch t phát sinh tV tV ch t b:t đku ít
đ c hoKc khơng ñ c, sau khi qua ph=n &ng chuyFn hóa c@a cơ thF s)ng trO
thành ch t khác có tính đ c hơn.
DAa vào giá tr[ li u lư#ng gây ch/t 50% đ ng vTt thí nghi m (LD50) c@a đ c
ch t ñ)i vBi chu t ngư i ta phân loJi ñ c ch t thành các m&c ñ sau (B=ng 1).
B=ng 1.1: Phân loJi ñ c ch t theo m&c ñ ñ c c@a WHO
M&c ñ ñ c
LD50(mg/kghBW)
R t ñ c (Ia)
ð c (Ib)
ð c vVa (II)
ð c ít (III)

Do ăn u)ng
R:n
L†ng
<5
<20
5h50
20h200

50h500 200h2000
>500
>2000

Ti/p xúc qua da
R:n
L†ng
<10
<40
10h100
40h400
100h1000 400h4000
>1000
>4000

DAa vào cơ quan b[ tác ñ ng, và cơ ch/ gây ñ c c@a đ c ch t có thF phân loJi
ch t ñ c thành:
6


h ð c ch t có kh= năng gây ung thư: dioxin, ch t phóng xJ, benzen, đ c t)
n m…
h ð c ch t gây ñ c h thkn kinh: Thu)c b=o v thAc vTt, metyl th@y ngân,
HCN,…
h ð c ch t gây đ c h hơ h p: CO, NO2, SO2, hơi chì,…
h ð c ch t gây nhiUm ñ c gan: dioxin, PCBs, PAHs,…
h ð c ch t gây nhiUm đ c máu: virut, chì
h Các ch t gây mê: chlorofoc, tetraclorua,…
h Các ch t gây ñ c h enzyme: các kim loJi nKng, F,…
h Các ch t gây tác ñ ng t{ng h#p: Formol, F

DAa trên kh= năng t\n lưu c@a ñ c ch t trong mơi trư ng ngư i ta có thF phân
đ c ch t thành:
h Ch t không b n v!ng: Ch t ñ c t\n lưu trong tA nhiên tV 1h12 tukn.
h Ch t b n v!ng trung bình: Ch t ñ c t\n lưu tV 3 ñ/n 18 tháng.
h Ch t b n v!ng: Ch t ñ c t\n lưu tV 2 ñ/n 5 năm.
h Ch t r t b n v!ng: Ch t ñ c t\n lưu lâu và khơng có kh= năng phân hu‹.
DAa trên các ch&ng c& v kh= năng gây ung thư c@a ñ c ch t, cơ quan nghiên
c&u ung thư qu)c t/ (IARC) ñã phân chia các đ c ch t hóa h c có kh= năng gây
ung thư thành 4 nhóm như sau:
h Nhóm 1: bao g\m nh!ng tác nhân mà kh= năng gây ung thư O ngư i đã có
ch&ng cB xác ñáng.
h Nhóm 2: Nhóm 2 bao g\m các tác nhân chưa có đky đ@ bzng ch&ng v tính
gây ung thư O ngư i, nhưng có đ@ hoKc gkn đ@ bzng ch&ng v tính gây ung
thư O đ ng vTt. Nhóm này đư#c chia làm 2 nhóm nh†:
+ Nhóm 2A: bao g\m nh!ng tác nhân có m t s) bzng ch&ng chưa hồn
tồn đky đ@ v tính gây ung thư cho ngư i nhưng có bzng ch&ng xác nhTn
là gây ung thư cho đ ng vTt thí nghi m.
+ Nhóm 2B: Bao g\m nh!ng tác nhân mà có m t s) bzng ch&ng v kh=
năng gây ung thư cho ngư i và gkn đ@ bzng ch&ng v tính gây ung thư trên
đ ng vTt thí nghi m.
h Nhóm 3: Bao g\m các tác nhân khơng có bzng ch&ng rõ ràng v kh= năng
gây ung thư O ngư i, lJi có đky ñ@ bzng ch&ng gây ung thư trên ñ ng vTt thí
nghi m, song cơ ch/ gây ung thư O đ ng vTt thí nghi m khơng gi)ng vBi cơ
ch/ gây ung thư O ngư i.
h Nhóm 4: Tác nhân có thF khơng gây ung thư cho ngư i. ðó là nh!ng tác
nhân mà bzng ch&ng cho th y khơng có tính gây ung thư cho ngư i và đ ng
vTt thí nghi m.

7

1.1.4. Tính đSc
a) ðOnh nghĩa tính đSc
Tính đ c c@a m t ch t là tác đ ng có hJi c@a ch t đó đ)i vBi cơ thF s)ng.
KiFm tra tính đ c chính là xem xét, ưBc tính tác ñ ng có hJi c@a ch t ñ c lên cơ
thF s)ng trong nh!ng ñi u ki n nh t ñ[nh.
b) Các y[u tI Anh hưpng ñ[n tính ñSc
Dmng trn tmi c^a đSc chjt: Tính đ c c@a m t s) đ c ch t ph1 thu c vào hình
thái hóa h c c@a chúng. Ví d1 th@y ngân O dJng hơi ñ c hơn so vBi dJng l†ng. Ž
dJng hơi th@y ngân dU dàng h p th1 qua ñư ng hơ h p và tích t1 gây đ c trong cơ
thF ñKc bi t là não. Ž dJng l†ng th@y ngân sau khi vào mi ng qua ñư ng ăn u)ng
phkn lBn đư#c đào th=i ra ngồi theo đư ng phân.
ðưWng hjp th]: Tính đ c c@a đ c ch t ph1 thu c vào ñư ng h p th1 c@a ñ c
ch t. M t s) h#p ch t như benzen ñ c hơn khi h p th1 qua đư ng hơ h p và da so
vBi h p th1 qua đư ng tiêu hóa vì lý do chúng đư#c chuyFn hóa gi=i đ c khi h p
th1 qua đư ng tiêu hóa. Ngư#c lJi mu)i cianua đ c hơn khi h p th1 qua đư ng
tiêu hóa so vBi h p th1 qua da do kh= năng h p th1 qua da nh† hơn r t nhi u so vBi
h p th1 qua đư ng tiêu hóa.
Các tác nhân mơi trưWng: Các tác nhân nhi t đ , pH, ánh sáng, đ ym,…có thF
làm tăng hoKc gi=m tính đ c c@a đ c ch t mơi trư ng.
Ví d1: ð c tính c@a nicotin, atropin đ)i vBi ñ ng vTt b[ nhiUm s• tăng khi nhi t
ñ gi=m. Ngư#c lJi đ c tính c@a parathion gi=m khi nhi t ñ gi=m.
Các y[u tI sinh hEc:
+ TuVi tác: Thơng thư ng tr• sơ sinh, cơ thF tr• đang phát triFn thư ng nhJy c=m
vBi ñ c ch t hơn tV 1,5 ñ/n 10 lkn so vBi nh!ng cơ thF ñã trưOng thành. Nhi u
nghiên c&u cho th y tr• em dU dàng h p th1 đ c ch t và kh= năng bài xu t chTm so
vBi ngư i lBn. Ví d1 tr• em có kh= năng h p th1 chì 4h5 lkn, và h p th1 cadimi 20
lkn lBn hơn so vBi cơ thF trưOng thành.
Nhi u d}n ch&ng cũng cho th y cơ thF c@a ngư i cao tu{i cũng nhJy c=m hơn
so vBi cơ thF tr•. Nguyên nhân ch@ y/u là do cơ thF ngư i cao tu{i có mơ m| phát

triFn hơn, nưBc th p hơn và kh= năng chuyFn hóa và bài xu t ch t ñ c suy gi=m.
Ngư i ta cũng th y rzng tác d1ng c@a ñ c ch t cũng khác nhau ñ)i vBi tVng
th i kỳ c@a thai nhi. Th i kì hình thành các cơ quan và b phTn cơ thF c@a thai nhi
là th i kì m}n c=m vBi đ c ch t mơi trư ng nh t.
+ Tình trmng sfc khos và ch[ đS dinh dưtng: Tình trJng s&c kh†e và ch/ đ
dinh dư|ng =nh hưOng lBn ñ/n kh= năng nhiUm ñ c c@a cơ thF. Nh!ng cơ thF b[
suy y/u, căng th‘ng thkn kinh, suy dinh dư|ng, m t cân bzng dinh dư|ng thư ng
có nguy cơ b[ nhiUm đ c cao hơn so vBi cơ thF kh†e mJnh.
8


