Giáo trình Chủ nghĩa xã hội khoa học (Tập 2): Phần 2

Chương VI
CÁCH MẠNG XÃ HỘI CHỦ NGHĨA
TRÊN LĨNH VỰC TƯ TƯỞNG VÀ VĂN HOá
I. Tính tất yếu của cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng
và văn hoá
1. Khái niệm “tư tưởng và văn hoá”, “cách mạng xã hội chủ nghĩa trên
lĩnh vực tư tưởng và văn hoá
Để hiểu được những vấn đề cơ bản của “cách mạng xã hội chủ nghĩa
trên lĩnh vực tư tưởng và văn hoá”, chúng ta cần làm rõ một số khái niệm cơ
bản của nó.
Khái niệm về tư tưởng và hệ tư tưởng
Tư tưởng là quan điểm, ý nghĩ chung của con người đối với tự nhiên
và xã hội.
Trong xã hội có giai cấp, tư tưởng, hệ tư tưởng là mặt biểu hiện cơ bản nhất
của ý thức xã hội.
Hệ tư tưởng là hệ thống tư tưởng có cùng bản chất của một tầng lớp, một
giai cấp.
Hệ tư tưởng chính là ý thức xã hội ở trình độ tư tưởng lý luận, có tính hệ
thống và khái qt hố cao, có tính tự giác.
Trong xã hội có giai cấp, các giai cấp giữ vai trò thống trị - giai cấp cầm
quyền có một hệ thống quan điểm, lý luận làm hệ tư tưởng cho mình, nhằm phản
ánh lợi ích, thực hiện mục đích lợi ích của giai cấp. Hệ tư tưởng được truyền bá
rộng rãi trong xã hội, giữ vai trò chủ đạo cho mọi hoạt động của một chế độ xã hội.
Hệ tư tưởng xã hội chủ nghĩa là hệ tư tưởng của giai cấp công nhân, mang
bản chất cách mạng và khoa học; phản ánh khách quan phong trào đấu tranh cách
mạng của giai cấp công nhân, phản ánh khả năng cách mạng của giai cấp công
nhân và mục đích cao cả của họ, là khát vọng của tồn nhân loại trong cuộc đấu
tranh xoá bỏ ánh thống trị của giai cấp tư sản, xây dựng một xã hội mà ở đó khơng
cịn áp bức, bóc lột, con người được giải phóng hồn tồn. Đó là xã hội xã hội chủ
nghĩa và cộng sản chủ nghĩa.

Chủ nghĩa Mác - Lênin, chủ nghĩa xã hội khoa học là thế giới quan, phương
pháp luận của Đảng, của giai cấp công nhân, là hệ tư tưởng tiên tiến mà các Đảng
cộng sản coi đó là kim chỉ nam cho mọi hành động cách mạng của mình, đồng thời
được truyền bá rộng rãi trong toàn xã hội.
Chủ nghĩa Mác - Lênin là cơ sở lý luận để các Đảng Cộng sản vận dụng
một cách sáng tạo trong việc đề ra đường lối chính trị đúng đắn để lãnh đạo cách
mạng nước mình đi đến thắng lợi. Việc giác ngộ lý luận chủ nghĩa Mác - Lênin
cho giai cấp công nhân và quần chúng lao động là vấn đề có ý nghĩa cực kỳ quan
trọng trên mặt trận tư tưởng và văn hoá, là việc làm thường xuyên, làm cho chủ
nghĩa Mác - Lênin thực sự trở thành hệ tư tưởng chủ đạo trong toàn xã hội.
Thực tiễn lịch sử phong trào cách mạng thế giới đã chứng minh rằng, bất cứ
một Đảng Cộng sản nào, hễ đi chệch khỏi quỹ đạo của chủ nghĩa Mác - Lênin
đều phải trả giá, cách mạng chẳng những khơng có hiệu quả mà cịn tổn thất lớn,
những tổn thất mà khơng phải ngày một, ngày hai có thể khơi phục được.
Khái niệm về văn hoá và văn hoá xã hội chủ nghĩa
Xung quanh về khái niệm văn hố, có nhiều cách đặt vấn đề khác nhau. Từ
những việc làm nhỏ nhất, đến những cơng trình vĩ đại nhất của con người đều
được coi là văn hoá. Tuỳ cách tiếp cận mà các nhà khoa học khai thác văn hố theo
các khía cạnh khác nhau. Tuy nhiên, hiểu một cách khái quát nhất, chung nhất: văn
hố là tồn bộ những giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo ra, nhằm
phục vụ nhu cầu đời sống của chính bản thân con người.
Như vậy, văn hoá là những giá trị vật chất và cùng với nó là những quan hệ
xã hội, ý thức xã hội, tư tưởng, những quy tắc xử sự, năng lực, thị hiếu, nhu cầu
của con người v.v Văn hố là thước đo, là biểu hiện trình độ phát triển của nhân
loại trong từng giai đoạn lịch sử nhất định; là bộ mặt tinh thần và nó phản ánh bản
sắc, trình độ phát triển của mỗi dân tộc, mỗi đất nước.
Văn hoá, hiểu theo nghĩa hẹp là văn hoá tinh thần, nó phản ánh những giá trị
được sáng tạo ra trong đời sống tinh thần và hoạt động tinh thần của con người.
Trước hết là tư tưởng, lý luận, là hệ thống các giá trị, quy tắc và chuẩn mực quan

hệ xã hội. Với cách hiểu như vậy, văn hoá bao gồm cả nghệ thuật, khoa học, giáo
dục, đạo đức v.v..


Quan niệm của Chủ tịch Hồ Chí Minh về văn hoá được nêu rõ: “Văn hoá là
tổng hợp của mọi phương thức sinh hoạt cùng với biểu hiện của nó mà lồi người
đã sản sinh ra nhằm thích ứng những nhu cầu đời sống và nó địi hỏi sự sinh tồn”1.
Như vậy, theo quan niệm của Chủ tịch Hồ Chí Minh, văn hoá được hiểu
theo cả nghĩa rộng và nghĩa hẹp.
Nếu nhìn từ góc độ chính trị - xã hội, chúng ta có thể hiểu, văn hố chứa
đựng và thể hiện trong các dạng vật chất như: của cải vật chất, vật thể, văn hoá,
nghệ thuật, hành vi ứng xử của con người… và văn hoá phản ánh kiểu sinh hoạt
tinh thần của một xã hội, một dân tộc hay một giai cấp nhất định trong một giai
đoạn lịch sử nhất định.
Văn hoá xã hội chủ nghĩa là nền văn hố có trình độ phát triển cao nhất, mới
về chất trong sự phát triển của lịch sử xã hội loài người. Đó là nền văn hố do
Đảng của giai cấp cơng nhân lãnh đạo, thể hiện đầy đủ tính cách mạng, tính dân
tộc và tính nhân dân sâu sắc.
Cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và văn hoá là sự biến
đổi cách mạng trên lĩnh vực tư tưởng và văn hoá nhằm xác lập hệ tư tưởng của chủ
nghĩa Mác - Lênin, xây dựng con người xã hội chủ nghĩa với đạo đức, lối sống
mới, xây dựng nền văn hố mới trong tồn bộ tiến trình cách mạng xã hội chủ
nghĩa do Đảng Cộng sản lãnh đạo.
2. Tính tất yếu của cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng
và văn hoá
Cuộc cách mạng xã hội mà giai cấp công nhân tiến hành là cuộc cách mạng
khác hẳn về chất so với các cuộc cách mạng trước đó. Đây khơng phải là cuộc
cách mạng đơn thuần để thay đổi chính quyền từ tay giai cấp này sang tay giai cấp
khác. Việc giành được chính quyền về tay giai cấp công nhân mới chỉ là bước đi
đầu tiên trong suốt chặng đường dài để giai cấp công nhân thực hiện được mục tiêu

cuối cùng của mình. Giành được chính quyền, cuộc cách mạng chính trị về cơ bản
đã thắng lợi- chế độ mới xã hội chủ nghĩa được xác lập, giai cấp công nhân và
nhân dân lao động là người làm chủ xã hội mới. Cuộc cách mạng xã hội chủ nghĩa
do giai cấp công nhân lãnh đạo bước sang một giai đoạn mới, điều kiện mới trên
quy mô rộng lớn, với những nhiệm vụ mới mẻ, phức tạp - đó là thời kỳ cải biến
1

Hồ Chí Minh, Tồn tập, tập 3, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội. 1995, tr.431.