Qua các nghiên c&u ngư i ta th y rzng: Cơ thF thi/u m t s) axit béo và
axitamin ckn thi/t s• làm cho hoJt tính c@a enzyme chuyFn hóa ch t ñ c gi=m d}n
ñ/n cơ thF dU b[ nhiUm ñ c. T‹ l kh)i u cũng tăng cao khi ch/ ñ dinh dư|ng giàu
lipid. Thi/u Vitamin C, E làm gi=m hoJt tính c@a enzyme chuyFn hóa đ c ch t,
thi/u vitamin A làm tăng ñ nhJy c=m c@a các đư ng hơ h p đ)i vBi các ch t gây
ung thư.
+ Y[u tI di truyin:
Ph1 thu c vào đKc điFm c@a tVng lồi: ð c tính c@a m t ch t thư ng khác
nhau đ)i vBi m“i lồi. Nguyên nhân là do kh= năng chuyFn hóa sinh h c, h p th1,
phân b), ñào th=i c@a ñ c ch t đ)i vBi tVng lồi khác nhau là khác nhau. Ví d1 như
thu)c di t cơn trùng thư ng ñ c ñ)i vBi các loJi côn trùng hơn so vBi ngư i và các
lồi đ ng vTt có vú. 2hnaptylamin thư ng tJo ra kh)i u O b ng đJi chó và ngư i
nhưng khơng tJo ra kh)i u O cơ thF chu t.
ðKc ñiFm c@a tVng cơ thF s)ng trong lồi: Do đKc điFm sinh h c c@a các cơ
thF không gi)ng nhau nên kh= năng b[ nhiUm ñ c cũng khác nhau. M t s) ngư i
r t m}n c=m vBi m t s) tác nhân như ánh sáng, b1i, m t s) loJi thAc phym so vBi
nh!ng ngư i khác. Qua nhi u nghiên c&u cho th y nguy cơ b[ ung thư cũng ph1
thu c vào y/u t) di truy n.
+ Giui tính: Trong m t s) trư ng h#p ñKc bi t O chu t thì ngư i ta th y rzng

chu t cái và chu t đAc có ph=n &ng khác nhau đ)i vBi m t s) ñ c ch t. Ph=n &ng
khác nhau này ch€ x=y ra ñ)i vBi nh!ng cơ thF ñã trưOng thành. Ví d1 như chu t
ñAc nhJy c=m vBi DDT hơn chu t cái ñ/n 10 lkn. M t s) ch t h!u cơ ch&a
phospho gây ñ c ñ)i vBi chu t nh:t cái và chu t cái to mJnh hơn so vBi chu t ñAc.
h Liiu lưvng và thWi gian ti[p xúc:
Tác ñ ng c@a ñ c ch t càng lBn khi li u lư#ng càng cao và th i gian ti/p xúc
càng dài. Tuỳ theo li u lư#ng ti/p xúc và th i gian ti/p xúc mà xu t hi n nh!ng
tri u ch&ng b nh lý và tác hJi khác nhau. Tác hJi gây ra khi ti/p xúc trong th i
gian ng:n thì có thF h\i ph1c ñư#c. Nhưng ti/p xúc vBi m t th i gian dài s• b[
nh!ng tác hJi có thF khơng h\i ph1c đư#c.
c) Các đyc trưng c^a tính đSc
1< Tính ñ c c>a m t ch t tác ñ ng lên các cơ quan hoBc cơ thC khác nhau thì
khác nhau.
Ví d1: CO ti/p xúc vBi da khơng gây đ c, nhưng gây đ c cho h hơ h p.
2< Tính đ c c>a các ch t khác nhau tác ñ ng lên cùng m t cơ quan hoBc m t cơ
thC là khác nhau.
Ví d1: CO2 gây ngJt cho ngư i và ñ ng vTt nhưng lJi là ngu\n dinh dư|ng
cacbon c@a thAc vTt.
DDT gây ñ c gan, CO gây ñ c cho h tJo máu
9


3< Trong mơi trư ng có tIn t i nhi:u tác nhân đ c thì tính đ c sK đưLc khuMch đ i
lên hoBc tiêu gi m.
Ví d1: Trong mơi trư ng axit s• làm tăng kh= năng h p th1 kim loJi nKng vào
cơ thF thAc vTt.
4< Luôn luôn tIn t i m t ngưPng gây ñ c riêng TLV (Threshold limit value) ñ4i
vSi mTi tác ñ ng lên cơ thC..
N/u li u lư#ng hoKc n\ng ñ nh† hơn ngư|ng đ c thì có thF coi ch t đ c
chưa có thF gây hJi cho cơ thF s)ng.

Ví d1: Ngư|ng gây ng&a c{ c@a khí SO2 là 0,3mg/m3
5< Tính ñ c có thC biCu hi n qua nhi1m ñ c c p tính và nhi1m đ c mãn tính
Nhizm ñSc cjp tính: NhiUm ñ c c p tính là tác ñ ng c@a m t ch t l/n cơ thF s)ng
xu t hi n sBm sau khi ti/p xúc vBi ch t ñ c trong th i gian ng:n hoKc r t ng:n.
Ví d1:
BiFu hi n ngJt thO do nhiUm đ c khí CO
Ng đ c th&c ăn do ăn ph=i thAc phym b[ nhiUm ñ c
ðyc ñigm c^a nhizm đSc cjp tính
h N\ng đ và li u lư#ng khi ti/p xúc thư ng lBn so vBi n\ng ñ ph{ bi/n.
h Th i gian ti/p xúc ng:n.
h Th i gian có biFu hi n nhiUm đ c r t ng:n.
h Có tính c1c b gây tác đ ng lên m t s) ít cá thF.
Nhizm đSc mãn tính: NhiUm ñ c mãn tính là tác ñ ng c@a ñ c ch t lên cơ thF
s)ng xu t hi n sau m t th i gian dài ti/p xúc vBi tác nhân ñ c và xu t hi n các
biFu hi n suy gi=m s&c kh†e do nhiUm đ c.
Ví d1: B nh ung thư ph{i do khói thu)c lá
ðyc ñigm c^a nhizm ñSc mãn tính
h NhiUm ñ c mãn tính thF hi n sA tích lũy ch t đ c trong cơ thF s)ng.
h N\ng ñ và li u lư#ng ti/p xúc thư ng th p hoKc r t th p
h Th i gian ti/p xúc dài.
h Th i gian biFu hi n b nh dài. Th i gian ban đku thư ng khơng có tri u
ch&ng rõ ràng hoKc nh” nhưng b nh phát triFn và nKng trong th i gian sau.
h Ch€ xu t hi n tri u ch&ng nhiUm đ c mãn tính khi có gi=m sút v s&c kh†e.
h B nh do nhiUm ñ c mãn tính thư ng khó khơi ph1c.
h Thư ng x=y ra đ)i vBi s) đơng cá thF mang tính c ng đ\ng.
6< Tính đ c có tính thu6n nghXch hay khơng thu6n nghXch
Tính thuen nghOch: là tính ch t c@a ch t ñ c khi vào cơ thF s)ng ñư#c h p th1,
đào th=i khơng đF lJi di ch&ng nào cho cơ thF.
Tác d1ng đ c có tính thuTn ngh[ch thơng thư ng là tác d1ng đ c dAa trên liên
k/t thuTn ngh[ch (liên k/t phi đ\ng hóa tr[ ví d1 như liên k/t hydro, liên k/t Van

der Waals, liên k/t ion,…) c@a ñ c ch t vBi các thành phkn c@a cơ thF s)ng. Các
liên k/t này có m&c năng lư#ng tương ñ)i bé. Các liên k/t này thư ng r t b n. Các
10


liên k/t này ñư#c tJo thành ch@ y/u do ph=n &ng gi!a các d}n xu t ñ c ch t chưa
đư#c hoJt hóa sinh h c vBi các thành phkn c@a cơ thF.
Ví d1 tác đ ng c@a CO lên hemoglobin là tác đ ng có tính thuTn ngh[ch. CO
vào cơ thF tác d1ng vBi Hemoglobin c=n trO vTn chuyFn oxy trong máu, nhưng khi
cho ngư i b[ ng ñ c hít thO khí oxy cơ thF s• h\i ph1c lJi bình thư ng.
Tính khơng thuen nghOch: là tính ch t c@a ch t ñ c khi ñi vào cơ thF s• đF lJi di
ch&ng.
Tác d1ng đ c có tính khơng thuTn ngh[ch thơng thư ng là tác d1ng đ c dAa
trên liên k/t khơng thuTn ngh[ch (liên k/t đ\ng hóa tr[). Các liên k/t này thư ng
r t b n. Các liên k/t này ñư#c tJo thành do ph=n &ng gi!a các d}n xu t ñ c ch t ñã
ñư#c hoJt hóa sinh h c vBi các thành phkn c@a cơ thF.
Các tác d1ng đ c có tính khơng thuTn ngh[ch như tác d1ng ñ c gây ung thư,
ñ t bi/n gen, hoJi tC, quái thai,..
1.2. MIi quan h; gi|a liiu lưvng và ñáp fng
1.2.1. Liiu lưvng (Dose)
Li u lư#ng là m&c ñ phân b) ch t ñ c trên cơ thF s)ng.
Các ñơn v[ c@a li u lư#ng:
h mg/kg, g/kg, ml/kg thF tr ng: là kh)i lư#ng, hoKc thF tích ch t đ c trên m t
đơn v[ kh)i lư#ng cơ thF.
h mg/m2, g/m2, ml/m2 b mKt cơ thF: là kh)i lư#ng, hoKc thF tích ch t đ c trên
m t đơn v[ di n tích b mKt cơ thF.
h mg/l, mg/m3 khơng khí: là kh)i lư#ng ch t đ c có trong 1 lít dung d[ch,
hoKc trong 1 m3 khơng khí, cịn đư#c g i là n\ng ñ .
h ppm: m t phkn tri u (mg/l, mg/kg)
h ppb: m t phkn t‹ (•g/l, •g/kg)

1.2.2. ðáp fng
ðáp &ng là ph=n &ng c@a toàn b cơ thF, hay c@a m t hoKc vài b phTn c@a cơ
thF sinh vTt, ñ)i vBi ch t kích thích, hay ch t gây ñáp &ng.
Ph=n &ng có thF x=y ra lTp t&c, hoKc mu n, ph1c h\i hoKc khơng ph1c h\i,
ph=n &ng có l#i hoKc có hJi.
Ch t gây kích thích hay cịn g i là ch t gây ñáp &ng bao g\m các tác nhân hóa
h c, sinh h c, và tác nhân vTt lý.
1.2.3. Quan h; gi|a liiu lưvng và ñáp fng
M)i quan h gi!a li u lư#ng và ñáp &ng có thF biFu diUn dưBi dJng hàm s),
đáp &ng là hàm c@a li u lư#ng. ðư ng cong biFu th[ m)i quan h gi!a li u lư#ng
11


và ñáp &ng g i là ñư ng cong ñáp &ng. Thơng thư ng đ\ th[ biFu diUn đư ng cong
đáp &ng có dJng như hình 1.

Hình 1.1: ðI thX biCu di1n quan h giYa
ñáp ng và li:u lưLng ñ c ch t A và B

Nhen xét:
h ðáp &ng ph1 thu c vào li u
lư#ng.
h Ž m&c li u lư#ng th p ñ c
ch t chưa gây ñáp &ng. T\n tJi
m t ngư|ng (Threshold), ñiFm
b:t ñku xu t hi n ph=n &ng.
h Ngư|ng gây ñ c càng nh† và
h s) góc a/b c@a đư ng cong
càng lBn thì tính đ c càng cao.

1.2.4. ðánh giá đSc tính cjp tính
a) ðmi lưvng dùng đg đánh giá đSc tính cjp tính
ð c tính c p tính c@a m t ch t, đư#c ñánh giá bzng các ñJi lư#ng: LD ,LC,
ED, EC. Các ñJi lư#ng này ñư#c suy ra tV ñư ng cong biFu diUn m)i quan h gi!a
li u lư#ng và ñáp &ng.
Trong đó:
h LD (lethal dose): li u lư#ng gây ch/t
h LC (lethal concentration): n\ng ñ gây ch/t
h ED (effective dose): li u lư#ng gây =nh hưOng
h EC (effective concentration): n\ng ñ gây =nh hưOng
h LT(lethal time): th i gian gây
ch/t đ ng vTt thí nghi m
Thơng thư ng các đJi lư#ng này
đư#c ghi kèm theo các thơng s): th i
gian thí nghi m, sinh vTt đư#c sC
d1ng trong thí nghi m, % đáp &ng.
Trong đó:

Hình 1.2: ðư ng cong đáp ng vSi tr/c
tung biCu di1n % ñáp ng gây chMt tr/c
hồnh biCu di1n li:u lưLng. T5 đư ng
cong đáp ng ta suy ra ñưLc li:u lưLng
gây chMt là LD50=20mg.