cách mạng sâu sắc trên mọi lĩnh vực đời sống xã hội. Chính vì vậy, tiến hành cách
mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và văn hoá là một vấn đề khách
quan, là tất yếu lịch sử.
Cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và văn hố là tất yếu
khách quan vì nó là một bộ phận và là bộ phận không thể thiếu của sự nghiệp cách
mạng xã hội chủ nghĩa, đáp ứng nhu cầu và phù hợp với sự phát triển của phương
thức sản xuất mới - phương thức sản xuất xã hội chủ nghĩa.
Tư tưởng và văn hoá là một bộ phận thuộc kiến trúc thượng tầng, chịu sự tác
động của cơ sở hạ tầng và do phương thức sản xuất vật chất quyết định. Do vậy,
khi một phương thức sản xuất mới được xác lập, thì tất yếu phải xây dựng tư tưởng
và văn hố phù hợp với nó. Hay nói một cách khác, sự thay đổi phương thức sản
xuất tinh thần cho phù hợp với phương thức sản xuất vật chất là cần thiết, là tất yếu
khách quan. Trong tác phẩm “Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản” Mác - Ăngghen
đã viết: “Lịch sử tư tưởng chứng minh gì, nếu không phải là chứng minh rằng sự
sản xuất tinh thần cũng biến đổi theo sự sản xuất vật chất”1.
Cách mạng xã hội chủ nghĩa là cuộc cách mạng sâu sắc và triệt để trên mọi
lĩnh vực đời sống xã hội. Cách mạng trên lĩnh vực tư tưởng và văn hoá là để xác
lập hệ tư tưởng nền tảng chi phối sự hình thành và phát triển chủ nghĩa xã hội: đó
là hệ tư tưởng của giai cấp cơng nhân, xây dựng nền văn hoá tiên tiến, đậm đà bản
sắc dân tộc.

C.Mác và Ph.Ăngghen đã khẳng định: “Những tư tưởng thống trị của một
thời đại bao giờ cũng chỉ là những tư tưởng của giai cấp thống trị”1.
Trong chủ nghĩa tư bản, giai cấp công nhân và nhân dân lao động là người
lao động làm thuê, bị giai cấp tư sản áp bức, bóc lột cả về vật chất lẫn tinh thần.
Cách mạng xã hội chủ nghĩa đã giải phóng cho người lao động ra khỏi ánh áp bức,
bóc lột của chế độ xã hội cũ, đưa họ lên vị trí của người chủ xã hội mới. Song,
không phải ngay lập tức người lao động có thể có ngay được trình độ làm chủ hồn
chỉnh. Chính vì lẽ đó, cách mạng xã hội chủ nghĩa phải tiến hành cải biến cách
mạng trên lĩnh vực tư tưởng và văn hoá để giải phóng họ ra khỏi những ảnh hưởng
của tư tưởng, ý thức mà xã hội cũ đã thống trị họ. Trên cơ sở đó, xây dựng và sáng

1, 2

Mác và Ph.Ăngghen, Tồn tập, tập 4, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội. 2002, tr. 625.


tạo những giá trị văn hoá, đời sống tinh thần thực sự là của mình- của chế độ xã
hội mới - xã hội xã hội chủ nghĩa.
Tiến hành cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và văn hoá là
nhằm đáp ứng yêu cầu của cuộc đấu tranh giai cấp của giai cấp công nhân.
Tư tưởng và văn hoá là một bộ phận của kiến trúc thượng tầng, phản
ánh tư tưởng và lợi ích của Đảng, của giai cấp thống trị. Chính vì vậy, tư
tưởng và văn hố là một mặt trận nóng bỏng trong cuộc đấu tranh giai cấp diễn
ra ở mọi lúc, mọi nơi.
Dưới chủ nghĩa xã hội, tư tưởng và văn hoá là một bộ phận gắn liền với
chính sách của Đảng và Nhà nước xã hội chủ nghĩa. Do vậy, tư tưởng và văn hố
là cơng cụ, là phương tiện để phản ánh, tuyên truyền đường lối, chủ trương, chính
sách của Đảng và Nhà nước; xây dựng cái mới, cái đẹp, cái điển hình để hướng
con người tới cái “chân, thiện, mỹ”.
Cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và văn hố cịn nhằm để

cải tạo tư tưởng, tâm lý, ý thức và đời sống tinh thần lạc hậu của chế độ cũ để lại,
tạo điều kiện cho cái mới phát triển.
Đối với những nước lạc hậu, chậm phát triển, đi lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua
chế độ tư bản chủ nghĩa, ảnh hưởng của những tàn dư của xã hội cũ càng phức tạp,
nặng nề hơn. Do đó, cuộc đấu tranh để cải tạo nó càng trở nên quyết liệt hơn.
Cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và văn hoá là một mặt
trận của cuộc đấu tranh giai cấp của giai cấp công nhân. Chính vì vậy, đây phải
thực sự là cuộc đấu tranh chống lại những quan điểm sai trái, những tư tưởng lệch
lạc, những luận điệu xuyên tạc và chống phá của kẻ thù. Có thể nói rằng, trên mặt
trận tư tưởng và văn hố, hàng ngày, hàng giờ kẻ thù ln ln tìm cách thâm
nhập, hoạt động chống phá cách mạng bằng nhiều âm mưu và thủ đoạn. Chỉ một
chút lơ là, mất cảnh giác là chúng ta có thể mắc phải những sai lầm, khuyết điểm.
Trong thời kỳ quá độ đi lên chủ nghĩa xã hội, tư tưởng và văn hoá thực sự là một
lĩnh vực diễn ra cuộc đấu tranh hết sức gay go, quyết liệt và nhạy cảm, là một nội
dung quan trọng của cuộc cách mạng xã hội chủ nghĩa.
Tiến hành cách mạng tư tưởng và văn hố nhằm đấu tranh để loại bỏ những
tàn dư, thói hư, tật xấu, cái thấp hèn, xố tình trạng áp bức, bất bình đẳng của xã
hội cũ cịn để lại. Đồng thời, cuộc đấu tranh ấy cũng nhằm xây dựng hệ tư tưởng


của giai cấp công nhân, một lối sống cao đẹp, có đạo đức trong sáng, lương tâm và
phẩm giá của con người được đề cao.
Cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và văn hoá là tất yếu cịn
bởi vì xây dựng nền văn hố mới vừa là mục đích, vừa là động lực của cách mạng
xã hội chủ nghĩa. Mục đích cao cả của chủ nghĩa xã hội, chủ nghĩa cộng sản là
thoả mãn nhu cầu đời sống vật chất và những nhu cầu về đời sống văn hoá tinh
thần của nhân dân lao động. Cách mạng tư tưởng và văn hoá của chủ nghĩa xã hội
cịn nhằm giáo dục nâng cao trình độ văn hố, trình độ giác ngộ cách mạng, ý thức
đạo đức xã hội chủ nghĩa, tạo điều kiện để nâng cao trình độ phát triển tồn diện
con người. Đó là sức mạnh cần thiết để giai cấp công nhân và đông đảo các tầng

lớp lao động trong xã hội chiến thắng nghèo nàn và lạc hậu.
Sự phát triển của nền văn hoá xã hội chủ nghĩa là động lực trực tiếp thúc
đẩy sự phát triển sản xuất, nâng cao năng suất lao động. Sự phát triển đó chẳng
những là động lực trực tiếp thúc đẩy sự phát triển tinh thần, cải tạo các quan hệ xã
hội mà còn là điều kiện, là nhân tố trực tiếp thúc đẩy sự phát triển của lực lượng
sản xuất, lao động có hiệu quả, góp phần tích cực vào cơng cuộc cải tạo và xây
dựng chủ nghĩa xã hội.
Văn kiện Đại hội đại biểu Đảng toàn quốc lần thứ V của Đảng khẳng định:
“… Những thắng lợi của sự nghiệp xây dựng nền văn hoá mới, con người mới là
một động lực to lớn thúc đẩy tiến trình xây dựng chế độ mới, nền kinh tế mới”1.
Đến đại hội lần thứ IX, Đảng ta tiếp tục khẳng định: “Xây dựng nền văn hoá tiên
tiến, đậm đà bản sắc văn hoá dân tộc, vừa là mục tiêu, vừa là động lực thúc đẩy sự
phát triển kinh tế - xã hội”2. Tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X, Đảng ta chỉ
rõ: “Tiếp tục phát triển sâu rộng và nâng cao chất lượng nền văn hoá Việt Nam tiên
tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, gắn kết chặt chẽ và đồng bộ hơn với phát triển kinh
tế - xã hội, làm cho nền văn hoá thấm sâu vào mọi lĩnh vực của đời sống xã hội”3.
Nhu cầu đời sống tinh thần của nhân dân lao động ngày càng cao, vai trị
của tư tưởng và văn hố đối với xã hội là vô cùng quan trọng. Do vậy, tiến hành
cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và văn hoá vừa là vấn đề tất yếu
1

Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ V, Nxb Sự thật, Hà Nội. 1982, tr.93.
Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội,
2001, tr.114.
3
Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội,
2006, tr.106.
2

khách quan, vừa là nội dung hết sức quan trọng của quá trình cách mạng xã hội
chủ nghĩa.
Hệ tư tưởng của giai cấp cơng nhân và nền văn hố xã hội chủ nghĩa là vấn
đề cốt lõi, là điều kiện cơ bản để xây dựng chủ nghĩa xã hội. Nếu khơng xây dựng
được hệ tư tưởng đó trong tồn xã hội, khơng nâng cao được văn hố trong đơng
đảo quần chúng nhân dân lao động thì khơng thể có được hiệu quả cao trong quá
trình cách mạng xã hội chủ nghĩa.
Cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và văn hố là một bộ
phận của q trình cải biến cách mạng nói chung, đó là một quá trình diễn ra liên
tục, lâu dài, khơng thể trong một thời gian ngắn mà cách mạng xã hội chủ nghĩa
giải quyết thành cơng mọi nhiệm vụ. Đó là một q trình phức tạp, địi hỏi sự nỗ
lực của tồn Đảng, tồn dân, tồn qn mới giành được thắng lợi.
Chính vì vậy, cách mạng phải tiến hành liên tục, vững chắc, tránh nơn nóng,
đốt cháy giai đoạn. Q độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam bỏ qua chế độ tư bản
chủ nghĩa là q trình khó khăn, phức tạp. Càng làm nổi bật tính tất yếu và tầm
quan trọng của cuộc cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và văn
hoá. Trong điều kiện cách mạng nước ta hiện nay, tiến hành cách mạng xã hội chủ
nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và văn hoá là nội dung rất quan trọng để giữ vững ổn
định về chính trị, giữ vững định hướng xã hội chủ nghĩa. Đồng thời, là cơ sở để
thúc đẩy phát triển khoa học và cơng nghệ, đáp ứng u cầu địi hỏi của đất nước
trong giai đoạn cơng nghiệp hố, hiện đại hoá.
II. CÁCH MẠNG XÃ HỘI CHỦ NGHĨA TRÊN LĨNH VỰC TƯ TƯỞNG
VÀ VĂN HỐ Ở VIỆT NAM

1. Vai trị của cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và
văn hố ở Việt Nam
Trong q trình cách mạng, Đảng ta luôn khẳng định, cách mạng xã hội chủ
nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và văn hoá là một bộ phận hợp thành của cách mạng
xã hội chủ nghĩa, của sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội ở nước ta.
Cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và văn hoá nhằm để xây

dựng con người mới, nền văn hoá mới xã hội chủ nghĩa, xây dựng thành công chủ
nghĩa xã hội.


Vai trò của cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và văn hoá
được thể hiện ở trên nhiều lĩnh vực đời sống xã hội.
Trước hết, cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và văn hoá
nhằm làm cho chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh trở thành nền tảng
tinh thần của xã hội mới. Đây là vấn đề nền tảng tư tưởng định hướng việc lựa
chọn con đường phát triển của cách mạng nước ta nói chung và phát triển nền văn
hố nói riêng.
Cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và văn hoá bồi dưỡng ý
chí cho mỗi con người, đạo đức cách mạng, làm thay đổi ý thức xã hội cho giai cấp
công nhân và nhân dân lao động, gạt bỏ những ảnh hưởng nặng nề của ý thức hệ tư
tưởng phong kiến, tiểu tư sản, tư sản.
Thắng lợi của cuộc cách mạng xã hội chủ nghĩa ở nước ta đã đưa giai cấp
công nhân và nhân dân lao động từ địa vị của người bị thống trị bóc lột, trở thành
người chủ của xã hội mới. Cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và
văn hoá nhằm xây dựng một hệ tư tưởng mới, làm thay đổi toàn bộ đời sống tinh
thần của giai cấp công nhân và nhân dân lao động, làm thay đổi các quan hệ tinh
thần trong xã hội, phương thức sản xuất tinh thần, những định hướng giá trị mới về
tinh thần, đạo đức, lối sống.
Trong cuộc cách mạng ấy, cần chú trọng giáo dục, bồi dưỡng tư tưởng Hồ
Chí Minh. Bởi lẽ, tư tưởng, đạo đức và phong cách Hồ Chí Minh là biểu tượng cao
đẹp đối với toàn xã hội và đối với mỗi con người Việt Nam, là giá trị thiêng liêng
của cả dân tộc, là chuẩn mực sống cho mọi người. Chuẩn mực sống của Chủ tịch
Hồ Chí Minh đã trở thành khẩu hiệu hành động của chúng ta là “Sống, chiến đấu,
lao động và học tập theo gương Bác Hồ vĩ đại”.
Cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và văn hoá tạo động lực
cho phát triển kinh tế, xây dựng các quan hệ xã hội tiến bộ lành mạnh.

Việt Nam là một nước đi lên chủ nghĩa xã hội không qua giai đoạn phát
triển tư bản chủ nghĩa. Do vậy, đời sống kinh tế - xã hội còn thấp. Tiến hành cách
mạng xã hội chủ nghĩa trong hồn cảnh như vậy chúng ta gặp khơng ít khó khăn,
chúng ta vừa phải thực hiện cải tạo xã hội cũ cả về cơ sở hạ tầng đến kiến trúc
thượng tầng, vừa phải từng bước tạo ra sự phát triển về mọi mặt đời sống xã hội.


Cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và văn hoá tạo ra động
lực để phát triển kinh tế và xây dựng các quan hệ xã hội mới. Cách mạng tư tưởng
và văn hoá xây dựng lý tưởng, niềm tin cuộc sống, đạo đức cách mạng… tạo thành
sức mạnh tinh thần của một xã hội mới, sức mạnh tinh thần đó sẽ trở thành sức
mạnh vật chất to lớn khi nó đã thấm sâu vào mỗi con người, vào tồn xã hội. Đó là
sức mạnh của chủ nghĩa yêu nước được hun đúc hàng ngàn năm lịch sử, là sức
mạnh của lòng khát khao độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội. Sức mạnh đó đã
giúp dân tộc ta vượt qua mn vàn khó khăn thử thách và giành được thắng lợi
trong suốt quá trình cách mạng.
Cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và văn hố trực tiếp góp
phần nâng cao dân trí, phát triển khoa học và cơng nghệ, góp phần thúc đẩy lực
lượng sản xuất phát triển, nâng cao năng suất lao động, hiệu quả kinh tế - xã hội.
Cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và văn hố có tầm quan
trọng đặc biệt trong việc góp phần xây dựng Đảng, Nhà nước và các tổ chức chính
trị xã hội.
Cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và văn hoá trước hết
trực tiếp giáo dục, bồi dưỡng tư tưởng tiến bộ của giai cấp công nhân, hệ tư tưởng
cách mạng và khoa học trong toàn xã hội, làm cho quần chúng tin vào tính tiền
phong, gương mẫu của Đảng của giai cấp cơng nhân. Đồng thời, góp phần bồi
dưỡng, rèn luyện phẩm chất cách mạng cho giai cấp công nhân, tăng cường năng
lực trí tuệ, trình độ tư tưởng, bản lĩnh chính trị của Đảng, nâng cao sức mạnh chiến
đấu của Đảng ngang tầm nhiệm vụ cách mạng trong từng giai đoạn.
Đối với Nhà nước và các tổ chức chính trị - xã hội, cách mạng xã hội chủ

nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và văn hoá giúp cho việc giáo dục về đạo đức và pháp
luật, trên cơ sở đó để khắc phục, ngăn chặn những tiêu cực xã hội, tha hoá về
quyền lực, vi phạm những nguyên tắc; góp phần xây dựng văn hoá và đạo đức
cách mạng, “Cần, kiệm, liêm chính, chí cơng, vơ tư”.
Cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và văn hoá giúp cho
Đảng, Nhà nước và các tổ chức chính trị có thể đấu tranh kiên quyết chống chủ
nghĩa cá nhân, chống quan liêu, tham nhũng. Trên cơ sở đó, phát huy được uy tín
tốt đẹp và ảnh hưởng của chế độ với tồn xã hội; góp phần củng cố mối quan hệ
giữa Đảng, Nhà nước với nhân dân.


Trong điều kiện cách mạng xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay, cách mạng
xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và văn hố càng có vai trò đặc biệt quan
trọng của mặt trận lý luận- tư tưởng. Đây là vấn đề hệ trọng đảm bảo cho chủ
nghĩa xã hội vượt qua thử thách giành chiến thắng, đó là nhân tố, là động lực bên
trong làm cho cách mạng tự phát triển và tự bảo vệ. Để cho kẻ thù thâm nhập vào
trận địa tư tưởng là làm cho “cơ thể” chủ nghĩa xã hội bị “bệnh tật”, suy yếu, là
đẩy cách mạng trước thách thức và nguy cơ ngày càng gay gắt trong cuộc đấu
tranh giai cấp hiện nay.
Cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và văn hố góp phần
làm cho Đảng, Nhà nước, các tổ chức trong sạch vững mạnh sẽ khơng có mảnh đất
để cho kẻ thù đứng chân là yếu tố căn bản đảm bảo cho sự thắng lợi của chủ nghĩa
xã hội.
Cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và văn hoá giúp cho
việc xây dựng con người xã hội chủ nghĩa và nền văn hoá tiên tiến, đậm đà bản
sắc dân tộc.
Phát triển con người toàn diện - con người xã hội chủ nghĩa và xây dựng
nền văn hoá tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc là mục tiêu của cách mạng xã hội
chủ nghĩa, là nội dung trực tiếp của cuộc cách mạng trên lĩnh vực tư tưởng và
văn hoá.

Cách mạng trên lĩnh vực tư tưởng và văn hoá bồi dưỡng con người về ý
thức hệ, về đạo đức cách mạng, về kiến thức cần thiết của toàn bộ đời sống xã hội.
Hay nói cách khác là bồi dưỡng con người cả đức và tài - con người phát triển toàn
diện.
Văn kiện Đại hội IX của Đảng nêu rõ: “Văn hoá trở thành nhân tố thúc đẩy
con người tự hoàn chỉnh nhân cách, kế thừa truyền thống cách mạng của dân tộc,
phát huy ý chí tự lực, tự cường xây dựng và bảo vệ Tổ quốc”1.
Cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và văn hoá một mặt đấu
tranh gạt bỏ những tư tưởng lỗi thời, lạc hậu của chế độ cũ để lại. Đồng thời tạo
điều kiện khơi dậy những tư tưởng và văn hoá truyền thống của dân tộc như đạo
đức, lối sống, tính nhân văn cao cả, tinh thần đoàn kết dân tộc… và phát triển
1

Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện đại hội đại biểu tồn quốc lần thứ IX, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội,
2001, tr.114.


những giá trị văn hố đó trong điều kiện mới, làm cho nền văn hoá vừa đậm đà bản
sắc dân tộc, vừa phát triển ngày càng hiện đại hơn, tiên tiến hơn.
Cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và văn hố đặt con
người vào vị trí trung tâm của xã hội, tạo ra sự phát triển hài hồ cả về thể lực và
trí lực của con người và xã hội. Đó là nguồn động lực quan trọng để thúc đẩy xã
hội xã hội chủ nghĩa ngày càng phát triển mạnh mẽ.
Văn kiện Đảng tại đại hội IX của Đảng chỉ rõ: “Mọi hoạt động văn hoá
nhằm xây dựng con người Việt Nam phát triển toàn diện về chính trị, tư tưởng, trí
tuệ, đạo đức, thể chất, năng lực sáng tạo, có ý thức cộng đồng, lịng nhân ái, khoan
dung, tơn trọng nghĩa tình, lối sống có văn hố, quan hệ hài hồ trong gia đình,
cộng đồng và xã hội”1.
Cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và văn hố ở Việt Nam
có tầm chiến lược trong toàn bộ chiến lược xây dựng và phát triển cách mạng xã

hội chủ nghĩa. Đó là cuộc cách mạng diễn ra lâu dài, đầy khó khăn và phức tạp.
Cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và văn hoá nằm trong quan hệ
tổng thể của sự nghiệp cách mạng xã hội chủ nghĩa nói chung, không thể tách rời
sự nghiệp chung, không thể nôn nóng, đốt cháy giai đoạn.
2. Phương hướng phát triển của cách mạng tư tưởng và văn hoá ở
Việt Nam
Cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và văn hoá là một nội
dung quan trọng của cách mạng xã hội chủ nghĩa. Đây là một lĩnh vực trọng yếu
được Đảng Cộng sản trực tiếp lãnh đạo, đảm bảo cho sự nghiệp cách mạng xã hội
chủ nghĩa phát triển toàn diện. Việc xác lập cho được một hệ thống vững chắc về
hệ tư tưởng, ý thức xã hội chủ nghĩa, giáo dục và đào tạo con người, xây dựng nền
văn hoá mới là một nội dung hết sức quan trọng trong cách mạng nước ta hiện nay.
Phương hướng phát triển cách mạng tư tưởng và văn hoá ở Việt Nam hiện
nay được Đảng ta xác định những nội dung căn bản là:
Đổi mới mạnh mẽ nội dung, hình thức, biện pháp giáo dục chủ nghĩa Mác Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh; tuyên truyền sâu rộng đường lối, chủ trương của
Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước.
1

Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội.
2001, tr.114.


Bồi dưỡng lòng yêu nước, yêu nhân dân, tư tưởng độc lập dân tộc và chủ
nghĩa xã hội, giáo dục phẩm chất đạo đức cách mạng.
Công tác tư tưởng cần nâng cao tính chiến đấu và tính thuyết phục, bám sát
thực tiễn.
Tiếp tục đổi mới tư duy, tăng cường tổng kết thực tiễn, nghiên cứu lý luận
gắn với sự nghiệp cách mạng xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay.
Tiếp tục cụ thể hoá chiến lược phát triển văn hố, giữ gìn và phát huy bản
sắc văn hố dân tộc, đồng thời tiếp thu những thành tựu và tinh hoa văn hoá

nhân loại.
Đổi mới, nâng cao chất lượng, hiệu quả công tác giảng dạy và học tập lý
luận, công tác thơng tin, tun truyền, cổ động, báo chí, xuất bản… Trên cơ sở
tăng cường sự lãnh đạo của Đảng cả về chính trị, tư tưởng và tổ chức, đặc biệt là
những vấn đề chính trị nhạy cảm.
Kiện tồn tổ chức, nâng cao phẩm chất và năng lực đội ngũ cán bộ làm công
tác tư tưởng, lý luận, từng bước hiện đại hố điều kiện, phương tiện cơng tác tư
tưởng và văn hố.
Tại Đại hội đại biểu tồn quốc lần thứ X, Đảng ta chỉ rõ: “Coi trọng công
tác tư tưởng, công tác nghiên cứu lý luận, tổng kết thực tiễn, xây dựng nền tảng tư
tưởng, lý luận vững chắc cho sự nghiệp đổi mới, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, giữ
vững mục tiêu lý tưởng, giữ vững niềm tin, đảm bảo thống nhất giữa nhận thức và
hành động”1.
Trong q trình phát triển của lịch sử xã hội lồi người, bất cứ một nền văn
hoá nào cũng thể hiện đặc trưng của nó. Đó là những giá trị sáng tạo của người lao
động mang nặng tính dân tộc và nhằm phục vụ cho cuộc sống của chính người lao
động. Tuy nhiên, trong các chế độ xã hội khác nhau, những đặc trưng của nền văn
hoá cũng được thể hiện ở mức độ khác nhau.
Đặc trưng của nền văn hoá xã hội chủ nghĩa đó là nền văn hố phản ánh
khách quan, khoa học những nội dung của cách mạng xã hội chủ nghĩa, thể hiện rõ
quan điểm, đường lối của Đảng Cộng sản. Đó là nền văn hố phản ánh đầy đủ lợi

Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội.
2006, tr.279.
1


ích của người dân lao động, mọi người đều có quyền sáng tạo ra những giá trị văn
hố và có quyền được hưởng thụ mọi giá trị văn hoá. Nền văn hoá xã hội chủ
nghĩa là nền văn hoá hiện đại, mang tính tiên tiến, đồng thời cũng phản ánh rõ tính