h Th i gian phơi nhiUm ñ c
ch t là 24h, 48h, 96h
h Cơ thF s)ng đư#c sC d1ng
trong thí nghi m: cá, chu t,
chim,…
12

h Phkn trăm đáp &ng có thF l y O các m&c: 0%, 10%, 50%, 90 %; trong đó
m&c 50% là m&c đư#c dùng ph{ bi/n nh t.
Ví d1: LD5024gi (chu t) : là li u lư#ng gây ch/t 50% s) chu t đem đi thí nghi m,
vBi th i gian phơi nhiUm ñ c ch t là 24 gi .
b) Xác đOnh đSc tính cjp tính c^a mSt chjt:
Phương pháp thư ng dùng ñF xác ñ[nh ñ ñ c c p tính: là đo li u lư#ng hoKc
n\ng đ gây ch/t c@a m t ch t ñ c hoKc tác nhân đ c trên sinh vTt thí nghi m,
trong m t kho=ng th i gian nh t ñ[nh.
Các ñưWng ti[p xúc:
+ qua da: bôi m t lư#ng ch t ñ c nh t ñ[nh lên phkn da ñã ñư#c cJo sJch lơng, sau
đó dùng v=i qu n kín.
+ qua ñư ng tiêu hóa: cho ăn qua mi ng.
+ ñư ng hơ h p: cho ti/p xúc vBi đ c ch t riêng qua ñư ng mũi hoKc ti/p xúc tồn
thân.
Liiu lưvng ti[p xúc:
+ Lư#ng ch t đ c cho O các m&c gi=m dkn như sau: 2000, 300, 50, 5mg/kg thF
tr ng ñ)i vBi trư ng h#p ti/p xúc qua mi ng và qua da.
+ Li u lư#ng ti/p xúc cao nh t là 5mg/l sau đó cho gi=m dkn ñ)i vBi trư ng h#p
ñ c ch t ti/p xúc qua đư ng hơ h p.
Các bưuc ti[n hành
+ Lưu cơ thF sinh vTt thí nghi m trong mơi trư ng ch&a ch t ñ c O các li u lư#ng
khác nhau. (Th i gian lưu thư ng là 24 gi , 48 gi , 96 gi , tùy thu c vào đ)i
tư#ng sinh vTt đem thí nghi m.)
+ L y đ ng vTt thí nghi m ra kh†i mơi trư ng có đ c ch t, ti/n hành quan sát
trong v ng 14 ngày, thư ng xuyên ño nh!ng ch€ tiêu sau: cân nKng, m&c ñ tiêu
th1 thAc phym, s) lư#ng cá thF ch/t, …
+ LTp ñư ng cong ñáp &ng, xác ñ[nh các giá tr[ LD50, ED50,…

1.2.5. ðánh giá đSc tính mãn tính
a) ðmi lưvng dùng đg ñánh giá ñSc
tính mãn tính
ð c tính mãn tính c@a m t ch t
ñư#c ñánh giá bzng ñJi lư#ng: MATC.
MATC là n\ng đ gây đ c cAc đJi có
thF ch p nhTn đư#c, n\ng đ MATC
nzm trong kho=ng:
NOEC(NOEL)Trong đó:
13

Hình 1.3: NOAEL và LOAEL
trên ñư ng cong ñáp ng.


h LOEL (Low observed effect level): li u lư#ng th p nh t c@a đ c ch t
trong mơi trư ng đF có thF quan sát th y biFu hi n nhiUm ñ c.
h LOEC: (Low observed effect concentration): n\ng ñ th p nh t c@a ñ c
ch t trong mơi trư ng đF có thF quan sát th y biFu hi n nhiUm ñ c.
h NOEL (No observed effect level): Li u lư#ng cao nh t c@a ñ c ch t mà
tJi n\ng đ đó khơng quan sát th y =nh hưOng nhiUm ñ c ñ/n cơ thF sinh
vTt thAc nghi m.
h NOEC (No observed effect concentration): n\ng ñ cao nh t c@a ñ c
ch t mà tJi n\ng đ đó khơng quan sát th y =nh hưOng nhiUm ñ c ñ/n cơ
thF sinh vTt thAc nghi m.
* Chú ý: NOEL và LOEL dùng cho t t c= các ñáp &ng kF c= ñáp &ng có hJi và
các tác ñ ng nói chung khác. NOAEL (No observed adverse effect level),
LOAEL (Low oserved adverse effect level) ch€ sC d1ng cho ñáp &ng có hJi c@a
ñ c ch t.

b) Phương pháp xác đOnh đSc tính mãn tính c^a mSt chjt:
ð c tính mãn tính c@a m t ch t đư#c xác đ[nh bzng cách thơng qua các thí
nghi m trư ng diUn. Qua các thí nghi m này có thF xác ñ[nh ñư#c:
h n\ng ñ gây =nh hưOng và m&c ñ =nh hưOng c@a đ c ch t đ/n q trình
phát triFn bình thư ng c@a cơ thF sinh vTt.
h n\ng ñ gây =nh hưOng và m&c ñ =nh hưOng ñ/n kh= năng sinh s=n c@a cơ
thF sinh vTt.
h Nguy cơ gây ung thư c@a ñ c ch t ñ)i vBi cơ thF sinh vTt
MSt sI thí nghi;m dùng đg đánh giá đSc tính mãn tính
Các nghiên cfu trưWng dizn: Các nghiên c&u thư ng ti/n hành O li u lư#ng
dưBi m&c tC vong . Th i gian nghiên c&u thư ng kéo dài tV 6 ñ/n 24 tháng hoKc
nghiên c&u trong su)t vịng đ i c@a đ ng vTt mang ñi thí nghi m.
Qua các nghiên c&u trư ng diUn thu đư#c các k/t qu= sau:
+ Hình dung đư#c tác hJi mãn tính c@a đ c ch t
+ Thi/t lTp m)i quan h li u lư#ng ph=n &ng
+ Xác ñ[nh cơ quan n i tJng nào ch[u tác ñ ng và cơ ch/ gây ñ c
+ Cung c p s) li u v tác đ ng tích lũy.
+ ðánh giá v kh= năng ph1c h\i c@a cơ thF
h Thí nghi;m nghiên cfu khA năng gây đSt bi[n gen: m1c đích nhzm ñF xác
ñ[nh kh= năng gây ñ t bi/n gen c@a đ c ch t. Bao g\m các thí nghi m sau:
+ Các thí nghi m xác đ[nh kh= năng gây ñ t bi/n gen c@a ñ c ch t ñư#c ti/n
hành trên vi sinh vTt, thAc vTt, côn trùng, t/ bào limpho,…Các thí nghi m này
thư ng ít t)n kém và cho k/t qu= nhanh.
14


+ Các thí nghi m xác đ[nh sA sai l ch nhiUm s:c thF trong t@y xương, t/ bào vi
nhân c@a lympho và sA phá h@y tinh trùng ti/n hành trên cơ thF đ ng vTt.
Thí nghi;m nghiên cfu khA năng gây ung thư: thư ng k/t h#p vBi nghiên c&u
trư ng diUn nhzm ti/t ki m th i gian và kinh phí. Ti/n hành xem xét sA xu t hi n

các kh)i u trên nh!ng ñ ng vTt ch[u li u cao trong nghiên c&u trư ng diUn.
Nghiên cfu vi Anh hưpng khA năng sinh sAn trên cơ thg ñ‡c và cái: m1c
ñích nhzm ñF xác ñ[nh tác ñ ng x u c@a ñ c ch t ñ/n:
+ Tác ñ ng x u ñ/n s&c kh†e sinh s=n c@a b) và m” bao g\m sA khó th1 tinh, sA
vơ sinh, nh!ng tác ñ ng lên tinh trùng và tr&ng
+ Tác ñ ng lên sA phát triFn c@a bào thai bao g\m kh= năng ch/t c@a phôi, s=y
thai, sA ch/t trưBc khi sinh, quái thai.
+ SA r)i loJn v ch&c năng sinh lý, b t thư ng trong hành vi nhTn th&c.
1.2.6. Y[u tI áp d]ng AF
Y/u t) áp d1ng AF là ñJi lư#ng dùng ñF biFu diUn m)i quan h gi!a đ đ c
c p tính và đ đ c mãn tính c@a m t ch t.
AF đư#c tính như sau:
AF= MATC/LC50
Theo lý thuy/t, giá tr[ AF khá {n ñ[nh cho m t hoá ch t trên các cơ thF
sinh vTt s)ng khác nhau.
1.2.7. Tham sI an toàn cho ngưWi
a) Lưvng ti[p xúc chjp nhen ñưvc trong mSt ngày ADI
Lưvng ti[p xúc chjp nhen ñưvc trong mSt ngày ADI (acceptable daily
intake): là lư#ng ưBc tính ti/p xúc c@a ngư i trong m t ngày mà không x=y ra
m t nguy cơ v s&c kh†e nào trong su)t c= ñ i.
Giá tr[ ADI thư ng ñư#c dùng ñF quy ñ[nh cho các ch t ph1 gia và dư lư#ng
thu)c trV sâu có mKt trong thAc phym và nưBc u)ng.
Giá tr[ ADI đư#c tính dAa trên các giá tr[ LOEL và NOEL trong các thí
nghi m trư ng diUn ti/n hành trên đ ng vTt thí nghi m. ADI đư#c tính bzng cơng
th&c sau:
ADI=NOEL/UF
UF: là h s) b t đ[nh, h s) này thư ng nzm trong kho=ng tV 10 ñ/n 1000.
Thông thư ng giá tr[ UF là b i s) c@a 10. UF ñư#c xác ñ[nh dAa trên nguyên t:c
sau:
h Trong trư ng h#p khơng xác đ[nh đư#c giá tr[ NOEL thì có thF dùng giá tr[