dân tộc sâu sắc. Đó chính là tâm hồn, cốt cách, là bản sắc văn hoá của mỗi dân tộc.
Trong chủ nghĩa xã hội, tính tiên tiến và tính dân tộc không mâu thuẫn và không
đối lập nhau, tạo điều kiện cho nhau phát triển.
Đặc trưng và phương hướng phát triển văn hoá Việt Nam được thể hiện từ
lâu đời qua các giai đoạn phát triển của nó. Đó là một nền văn hoá thống nhất, đa
dạng và phong phú. Tính thống nhất trong đa dạng đã trở thành nét độc đáo của
bản sắc văn hoá Việt Nam. Trải qua hàng ngàn năm lịch sử dựng nước và giữ nước
của dân tộc, cho đến nay đất nước ta có 54 dân tộc anh em cùng chung sống đoàn
kết gắn bó chặt chẽ với nhau, đó là truyền thống quý báu của dân tộc ta. Mỗi dân
tộc sống tên đất nước ta có nguồn gốc lịch sử của mình, có phong tục tập qn
riêng, có ngơn ngữ, có đời sống văn hố - tinh thần riêng, và chính cái riêng đó đã
tạo nên bản sắc văn hố cho mỗi dân tộc, làm cho nền văn hoá dân tộc Việt Nam
trở nên phong phú và đa dạng. Mặt khác, mặc dù có sự khác nhau về nguồn gốc
lịch sử, về ngơn ngữ, về phong tục tập quán… nhưng các dân tộc đã tạo dựng được
một nền văn hoá chung của cả cộng đồng, một nền văn hoá thống nhất cao độ. Sự
thống nhất cao độ được thể hiện ở lòng tự hào chung đối với dân tộc Việt Nam, ở
truyền thống yêu nước, bất khuất kiên cường chống giặc ngoại xâm. Tính thống
nhất của văn hố Việt Nam cịn được thể hiện ở lịng vị tha, tính nhân văn cao cả
của mỗi con người Việt Nam, văn hố Việt Nam. Tính thống nhất của văn hoá
Việt Nam là kết quả lâu dài của sự phát triển văn hoá các dân tộc sống đan xen
nhau trên một vùng lãnh thổ, trong cùng một mơi trường lịch sử - văn hố. Tính
thống nhất và tính đa dạng của văn hố Việt Nam khơng loại trừ nhau mà trái lại
nó hỗ trợ tích cực cho nhau, tạo điều kiện cho nhau cùng phát triển. Cũng chính từ
tính thống nhất trong đa dạng đó mà văn hoá Việt Nam trở nên phong phú hơn,
sinh động hơn, đó là một vườn hoa đầy sắc màu rực rỡ.
Trong sự phát triển và giao lưu văn hoá ở nước ta hiện nay, ln vận động
theo chiều hướng tích cực của con đường đi lên chủ nghĩa xã hội. Song, cũng cần
phải nhận thấy rằng, đời sống của một bộ phận cư dân ở vùng các dân tộc thiểu số,
vùng sâu, vùng rẻo cao, vùng căn cứ cách mạng trước đây cịn gặp nhiều khó khăn,
do vậy cũng cần phải có sự quan tâm đúng mức của Đảng, Nhà nước và các ngành,

các cơ quan đồn thể để giữ gìn bản sắc văn hoá của các dân tộc, đồng thời tạo
điều kiện để phát triển về mọi mặt đời sống của nhân dân ở đó.
Văn hố Việt Nam là nền văn hố mở, hoà nhập và phát triển, đậm đà bản
sắc dân tộc. Mỗi dân tộc trong nền văn hoá của cả cộng đồng dân tộc luôn giao
lưu, phát triển, ảnh hưởng sâu sắc lẫn nhau, tạo dựng nên một nền văn hoá thống
nhất trong đa dạng, đa dạng mà thống nhất. Đồng thời, văn hố của dân tộc Việt
Nam ln ln thể hiện được các bản sắc đậm đà của dân tộc mình, tính bền vững
của bản sắc văn hố dân tộc Việt Nam đã được hun đúc hàng ngàn năm lịch sử.
Chính vì lẽ đó, dù bị hết kẻ thù này đến kẻ thù khác xâm lược, tìm cách đồng hố
nhưng cái bản sắc văn hố Việt Nam vẫn khơng hề mất mát mà lại càng được thể
hiện sâu sắc hơn, nổi bật hơn. Tâm hồn và cốt cách của con người Việt Nam đã trở
thành biểu tượng tinh thần cho sự ngưỡng mộ của nhiều người trên thế giới. Mặc
dù có nhiều dân tộc cùng chung sống trong một đất nước, cịn có sự khác nhau
nhất định về nhiều mặt, nhưng từ rất xa xưa các dân tộc luôn sống hồ hợp với
nhau. “Đồn kết, gắn bó, tương trợ giúp đỡ lẫn nhau” đó là truyền thống, là đặc
điểm xuyên suốt trong quan hệ giữa các dân tộc Việt Nam. Ngày nay, dưới sự lãnh
đạo của Đảng và vai trò của Nhà nước, của các tổ chức xã hội tinh thần đoàn kết,
hoà hợp, tương thân tương ái càng được phát huy rộng khắp hơn, có hiệu quả hơn.
Hồ hợp và phát triển đậm đà bản sắc dân tộc nhưng khơng có nghĩa văn
hố Việt Nam là nền văn hố khép kín mà đó là nền văn hố mở. Cũng chính là
nền văn hố mở nên văn hố Việt Nam mới ngày càng phát triển tiên tiến, hiện đại.
Giữ gìn và phát huy bản sắc văn hố dân tộc là bản lĩnh, là truyền thống của mỗi
dân tộc và của cả cộng đồng dân tộc Việt Nam. Đồng thời, văn hố Việt Nam
khơng chỉ dừng lại ở đó, văn hố ở mọi thời kỳ ln mở rộng giao lưu văn hố
trong vùng, trong khu vực và trên tồn thế giới. Văn hố Việt Nam ln ln biết
kế thừa cái truyền thống, đồng thời biết tiếp thu cái mới, tiến bộ, cái tinh hoa của
văn hoá nhân loại để làm giàu thêm văn hoá dân tộc. Tiếp thu văn hoá nhân loại có
chọn lọc để nâng tính dân tộc lên một tầm cao mới làm cho nền văn hoá dân tộc

hiện đại mà không đối lập, không làm mất bản sắc dân tộc. Dân tộc mà không bảo
thủ, không “dị ứng” với văn hoá nhân loại.
Ngày nay, đất nước ta đang trên con đường đi lên chủ nghĩa xã hội với một
nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, đất nước mở rộng hội nhập
quốc tế v.v.. Tất cả những điều kiện đó tác động đến văn hoá dân tộc. Hơn lúc nào


hết, đây là lúc mà chúng ta cần phải có bản lĩnh vững vàng trên mặt trận tư tưởng
và văn hố, có chủ trương, chính sách phát triển đúng hướng để tạo ra sự phát triển
hài hồ của văn hố dân tộc. Khơng thể cho văn hố Việt Nam trở thành lạc hậu so
với xu thời đại, phát triển một nền văn hoá Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân
tộc nhưng phải biết tiếp thu những tinh hoa văn hoá của nhân loại.
Văn hoá Việt Nam là nền văn hố ln ln có sự tiếp nối giữa truyền thống
và hiện đại, đây là một nội dung quan trọng trong q trình phát triển của văn hố
dân tộc. Sự tiếp nối giữa truyền thống và hiện đại là điều kiện đảm bảo cho việc
vừa giữ gìn được bản sắc văn hoá của từng tộc người, của cả dân tộc, vừa làm giàu
thêm văn hoá của dân tộc.
Trong điều kiện hiện nay, các yếu tố văn hoá của từng dân tộc, của cả nhân
loại đang tiếp tục phát triển. Sự phát triển của các yếu tố văn hoá tác động mạnh
mẽ đến nhau, cả mặt tích cực và mặt tiêu cực của nó.
Q trình phát triển các yếu tố văn hoá Việt Nam hiện nay đã và đang diễn
ra một cách tích cực. Đó là sự tiếp nối giữa cái truyền thống và hiện đại làm cho
văn hoá Việt Nam đang vươn lên tầm cao mới. Sự phát triển các yếu tố văn hoá
giữa cái truyền thống và hiện đại có trường hợp phát triển mà khơng gây xung đột,
nhưng cũng có yếu tố bộc lộ khía cạnh tiêu cực. Việc giữ gìn và phát triển những
yếu tố văn hố truyền thống là rất cần thiết. Song, nếu bảo thủ, khôi phục những
cái gọi là “truyền thống” nhưng đã lạc hậu, khơng cịn phù hợp với nền văn hố
mới nó sẽ trở thành vật cản công cuộc cách mạng. Mặt khác, đưa cái mới, cái hiện
đại vào văn hoá dân tộc mà gây xung đột, phá hoại văn hoá truyền thống, kìm hãm
các yếu tố văn hố phát triển thì cũng không thể chấp nhận.

Tiếp nối truyền thống với hiện đại là khách quan của văn hố nhân loại nói
chung, nó cũng là nét đặc trưng của văn hố Việt Nam nói riêng. Biết kết hợp hài
hồ và giải quyết tốt mối quan hệ giữa chúng chính là tạo điều kiện để văn hố
khơng ngừng phát triển và ln ln vươn tới đỉnh cao mới.
Văn hố nói riêng và tư tưởng và văn hố nói chung ở nước ta hiện nay đã
và đang là một mặt trận, một nội dung có tầm quan trọng hết sức to lớn của q
trình cách mạng xã hội chủ nghĩa. Chủ trương, phương hướng chung của Đảng ta
hiện nay là tiếp tục phát triển nền văn hoá tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, gắn
với phát triển kinh tế - xã hội, mà cụ thể là tập trung thực hiện bằng được ba lĩnh


vực cơ bản đó là: xây dựng mơi trường, lối sống và đời sống xã hội của mọi
người dân.
Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X của Đảng chỉ rõ: “Ba lĩnh
vực cần tập trung thực hiện bằng được là: “xây dựng môi trường, lối sống và đời
sống văn hoá của mọi người dân…”1.
3. Nội dung của cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và
văn hoá ở Việt Nam
Giáo dục chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh là nội dung cơ
bản, quan trọng hàng đầu của cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư
tưởng và văn hoá.
Chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh là học thuyết cách mạng
khoa học nhất, là tư tưởng của giai cấp công nhân, là nền tảng tư tưởng và kim chỉ
nam cho hành động cách mạng của Đảng Cộng sản Việt Nam.
Tư tưởng, đạo đức và tác phong của Chủ tịch Hồ Chí Minh là chuẩn mực
sống của người cách mạng với lòng yêu nước, thương nòi sâu sắc, với tình cảm
rộng lớn bao la, là tấm gương cho cả dân tộc và mỗi con người Việt Nam.
Giáo dục chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh là việc làm thường
xuyên, làm cho nó trở thành hệ tư tưởng thống trị trong toàn bộ đời sống xã hội ở
nước ta. Đó vừa là nội dung, vừa là một nhiệm vụ quan trọng của cách mạng xã

hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và văn hoá.
Học tập, nghiên cứu chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh phải
biết vận dụng sáng tạo vào thực tiễn trong từng giai đoạn cách mạng, bám sát thực
tiễn để phát triển những vấn đề mới, bổ sung vào kho tàng lý luận của chủ nghĩa xã
hội khoa học. Hiện nay, chúng ta đang tiếp tục công cuộc đổi mới đất nước, xây
dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Thực tiễn đòi hỏi Đảng
ta phải nghiên cứu, phát triển lý luận về con đường đi lên chủ nghĩa xã hội. Cách
mạng xã hội chủ nghĩa ở nước ta đang trên con đường phát triển mạnh mẽ, với
những thành tựu to lớn và có ý nghĩa lịch sử qua 20 năm đổi mới. Tuy nhiên, bên
cạnh đó cịn nhiều thách thức mới. Nếu khơng nghiên cứu lý luận và thực tiễn một

1

Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội.
2006, tr. 34.


cách nghiêm túc để chỉ đạo kịp thời mỗi bước đi, mỗi chặng đường, chúng ta có
thể rơi vào bị động, cách mạng sẽ bị chệch hướng.
Từ tầm quan trọng của cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng
và văn hoá mà nội dung giáo dục, nghiên cứu và phát triển lý luận
Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh phải thường xuyên được quan tâm và chăm lo
đầy đủ. Xa rời chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, có nghĩa là từ bỏ
con đường cách mạng xã hội chủ nghĩa.
Nâng cao dân trí, đẩy mạnh sự nghiệp giáo dục - đào tạo, phát triển khoa
học - cơng nghệ hiện đại.
Nâng cao dân trí là nội dung quan trọng của cách mạng xã hội chủ nghĩa
trên lĩnh vực tư tưởng và văn hoá. Bởi vì, trình độ dân trí thấp là trở ngại lớn nhất
của quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội. Đối với những nước chậm phát triển, việc
chống nghèo nàn, lạc hậu cũng quan trọng như chống giặc ngoại xâm. Ở nước ta,

sau cách mạng tháng Tám, tình trạng mù chữ trong nhân dân ta còn nhiều. Do vậy,
ngay sau khi cách mạng tháng Tám năm 1945 thành công, Chủ tịch Hồ Chí Minh
đã coi việc xố mù chữ là một trong những nhiệm vụ cấp bách của Chính phủ và
tập trung giải quyết vấn đề trong một thời gian ngắn, tạo tiền đề nâng cao dân trí
cho tồn dân.
Để thực hiện một nền dân chủ xã hội chủ nghĩa thực sự, điều khơng thể
thiếu là phải nâng cao dân trí, để nhân dân thực sự là người có đủ khả năng, trình
độ làm chủ xã hội, để họ trực tiếp tham gia vào quá trình quản lý nhà nước, đấu
tranh xây dựng và bảo vệ chế độ, bảo vệ và phát huy những thành quả của cách
mạng, xây dựng một cuộc sống mới, một xã hội công bằng, dân chủ, văn minh.
Nâng cao dân trí nhằm trực tiếp thúc đẩy sự phát triển nguồn nhân lực, bồi
dưỡng được tiềm lực trí tuệ và tinh thần cho xã hội, phát triển nhân tài cho đất
nước. Đó là nguồn động lực to lớn để xây dựng chủ nghĩa xã hội. Đối với Việt
Nam, một đất nước đang phát triển ở trình độ thấp, càng phải quan tâm hơn nữa
tới nâng cao dân trí, bồi dưỡng nhân tài cho đất nước.
Để nâng cao dân trí, cần thực hiện việc cải cách, xây dựng nền giáo dục tiên
tiến. Đó là nền giáo dục phục vụ cho lợi ích của giai cấp cơng nhân và đông đảo
quần chúng nhân dân lao động.


Xây dựng và bảo vệ phát triển sự nghiệp giáo dục xã hội chủ nghĩa dựa trên
cơ sở của bản chất xã hội chủ nghĩa với mục đích là đào tạo những con người lao
động kiểu mới, con người phát triển toàn diện, để đảm bảo cho sự thắng lợi của
chủ nghĩa xã hội.
Đổi mới sự nghiệp giáo dục thì giáo dục ở nhà trường là then chốt. Cải cách
nền giáo dục và hệ thống các nhà trường phải đặc biệt coi trọng việc đổi mới nội
dung và phương pháp dạy và học.
Cùng với giáo dục, khoa học, bao gồm cả khoa học tự nhiên và khoa học xã
hội nhân văn, khoa học kỹ thuật và cơng nghệ có vai trị to lớn trong việc tăng
cường tiềm lực trí tuệ, cơ sở vật chất kỹ thuật cho chủ nghĩa xã hội.

Phát triển khoa học và công nghệ để phát triển sức sản xuất của đất nước là
một vấn đề có ý nghĩa hết sức quan trọng. Đặc biệt đối với q trình đẩy nhanh
cơng nghiệp hố, hiện đại hóa đất nước ta hiện nay, việc phát triển khoa học và
công nghệ càng đặt ra trực tiếp hơn.
Xây dựng nền văn hoá tiên tiến, đậm đà bản sắc văn hoá dân tộc
Đó là nền văn hố có tính chất xã hội chủ nghĩa. Nền văn hoá tiên tiến là
nền văn hoá dựa trên tư tưởng, cách mạng của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng
Hồ Chí Minh. Nền văn hố tiên tiến phải phản ánh được bản chất dân chủ và nhân
đạo của chủ nghĩa xã hội, có quan hệ giao lưu rộng rãi, có sự tiếp thu và kế thừa
những tinh hoa văn hố của nhân loại.
Tính đậm đà bản sắc dân tộc là nét đặc trưng độc đáo của nền văn hố Việt
Nam. Đó là nền văn hố phản ánh được tâm hồn, tình cảm, cốt cách của con người
Việt Nam; biết kế thừa và tiếp thu tinh hoa văn hoá nhân loại. Bản sắc dân tộc của
nền văn hố phải được thấm đượm trong tồn bộ nền văn hố cũng như trong từng
giá trị văn hố.
Tính tiên tiến và đậm đà bản sắc dân tộc là hai mặt cấu thành nền văn hoá
xã hội chủ nghĩa mà chúng ta đã và đang phấn đấu xây dựng. Tính tiên tiến và tính
dân tộc khơng loại trừ nhau mà tạo điều kiện cho nhau phát triển. Đó là nền văn
hố kết hợp giữa truyền thống với hiện đại, vừa giữ gìn và phát huy được bản sắc,
tinh hoa của dân tộc, vừa kế thừa được những thành quả tốt đẹp, ưu tú nhất của văn
hoá nhân loại qua các thời kỳ lịch sử.