LOEL c@a đ c ch t, trong trư ng h#p này h s) b t ñ[nh ñư#c nhân thêm
10.
15


h Trong trư ng h#p k/t qu= nghiên c&u v nhiUm đ c mãn tính khơng đky
đ@, h s) b t ñ[nh ñư#c nhân thêm vBi 10
h Trong trư ng h#p dùng k/t qu= thí nghi m trên đ ng vTt ñF suy ra cho
ngư i, h s) b t ñ[nh ñư#c nhân thêm 10.
b) Liiu lưvng ti[p nhen hàng ngày có thg chOu đ‡ng đưvc TDI
Liiu lưvng ti[p nhen hàng ngày có thg chOu đ‡ng đưvc TDI (tolerable
daily intake): là giá tr[ ñ[nh lư#ng v kh)i lư#ng c@a m t ch t có trong thAc phym
và nưBc u)ng tác ñ ng trên m t ñơn v[ thF tr ng mà con ngư i có thF tiêu hóa
hàng ngày trong su)t m t đ i mà khơng có nguy cơ x u cho s&c kh†e.
Tương tA như ADI, TDI ñư#c tính theo cơng th&c sau:
TDI=NOAEL hoKc LOAEL/UF
UF thư ng có giá tr[ tV 10 ñ/n 10.000
Giá tr[ TDI thư ng dùng đF tính cho nh!ng đ c ch t mơi trư ng mà con
ngư i khơng ch@ ý đưa vào ngu\n thAc phym hay nưBc u)ng.
* Chú ý: Nh!ng qui ñ[nh v lư#ng ti/p xúc an toàn thư ng khác nhau O các qu)c
gia khác nhau.

16


CHƯƠNG 2
NGUYÊN LÝ C3A ð C H C
2.1. Các nguyên t`c chung trong nghiên cfu ñSc hEc
2.1.1. Hai khA năng gây tác ñSng c^a ñSc chjt.
h ð c ch t tác ñ ng trAc ti/p lên cơ thF s)ng và gây hJi ñ/n cơ thF s)ng.

h ð c ch t tác ñ ng gây hJi gián ti/p lên cơ thF s)ng.
2.1.2. ðSc hEc nghiên cfu d‡a trên hi;u fng dưui t‰ vong và trên t‰ vong
Hi;u fng trên t‰ vong:
Hi u &ng trên tC vong là li u lư#ng c@a ñ c ch t môi trư ng ñ@ ñF cho cơ thF
s)ng đó ch/t.
M1c đích nghiên c&u dAa trên hi u &ng trên tC vong: ñưa ra các giBi hJn ckn
thi/t đF đ ra các tiêu chuyn mơi trư ng.
Hi;u fng dưui t‰ vong:
Hi u &ng dưBi tC vong là li u lư#ng c@a ñ c ch t ñ@ ñF phát hi n nh!ng =nh
hưOng có hJi mà khơng làm cho cơ thF s)ng đó b[ ch/t.
M1c đích c@a nghiên c&u dAa trên hi u &ng dưBi tC vong: ñánh giá đư#c kh=
năng thích nghi và s&c đ kháng c@a cơ thF s)ng đ)i vBi mơi trư ng.
2.1.3. ðSc hEc nghiên cfu s‡ tương tác gi|a các ñSc chjt
ð c h c môi trư ng không nghiên c&u tác d1ng c@a ñ c ch t m t cách ñ c
lTp mà nghiên c&u ñKt trong m)i quan h tương tác gi!a các ñ c ch t.
h Tương tác hvp l‡c:
ðư#c thF hi n khi cơ thF s)ng h p th1 hai hay nhi u ch t ñ c. Tác d1ng t{ng
c@a các ch t này lBn hơn t{ng tác d1ng c@a các ch t c ng lJi. Ví d1 như tương tác
gi!a amiang và khói thu)c là tương tác h#p lAc. Nguy cơ b[ ung thư ph{i c@a
ngư i làm vi c vBi amiăng tăng lên 5 lkn, ngư i hút thu)c lá tăng lên 11 lkn nhưng
ñ)i vBi ngư i vVa hút thu)c lá vVa làm vi c vBi amiang thì tăng lên đ/n 55 lkn so
vBi ngư i bình thư ng.
h Tương tác tiim Šn:
M t ch t khi đơn đ c đi vào cơ thF thì khơng gây ph=n &ng cho cơ thF, nhưng
khi có mKt ch t khác trong cơ thF thì tính đ c c@a ch t đó tăng lên. Ví d1 tương tác
gi!a izopropanol và CCl4 là tương tác ti m yn. Izopropanol không ñ c ñ)i vBi
chu t, nhưng dưBi tác d1ng c@a CCl4 thì tính đ c c@a nó s• tăng lên r t nhi u.
h Tương tác ñIi kháng:
+ ðIi kháng hóa hEc: M t đ c ch t s• làm m t đ c tính c@a ch t khác qua ph=n
&ng hóa h c vBi ch t đó. Ví d1 tương tác gi!a EDTA và kim loJi là tương tác hóa