Xây dựng con người mới xã hội chủ nghĩa - con người phát triển toàn
diện với đạo đức và lối sống lành mạnh là một nội dung của cách mạng tư
tưởng và văn hoá.
Xây dựng con người mới xã hội chủ nghĩa là nội dung quan trọng của cách
mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và văn hố. Bởi vì, suy cho cùng,
muốn có chủ nghĩa xã hội, trước hết phải có con người mới xã hội chủ nghĩa.
Xây dựng và phát triển văn hố cũng chính là quá trình nhằm đào tạo ra

những con người xã hội chủ nghĩa.
Xây dựng con người mới xã hội chủ nghĩa là một nội dung quan trọng, mà
kết quả của nó phụ thuộc vào q trình cách mạng xã hội chủ nghĩa. Con người
mới xã hội chủ nghĩa là con người sống có lý tưởng cách mạng cao đẹp, có trách
nhiệm với công việc, với xã hội, với mọi người và với chính bản thân mình. Đó là
những con người có trình độ học vấn cao, có năng lực hoạt động sáng tạo, làm việc
với tính tổ chức, kỷ luật cao, đấu tranh cho lẽ phải, chân lý, cho sự cơng bằng, bình
đẳng và dân chủ. Đó là những con người có sự phát triển lành mạnh về thể chất, trí
tuệ, đạo đức, sự phong phú về đời sống văn hố, tinh thần.
Chủ nghĩa xã hội là mơi trường tốt để hình thành và phát triển nhân cách
của con người mới xã hội chủ nghĩa. Tuy nhiên, đối với Việt Nam trong thời kỳ
quá độ lên chủ nghĩa xã hội, với nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ
nghĩa cịn có những mặt trái đầy phức tạp của nó đã ảnh hưởng khơng nhỏ đến
việc hình thành nhân cách con người mới xã hội chủ nghĩa. Vì vậy, việc cải tạo và
xây dựng một mơi trường văn hố, tinh thần lành mạnh phải được quan tâm một
cách đầy đủ, tiến hành thường xuyên, đồng bộ ở mọi lúc, mọi nơi, mọi tổ chức và
mọi cấp, mọi ngành.
Giữ vững và tăng cường sự lãnh đạo của Đảng, quản lý của Nhà nước trên
mọi lĩnh vực, đặc biệt là lĩnh vực tư tưởng và văn hoá
Sự lãnh đạo của Đảng là vấn đề có tính ngun tắc, là nhân tố quyết định
mọi thắng lợi của sự nghiệp cách mạng. Đây cũng chính là sự đảm bảo về chính
trị, tư tưởng và tổ chức để cách mạng trên lĩnh vực tư tưởng và văn hoá đi đúng
con đường và mục tiêu đã lựa chọn.
Cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và văn hố vừa góp
phần trực tiếp nâng cao trình độ văn hố cho nhân dân, cho tồn xã hội, vừa góp


phần phát triển năng lực lãnh đạo của Đảng, làm cho Đảng thực sự là người đại
biểu cho lợi ích của giai cấp công nhân, nhân dân lao động và của cả dân tộc.
Giữ vững vai trò lãnh đạo của Đảng lĩnh vực tư tưởng và văn hoá trước hết

phải giữ vững hệ tư tưởng của giai cấp công nhân. Tư tưởng đó được phản ánh
bằng cương lĩnh chính trị, đường lối cách mạng và chủ trương, chính sách cùng sự
chỉ đạo thực tiễn của Đảng trên lĩnh vực tư tưởng và văn hoá.
Sự lãnh đạo của Đảng phải được thể chế hố thành Hiến pháp, pháp luật,
chính sách. Nhà nước tiến hành các hoạt động quản lý văn hoá theo đúng các quan
điểm, đường lối, chủ trương của Đảng Cộng sản Việt Nam.
Trong quá trình cải tạo và xây dựng chủ nghĩa xã hội, đặc biệt là trong giai
đoạn đầu, Đảng, Nhà nước cần phải đầu tư một cách có hiệu quả cho việc đào tạo
đội ngũ cán bộ, đào tạo các chuyên gia trong lĩnh vực tư tưởng và văn hố, có
chính sách nâng cao trình độ văn hoá cho nhân dân, đặc biệt là ở những vùng nơng
thơn, vùng sâu, vùng xa cịn gặp nhiều khó khăn.
Thực hiện sự lãnh đạo của Đảng trong công tác tư tưởng - văn hoá bằng
những phương pháp văn hoá, bằng sự hiểu biết những vấn đề cơ bản của văn hố
và hoạt động sáng tạo văn hố. Có chính sách linh hoạt, mềm dẻo, bằng sức mạnh
của giáo dục và thuyết phục, có tính khoa học của cơng tác tổ chức.
Nội dung của cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và văn hoá
là rộng lớn, mỗi nội dung có một ý nghĩa và tầm quan trọng nhất định của nó, đồng
thời các nội dung đó là một chỉnh thể thống nhất với nhau, không thể xem nhẹ bất
cứ nội dung nào. Đó là những yếu tố, những điều kiện để chúng ta xây dựng hệ tư
tưởng chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và một nền văn hoá mới,
đảm bảo cho sự thắng lợi của chủ nghĩa xã hội. Trong công cuộc đổi mới của sự
nghiệp cách mạng ở nước ta hiện nay, nội dung xây dựng và phát triển chủ nghĩa
xã hội trên lĩnh vực tư tưởng và văn hoá phải nhằm giữ vững, tăng cường sự lãnh
đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam, hình thành và ngày càng hồn thiện giá trị,
nhân cách con người Việt Nam, bảo vệ và phát huy được bản sắc văn hoá của dân
tộc. Bồi dưỡng lý tưởng, lối sống, năng lực trí tuệ, đạo đức và bản lĩnh văn hoá con
người Việt Nam cho thanh niên. Phát huy được tinh thần tự nguyện, tự quản và
năng lực làm chủ của nhân dân trong đời sống văn hoá. Bảo đảm tự do, dân chủ
cho mọi hoạt động sáng tạo văn hoá, văn học nghệ thuật…

Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X của Đảng chỉ rõ: “Xây dựng
và hoàn thiện giá trị, nhân cách con người Việt Nam, bảo vệ và phát huy bản sắc
văn hoá dân tộc trong thời kỳ cơng nghiệp hố, hiện đại hố, hội nhập kinh tế quốc
tế. Bồi dưỡng các giá trị văn hoá trong thanh niên, học sinh, sinh viên, đặc biệt là
lý tưởng sống, lối sống, năng lực trí tuệ, đạo đức và bản lĩnh văn hoá con người
Việt Nam”1.
Tiến hành cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và văn hố là
trách nhiệm chung của tồn Đảng, tồn dân, tồn quân ta.
Quân đội nhân dân Việt Nam là quân đội cách mạng, do Đảng, Bác Hồ sáng
lập và rèn luyện, là quân đội của dân, vì nhân dân mà phục vụ, đặt dưới sự lãnh
đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam, mang bản chất của giai cấp công nhân.
Quân đội là lực lượng chính trị tin cậy của Đảng, Nhà nước, có vai trị và
nhiệm vụ to lớn trong sự nghiệp bảo vệ Đảng, bảo vệ nhà nước, bảo vệ nhân dân,
bảo vệ thành quả cách mạng, trong đó có bảo vệ mặt trận tư tưởng và văn hoá.
Văn hoá thực sự là nhu cầu không thể thiếu trong cuộc sống chiến đấu và
công tác của quân đội ta. Thực tiễn đã chứng minh, vai trò to lớn của mặt trận tư
tưởng và văn hoá trong quân đội, là nền tảng tạo nên sức mạnh tinh thần của quân
đội ta, giúp cho quân đội ta “nhiệm vụ nào cũng hoàn thành, khó khăn nào cũng
vượt qua, kẻ thù nào cũng đánh thắng”. Tư tưởng và văn hoá đã thấm sâu vào đời
sống tinh thần của quân đội, tạo ra sức mạnh vô địch và những con người sẵn sàng
xả thân vì sự nghiệp cách mạng của Đảng, của dân tộc.
Xây dựng và phát triển tư tưởng và văn hoá trong quân đội là trách nhiệm
của các cấp uỷ đảng, của cán bộ chỉ huy, là trách nhiệm của mọi quân nhân. Để
góp phần tích cực vào việc bảo vệ trận địa tư tưởng và văn hoá, cần thực hiện tốt
các nội dung sau:
- Thường xuyên giáo dục chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh,
xây dựng lý tưởng sống cao đẹp, trung thành với Đảng, với nhân dân, sẵn sàng xả
thân vì sự nghiệp cách mạng.
- Khơng ngừng tu dưỡng, rèn luyện, có lối sống trong sạch lành mạnh, đồn

kết thống nhất, sống có kỷ luật.
1

Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội.
2006, tr.106.