17


h c. EDTA ph=n &ng tJo ph&c vBi kim loJi, làm cho kim loJi khơng có kh= năng
liên k/t vBi nhóm –SH c@a protein gây bi/n tính protein.
+ ðIi kháng cmnh tranh: Ph=n &ng ñ)i kháng cJnh tranh là ph=n &ng mà O đó
ch t cJnh tranh và ch t ñ)i kháng tác ñ ng lên cùng m t ch t ti/p nhTn. ð c ch t
ñ)i kháng cJnh tranh làm chuyFn d[ch ch t khác ra kh†i v[ trí nhiUm đ c. Ví d1
tương tác gi!a Oxy và CO là tương tác ñ)i kháng cJnh tranh. CO tác d1ng vBi
Hemoglobin (Hb) ngăn c=n vTn chuyFn O2 trong máu, nhưng khi n\ng đ O2 cao
thì O2 s• đyy đư#c CO ra kh†i Hb đưa v trJng thái bình thư ng.
HbO2+ CO→HbCO + O2
HbCO + O2→Hb.O2+CO
O2 có thF đyy CO ra kh†i v[ trí nhiUm đ c nên ta g i tương tác này là tương tác đ)i
kháng khơng cJnh tranh.
+ ðIi kháng khơng cmnh tranh: Ch t đ)i kháng c=n trO tác đ ng có hJi c@a đ c
ch t nào đó bzng cách n)i k/t các thành phkn có liên quan tBi đ c ch t A ch&
khơng liên k/t trAc ti/p vBi đ c ch t A. Ví d1 tương tác gi!a atropin và các ch t &c
ch/ enzyme acetylcholinesterase là tương tác đ)i kháng khơng cJnh tranh.
Atropin làm gi=m đ c tính c@a các ch t &c ch/ enzyme acetylcholinhesterase
(enzyme phân gi=i acetylcholin) bzng cách không tác d1ng trAc ti/p lên enzyme
đó mà tác d1ng lên receptor c@a acetylcholin.
+ ðIi kháng chuygn vO: ð)i kháng chuyFn v[ là đ)i kháng tJo nên khi có sA
chuyFn đ{i dư#c ñ ng h c c@a ñ c ch t làm cho đ c ch t có thF ti/n tBi dJng ñ c
hơn. Ví d1 m t s) ch t sau khi qua chuyFn hóa c@a h enzyme có trong gan tJo
thành ch t ñ c hơn ñ)i vBi cơ thF.
2.2. Phương thfc đSc chjt đi vào cơ thg
2.2.1. Q trình hjp th]
a) Hjp th]
H p th1 là quá trình th m qua màng t/ bào xâm nhTp vào máu c@a các ch t.

Ngồi ra sA vTn chuyFn c@a đ c ch t tV máu vào trong các mơ cũng đư#c g i là sA
h p th1.
Thư ng m t ñ c ch t ñi qua màng theo b)n cách sau:
h Hjp th] th] ñSng:
H p th1 th1 ñ ng là quá trình h p th1 x=y ra do sA chênh l ch n\ng đ c@a đ c
ch t O phía trong và phía ngồi màng sinh h c. ð c ch t đi tV nơi có n\ng đ cao
đ/n nơi có n\ng đ th p.
ð c ch t có kh= năng h p th1 th1 ñ ng qua màng t/ bào bao g\m đ c ch t có
kh)i lư#ng phân tC nh† tan trong nưBc và ñ c ch t tan t)t trong m|. ð c ch t có
kh)i lư#ng phân tC nh† h p th1 qua màng t/ bào nh các kênh vTn chuyFn ion có
trên màng. Ngư#c lJi ñ c ch t tan t)t trong m| h p th1 qua màng nh lBp phospho
18


lipid c@a màng t/ bào. Các dJng ion thư ng ít có kh= năng đi qua màng t/ bào do
đ hịa tan c@a chúng trong lipid th p.
Phkn lBn đ c ch t ñi vào cơ thF theo con ñư ng h p th1 th1 ñ ng. T‹ l ñ c
ch t h p th1 vào cơ thF ph1 thu c vào gradient n\ng đ và tính ưa béo c@a ñ c
ch t ñó.
Hjp th] ch^ ñSng
H p th1 ch@ ñ ng là cơ ch/ vTn chuyFn các ch t bzng cách sC d1ng năng
lư#ng c@a t/ bào. Chính vì vTy mà có thF vTn chuyFn đ c ch t tV nơi có n\ng đ
th p đ/n nơi có n\ng đ cao.
C u trúc, hình thF, kích thưBc và đi n tích là nh!ng y/u t) quan tr ng quy/t
đ[nh ái lAc c@a m t phân tC ñ)i vBi m t ch t t=i. ð)i vBi nh!ng ch t có ñKc tính
tương tA nhau thư ng x=y ra hi n tư#ng kìm hãm cJnh tranh.
h Hjp th] nhW các chjt mang
H p th1 nh các ch t mang là cơ ch/ vTn chuyFn ñ c ch t vào trong t/ bào
nh các ch t mang c@a t/ bào. Các ch t liên k/t vBi ch t mang ñi vào trong t/ bào,
O đây các ch t đư#c gi=i phóng và ch t mang ti/p t1c vTn chuyFn phkn tC ch t

khác ñi qua màng t/ bào.
NSi thjm bào
Bao g\m kiFu h p th1 các tiFu phkn dJng r:n theo cơ ch/ thAc bào và h p th1
các tiFu phkn O dJng l†ng dưBi dJng u)ng bào. H th)ng vTn chuyFn này ñư#c
dùng khi bài ti/t các ch t ñ c có trong máu O các túi ph{i và mJng lưBi n i mô
cũng như h p th1 m t s) ñ c ch t qua thành ru t.
b) Hjp th] qua da
Nhìn chung da có tính th m khơng cao, do đó tJo nên m t hàng rào ngăn c=n
đ c ch t ngồi mơi trư ng xâm nhTp vào cơ thF qua da. Tuy nhiên m t s) ñ c ch t
có kh= năng h p th1 qua da.
ð c ch t dây dính trên da có thF có các ph=n &ng sau: ph=n &ng vBi b mKt da
gây viêm da sơ phát, h p th1 qua da gây ph=n &ng vBi protein gây c=m &ng da,
hoKc h p th1 qua da ñi vào máu.
ð c ch t h p th1 qua da phkn lBn là qua lBp t/ bào biFu bì da và m t phkn qua
các tuy/n bã nh n, tuy/n m\ hôi, qua các túi nang c@a lơng.
Hjp th] đSc chjt qua t[ bào bigu bì da:
ð c ch t ñư#c h p th1 qua biFu bì da theo cơ ch/ khu/ch tán th1 đ ng. Ch t
ñ c h p th1 qua da qua lBp t/ bào biFu bì da qua 2 pha:
+ H p th1 qua lBp sVng: lBp bì có nhi m v1 ngăn chKn sA xâm nhTp c@a ñ c ch t
vào cơ thF s)ng. H p th1 qua lBp này mang tính ch n l c, ch€ cho phép nh!ng ch t
phân cAc có kh)i lư#ng phân tC nh† khu/ch tán qua lBp protein và ch t không
phân cAc tan t)t trong m| khu/ch tán qua lBp lipid.
19


+ H p th1 qua lBp chân bì: h p th1 qua lBp chân bì khơng có tính ch n l c, phkn
lBn các ch t có kh= năng qua lBp sVng ñ u ñư#c h p th1 qua lBp chân bì.
Hjp th] qua tuy[n bã nhWn, tuy[n mr hơi, qua các túi nang c^a lông:
Kh= năng h p th1 ñ c ch t qua các tuy/n bã nh n, tuy/n m\ hôi và qua các
túi nang c@a lông th p do các tuy/n này ch€ chi/m kho=ng 1% b mKt cơ thF. Ch@

y/u cho các ñ c ch t phân cAc có kh)i lư#ng phân tC nh† đi qua.
Y[u tI Anh hưpng ñ[n khA năng hjp th] qua da c^a đSc chjt
Có nhi u y/u t) =nh hưOng đ/n h p th1 ñ c ch t qua da như: c u trúc hóa h c
c@a đ c ch t, y/u t) mơi trư ng, đ dày m†ng c@a da, t)c đ dịng máu c@a huy/t
thanh.
+ Kh= năng h p th1 qua da ph1 thu c vào tính ch t vTt lý, hóa h c c@a các ch t.
Các h#p ch t h!u cơ không phân cAc tan t)t trong m| dU dàng h p th1 qua da. ð c
ch t tan t)t trong nưBc, ion thư ng khó h p th1 qua da. ð c ch t có tính ăn mịn s•
tác d1ng trAc ti/p lên da gây t{n thương lBp t/ bào biFu bì da và tJo đi u ki n
thuTn l#i cho ñ c ch t khác h p th1 qua da.
+ Nh!ng vùng da khác nhau trong cơ thF thư ng có kh=n năng h p th1 đ c ch t
khác nhau. Vùng da lịng bàn tay, bàn chân là nh!ng khu vAc khó h p th1 ñ c ch t
so vBi vùng da khác.
+ T)c ñ di chuyFn ñ c ch t tV lBp biFu bì vào h tukn hồn máu ph1 thu c t)c ñ
dòng máu. T)c ñ vTn chuyFn c@a dòng máu càng cao thì kh= năng h p th1 càng
cao.
+ Thơng thư ng thay đ{i y/u t) mơi trư ng cũng thay ñ{i kh= năng vTn chuyFn
ñ c ch t qua da. Ví d1 như kh= năng vTn chuyFn c@a đ c ch t tăng khi ñ ym c@a
da gi=m.
c) Hjp th] qua đưWng hơ hjp
ð c ch t có trong khơng khí theo khí thO vào mũi, đ/n ph/ qu=n, khí qu=n qua
các ph/ nang vào h tukn hoàn máu. Ph/ nang ph{i có b mKt ti/p xúc lBn và có
lưu lư#ng máu cao nên phkn lBn ñ c ch t ñư#c h p th1 tJi ph/ nang. ð)i vBi các
ñ c ch t khác nhau thì kh= năng h p th1 qua đư ng hơ h p là khác nhau.
h ðIi vui đSc chjt là các chjt khí và hơi:
Các ch t khí sau khi qua đư ng hơ h p tích đ ng trong đư ng hơ h p gây b†ng
rát đư ng hơ h p hoKc qua ph{i ñi vào máu. Kh= năng h p th1 qua ñư ng hô h p
vào máu ph1 thu c vào kh= năng hịa tan trong máu c@a đ c ch t. Khí càng dU hịa
tan trong máu thì h p th1 s=y ra càng nhanh. Khác vBi h p th1 ñ c ch t qua da, các
ch t khí, hơi là ch t phân cAc tan t)t trong nưBc dU dàng h p th1 qua đư ng hơ h p

đi vào máu.
h ðIi vui ñSc chjt là các hmt:
Kh= năng h p th1 ñ c ch t ph1 thu c vào kích thưBc c@a các hJt.
20


+ Các hJt có kích thưBc lBn hơn 5šm, thư ng ch€ gây tác đ ng đ/n đư ng hơ h p
trên.
+ Các hJt có kích thưBc tV 5šm đ/n 1šm, có thF đ/n màng ph{i và các mao mJch
trên ph{i.
+ Các hJt nh† hơn 1šm, có thF đ/n đư#c màng ph{i và th m qua màng ñi vào h
tukn hồn.
+ Các ch t đ c qua đư ng hơ h p ñư#c h p th1 vào máu r\i phân b) ñ/n các cơ
quan não, thTn trưBc khi qua gan.
Y[u tI Anh hưpng đ[n q trình hjp th]
Kh= năng h p th1 đ c ch t qua đư ng hơ h p khơng ch€ ph1 thu c vào tính
ch t c@a đ c ch t mà cịn ph1 thu c vào các y/u t) khác như : n\ng ñ ch t đ c
trong khơng khí thF tích hơ h p m“i phút, t)c đ vTn chuyFn c@a dịng
máu,…Lư#ng đ c ch t h p th1 lBn khi n\ng ñ ñ c ch t cao, thF tích hơ h p lBn
và t)c đ vTn chuyFn c@a dịng máu nhanh.
d) Hjp th] qua đưWng tiêu hố
ða phkn đ c ch t qua ñư ng tiêu hóa ñi vào cơ thF ngư i ch@ y/u là thông qua
các loJi thAc phym và nưBc u)ng b[ nhiUm ch t đ c. Ngồi ra các ch t đ c dính O
trên da đưa vào mi ng hoKc các ch t đ c có trong khơng khí vào mi ng qua cơ ch/
thanh l c c@a ñư ng hô h p.
Các ch t sau khi qua mi ng, ñư#c ñưa ñ/n thAc qu=n r\i ñ/n dJ dày. Ž dJ dày,
các ch t đư#c chuyFn hố nh d[ch dJ dày và vTn chuyFn ñ/n ru t.
H p th1 đ c ch t qua đư ng tiêu hóa vào máu ñư#c thAc hi n trên su)t ñư ng
tiêu hóa, nhưng ch@ y/u x=y ra O ru t non và dJ dày. Phkn khơng đư#c h p th1
đư#c th=i ra ngồi theo đư ng phân.

ð c ch t sau khi qua đư ng tiêu hóa thư ng đư#c đưa vào gan trưBc khi đ/n
h tukn hồn. Chính vì đư#c chuyFn hóa trong gan và dJ dày nên đ c tính c@a đ c
ch t thư ng gi=m đi r t nhi u.
Hjp th] ñSc chjt qua thành ruSt non
Phkn lBn ñ c ch t ñư#c ñưa vào máu qua thành ru t non. H p th1 ñ c ch t
qua thành ru t ñư#c thAc hi n bOi nhi u cơ ch/ khác nhau tùy theo tính ch t c@a
đ c ch t.
+ ð c ch t khơng phân cAc dU tan trong m| dU dàng h p th1 qua thành ru t theo
cơ ch/ h p th1 th1 đ ng.
+ ð c ch t phân cAc, có kích thưBc phân tC nh† h p th1 th1 ñ ng qua thành ru t
tương tA như các h#p ch t dU tan trong m|
+ ð c ch t có c u trúc gkn gi)ng vBi các ch t dinh dư|ng: qua h th)ng h p th1
ñKc bi t ñi vào máu.
21


pH =nh hưOng đ/n kh= năng ion hóa c@a đ c ch t, nên cũng =nh hưOng ñ/n kh=
năng h p th1 ñ c ch t qua thành ru t. Thông thư ng môi trư ng ru t non là mơi
trư ng bazơ y/u, nên các bazơ y/u khó b[ ion hóa trong mơi trư ng ru t non dU
h p th1 hơn so vBi các axit y/u.
Hjp th] ñSc chjt qua dm dày
DJ dày là vùng h p th1 ñáng chú ý ñKc bi t là ñ)i vBi các axit y/u. ð c ch t là
các axit h!u cơ y/u khó b[ ion hóa trong d[ch dJ dày (pH=2) nên dU dàng ñư#c h p
th1 qua thành dJ dày ñi vào máu.
Ngoài ra các ñ c ch t dU tan trong m|, đ c ch t phân cAc có kích thưBc nh†
h p th1 th1 đ ng qua thành dJ dày.
2.2.2. Quá trình phân bI
Các ch t sau khi h p th1 qua ba đư ng: hơ h p, tiêu hố và da, đi vào h tukn
hồn máu và đư#c vTn chuyFn trong vịng tukn hồn máu bzng nhi u cách khác
nhau:

h
Hịa tan trong huy/t tương: ch t đi n gi=i, ch t khí, hơi tan t)t trong nưBc.
h
H p th1 trên b mKt h\ng cku hoKc g:n vBi thành phkn c@a h\ng cku và các
protein khác trong huy/t tương. Phkn lBn các ñ c ch t liên k/t thuTn ngh[ch
vBi albumin trong máu. M t s) ñ c ch t liên k/t vBi hemoglobin và các
protein khác trong máu gây hJi cho h tJo máu.
h
Các ch t có kh)i lư#ng phân tC lBn sau khi b[ thu‹ phân tJo thành dJng keo
nzm trong máu.
Ch t ñ c phân b) trong máu đư#c phân b) vào các mơ c@a các cơ quan khác
nhau trong cơ thF, nh h tukn hồn. Lư#ng đ c ch t vTn chuyFn đ/n các t/ bào
c@a các cơ quan ph1 thu c vào vào lư#ng máu lưu chuyFn ñ/n và ñKc ñiFm c@a
các cơ quan đó.
a) Phân bI đSc chjt trong gan và then:
Gan và thTn là 2 cơ quan lưu gi! ñ c ch t ch@ y/u trong cơ thF. Ngư i ta th y
rzng n\ng đ đ c ch t tích lũy trong các cơ quan này r t lBn. Ví d1, n\ng ñ c@a
Pb trong gan lBn hơn 50 lkn so vBi trong máu sau khi u)ng 30 phút.
ð c ch t ñi vào gan và thTn ch@ y/u theo cơ ch/ h p th1 ch@ đ ng bOi các
protein có kh= năng c) ñ[nh ñ c ch t ñKc bi t. Ví d1 như metalothionein là protein
c) đ[nh cadimi O gan cũng như O thTn.
Gan và thTn có kh= năng tích lũy các đ c ch t khác nhau:
Ž gan thư ng lưu gi! các đ c ch t có tính ưa m|. Ngư#c lJi O thTn thư ng
lưu gi! các đ c ch t có tính ưa nưBc.
b) Phân bI ñSc chjt trong xương
Xương cũng là vùng lưu gi! các ñ c ch t . Các ch t phân b) trong xương và v†
22


não thư ng là các ch t có ái lAc vBi mô xương như các cation Ca, Ba, St, Ra, Be

và các anion như Fh.
Ph=n &ng tích luo đ c ch t trong xương là ph=n &ng thay th/ gi!a ch t đ c có
mKt trong ch t l†ng gi!a các khe vBi các thành phkn c@a xương. Ví d1 như ion
OHh có thF b[ thay th/ bOi ion Fh và ion Ca2+ thư ng b[ thay th/ bOi ion Pb, St.
ð c ch t tích lũy trong xương t\n lưu r t lâu và r t khó đào th=i.
c) Phân bI đSc chjt trong mt
Các mơ m| là nơi tích gi! mJnh các h#p ch t hịa tan đư#c trong ch t béo như
các dung môi h!u cơ, các khí trơ, h#p ch t h!u cơ clo, dioxin,…ð c ch t tích lũy
trong m| bzng cách hồ tan trong m| hoKc liên k/t vBi các axit béo.
ð c ch t tích lũy trong các mơ m| thư ng r t khó đào th=i t\n lưu r t lâu trong
cơ thF.
d) Phân bI ñSc chjt vào nhau thai:
ð c ch t phân b) vào nhau thai ch@ y/u bzng cơ ch/ khu/ch tán th1 ñ ng.
Hàng rào máu – nhau c=n trO sA vTn chuyFn các ch t ñ c và b=o v cho nhau các
bào thai. Các ch t ñ c phân b) vào nhau thai ch@ y/u là các ch t h!u cơ ưa m| có
kh= năng hịa tan trong lBp lipid ñi qua hàng rào máu nhau.
e) Phân bI ñSc chjt vào não:
ð c ch t tV máu vào não b[ ngăn c=n bOi hàng rào máu ñ[nh v[ O thành mao
mJch như hàng rào máu não. SA xâm nhTp c@a các ñ c ch t vào trong não ph1
thu c vào đ hồ tan c@a chúng trong ch t béo. ð c ch t càng dU hoà tan trong
ch t béo dU dàng h p th1 vào não. Ngư#c lJi các d}n xu t vô cơ khơng hịa tan
đư#c trong ch t béo khó đ/n não.
f) Phân bI vào các cơ quan ñyc hi;u khác
Các ch t có ái lAc vBi m t s) cơ quan thơng thư ng khư trú O các cơ quan đKc
hi u. Ví d1: iode h p th1 vào tuy/n t1y, uran trong thTn, digitaline trong tim.
Ngoài ra các ch t hòa tan trong d[ch thF, như: các cation Na+, K+, Li+ và m t s)
anion như Clh, Brh, Fh, rư#u etylic phân b) khá ñ\ng ñ u trong cơ thF.

2.2.3. Q trình chuygn hóa đSc chjt tmi các cơ quan trong cơ thg
Sau khi ñ c ch t phân b) ñ/n các cơ quan c@a cơ thF, O ñây ñ c ch t ch[u tác

đ ng c@a nh!ng chuyFn hóa sinh h c khác nhau. M1c đích c@a chuyFn hóa là
nhzm gi=m đ c tính c@a đ c ch t và bi/n ñ{i ñ c ch t thành ch t dU đào th=i đF bài
xu t chúng ra ngồi cơ thF.

23


ChuyFn hóa đ c ch t đư#c thAc hi n O hku h/t các mô, các cơ quan trong cơ
thF nhưng ch@ y/u là O gan. M t ch t đ c đư#c chuyFn hóa O cơ quan khác nhau
thì có thF cho ra nh!ng d}n xu t chuyFn hóa khơng gi)ng nhau.
Enzyme tham gia chuyFn hóa đ c ch t tTp trung ch@ y/u O ty thF và tiFu thF
c@a t/ bào. Các enzyme này thơng thư ng đư#c t{ng h#p ra ngay sau khi ñ c ch t
xâm nhTp vào t/ bào.
Thơng thư ng q trình chuyFn hóa ñ c ch t bi/n ñ{i ñ c ch t tV ch t khơng
phân cAc khó đào th=i thành ch t phân cAc tan t)t trong nưBc và dU ñào th=i.
Các ch t đ c có thF ch[u nhi u kiFu chuyFn hóa sinh h c khác nhau do đó tJo
ra nh!ng h#p ch t không gi)ng nhau. Các ph=n &ng trao đ{i thư ng là ph=n &ng
chu“i và có sA ch\ng chéo vBi các ph=n &ng trao ñ{i ch t bình thư ng.
Qúa trình chuyFn hóa là m t q trình khơng hồn h=o. Phkn lBn ph=n &ng
chuyFn hóa bi/n ñ{i ñ c ch t tV dJng ñ c sang dJng khơng đ c hoKc dJng ít đ c
hơn. Hay nói cách khác đ c ch t đã đư#c khC đ c nh chuyFn hóa trong cơ thF.
Tuy nhiên chuyFn hóa ch t đ c có thF bi/n đ{i đ c ch t thành dJng có hoJt tính
mJnh, đ c hơn so vBi ch t ban ñku. Trong trư ng h#p này đ c ch t đã đư#c hoJt
hóa sinh h c nh các ph=n &ng sinh h c.
ðSc chjt (A)

Giai ñoJn 1

DŒn xujt
phân c‡c

Enzyme

ðào th=i

DŒn xujt ñSc chjt (B)
DŒn xujt ñSc

Giai ñoJn 2

Gây thương t{n các phân tC sinh
h c (AND, protein, lipid,…)

Phfc chjt dz
ñào thAi (BC)

T{n thương, ch/t t/ bào

ðào th=i

Sinh d[ &ng, ñ t bi/n, ung
thư, qi thai, t{n thương
cơ quan, tC vong.
Hình 2.1: Sơ đI chuyCn hóa sinh h c đ c ch t trong cơ thC
Q trình chuyFn hóa ch[u =nh hưOng c@a nhi u y/u t): ñ tu{i, di truy n, dinh
dư|ng, y/u t) mơi trư ng ngồi, và các đ c ch t môi trư ng khác.
24