- Ra sức học tập để nâng cao trình độ hiểu biết về mọi mặt, đặc biệt là
nghiệp vụ chuyên mơn để hồn thành tốt mọi nhiệm vụ được giao và đáp ứng với
yêu cầu phát triển của nhiệm vụ.
- Chăm lo đến đời sống văn hoá tinh thần cho cán bộ, chiến sĩ ở từng đơn vị,
xây dựng môi trường văn hoá trong sạch, lành mạnh trong từng đơn vị. Đó chính
là điều kiện để xây dựng mơi trường văn hoá, xây dựng con người mới xã hội chủ
nghĩa trong quân đội.
- Kiên quyết đấu tranh chống lại những quan điểm sai trái, những luận điệu
xuyên tạc, chống Đảng, chống chủ nghĩa xã hội, khắc phục những yếu tố độc hại,
lạc hậu của văn hoá cũ, những tệ nạn tiêu cực của xã hội.
Hiện nay, chủ nghĩa đế quốc và các thế lực thù địch vẫn ra sức chống phá
cách mạng bằng nhiều thủ đoạn với hình thức ngày càng tinh vi, hiểm độc hơn.
Với chiến lược “diễn biến hồ bình”, kẻ thù muốn làm suy yếu hệ tư tưởng cách
mạng, làm chệch hướng xã hội chủ nghĩa. Trong lĩnh vực tư tưởng và văn hoá, kẻ
thù đặc biệt tập trung tấn công vào thế hệ trẻ, làm cho tuổi trẻ lệch lạc định hướng
giá trị, lẽ sống. Mặt khác, mặt trái của nền kinh tế thị trường đã làm nảy sinh
những tiêu cực xã hội làm cho môi trường văn hố xã hội bị ơ nhiễm, ảnh hưởng
xấu đến thế hệ trẻ.
Vì vậy, cấp uỷ, chỉ huy các cấp, các cơ quan chức năng phải có kế hoạch
chủ động, kịp thời để ngăn chặn, đẩy lùi và quét sạch những yếu tố phản văn hoá ,
phản cách mạng, ra sức xây dựng mơi trường văn hố trong sạch, lành mạnh. Quân
đội ta, đặc biệt là thế hệ trẻ, phải đi đầu trong cuộc đấu tranh này. Mỗi cán bộ,
chiến sĩ phải ln giữ vững bản lĩnh chính trị, bản lĩnh văn hoá xã hội chủ nghĩa,

đấu tranh kiên quyết và triệt để với mọi văn hoá phẩm xấu độc, xây dựng mơi
trường văn hố lành mạnh trong qn đội.
Cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và văn hố là một q
trình cách mạng lâu dài, khó khăn, phức tạp, địi hỏi cơng phu, bền bỉ và thận
trọng, thấm nhuần tinh thần sáng tạo và đổi mới. Vì vậy, phải tăng cường và phát
huy vai trò lãnh đạo của Đảng, hiệu lực quản lý của Nhà nước, thực hiện thắng lợi
mục tiêu phát triển con người tồn diện, phát triển văn hố “dân giàu, nước mạnh,
xã hội công bằng, dân chủ, văn minh”.


Câu hỏi ơn tập
1. Phân tích tính tất yếu của cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư
tưởng và văn hố?
2. Vì sao khẳng định: “Văn hố vừa là mục tiêu, vừa là động lực” của cách
mạng xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay?
3. Phân tích nội dung cơ bản của cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực
tư tưởng và văn hố?
4. Vai trị, nhiệm vụ của Quân đội nhân dân Việt Nam trong cuộc đấu tranh
tư tưởng và văn hoá hiện nay?


Chương VII
XÂY DỰNG LỐI SỐNG XÃ HỘI CHỦ NGHĨA
I. LỐI SỐNG XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VÀ ĐẶC TRƯNG CỦA LỐI SỐNG
XÃ HỘI CHỦ NGHĨA

1. Lối sống xã hội chủ nghĩa
* Lối sống
Lối sống được hình thành và phát triển gắn liền với những điều kiện kinh
tế- chính trị, xã hội nhất định. Vì vậy, chủ nghĩa Mác - Lênin quan niệm lối sống

là tổng hòa các phương thức hoạt động sống căn bản của các dân tộc, giai cấp,
tầng lớp xã hội và cá nhân, được qui định bởi phương thức sản xuất và biểu hiện
trong hành vi của con người trên mọi lĩnh vực của đời sống xã hội.
Từ quan niệm trên của chủ nghĩa Mác - Lênin, chúng ta có thể thấy, lối
sống khơng phải là hoạt động đơn lẻ mà là tổng hợp các phương thức hoạt động
sống căn bản của các dân tộc, giai cấp, tầng lớp xã hội và các cá nhân. Con người
với tư cách là một thực thể xã hội, mọi hoạt động sống của con người đều có mối
quan hệ chặt chẽ với xã hội. Vì vậy, bản chất của con người là tổng hồ các quan
hệ xã hội.
Lối sống được hình thành và bộc lộ ra trong cuộc sống của con người như
là kết quả của một quá trình sống, hoạt động và giao tiếp xã hội. Trong cuộc sống,
hoạt động của con người bao giờ cũng gắn với điều kiện, hoàn cảnh nhất định và
chịu sự quy định của điều kiện, hồn cảnh đó. Đồng thời, thơng qua hoạt động
thực tiễn, con người cũng tác động trở lại tự nhiên, xã hội và cải tạo nó theo ý
muốn chủ quan của mình, trên cơ sở nhận thức được quy luật. Do đó, con người
vừa là chủ thể sáng tạo ra hoàn cảnh, vừa là sản phẩm của hoàn cảnh. Trong mối
quan hệ con người và xã hội, con người (cá nhân và cộng đồng xã hội) bằng các
hoạt động thực tiễn: lao động sản xuất, nghiên cứu khoa học và đấu tranh cách
mạng cải tạo xã hội, sáng tạo ra các giá trị văn hố, hình thành nên lối sống của
mình. Trong đó, phương thức sản xuất là nhân tố quyết định nhất, đúng như C.Mác
và Ph.Ăngghen khẳng định: “Không nên nghiên cứu phương thức sản xuất ấy đơn
thuần theo khía cạnh nó là sự tái sản xuất ra sự tồn tại thể xác của các cá nhân. Mà
hơn thế, nó là một phương thức hoạt động nhất định của những cá nhân ấy, một


hình thức nhất định của hoạt động sống của họ, một phương thức sinh sống nhất
định của họ”1 .
Lối sống được thể hiện trong toàn bộ các hoạt động căn bản của con người,
trên các lĩnh vực của đời sống xã hội, được biểu hiện thông qua hoạt động sống
của họ và bị quy định bởi phương thức sản xuất của xã hội, nên con người trong

các xã hội khác nhau, có lối sống khác nhau. Con người và lối sống của họ không
bao giờ tách rời sự quy định của các nhân tố xã hội. Con người của các thời đại
lịch sử khác nhau, các hình thái kinh tế - xã hội, phương thức sản xuất khác nhau,
chế độ xã hội, dân tộc, giai cấp, tầng lớp xã hội, cơ cấu xã hội khác nhau thì lối
sống của họ có sự khác biệt. Dĩ nhiên, lối sống của con người và xã hội lồi người
là một dịng chảy lịch sử liên tục, đan xen bởi các mối quan hệ xã hội. Bên cạnh
sự khác biệt về lối sống do điều kiện lịch sử, phương thức sản xuất quy định, con
người, lồi người cũng có những nét chung, giá trị chung trong cuộc sống. Cần
thấy lối sống là một sản phẩm lịch sử xã hội mang tính biện chứng, trong mối
quan hệ giữa cái chung với cái riêng, cái phổ biến với cái đặc thù. Bởi vậy, khi
xem xét lối sống cần có quan điểm khách quan, tồn diện, lịch sử, cụ thể, phát
triển. Có như vậy, mới thấy rõ bản chất và các hiện tượng phong phú, đa dạng,
sinh động trong lối sống của con người và xã hội cùng các yếu tố liên quan, chi
phối tới nó.
Lối sống do phương thức sản xuất quyết định và biến đổi tuỳ thuộc vào sự
biến đổi của quan hệ sản xuất và sự phát triển của lực lượng sản xuất. Do đó,
tương ứng với mỗi phương thức sản xuất sẽ có một lối sống đặc trưng.
Khi xem xét lối sống cần phải đặt nó trong mối quan hệ với mức sống, chất
lượng sống, nếp sống, lẽ sống. Mức sống là một nội dung quan trọng chi phối tới
lối sống, được đo bằng những chỉ tiêu về lượng (thu nhập thực tế của gia đình, của
cá nhân; số lượng những vật phẩm tiêu dùng tính theo đầu người như mức bình
qn: lương thực, than, thép, điện thoại, vô tuyến, xe máy, ô tô... của một quốc gia
tại một thời điểm nhất định). Mức sống phụ thuộc vào trình độ phát triển của lực
lượng sản xuất và năng suất lao động.
Chất lượng sống bao gồm cả mức sống và những điều kiện lao động, sinh
hoạt và tổ chức thời gian nhàn rỗi, chất lượng dịch vụ, y tế, giáo dục, môi trường
1

C. Mác và Ph.Ăngghen, Tồn tập, tập 3, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội. 1995, tr. 30.