TỪ ĐIỂN THUẬT NGỮ QUAN HỆ QUỐC TẾ

ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

KHOA QUAN HỆ QUỐC TẾ

ĐÀO MINH HỒNG – LÊ HỒNG HIỆP
(Chủ biên)

TỪ ĐIỂN THUẬT NGỮ
QUAN HỆ QUỐC TẾ
HOÀNG THANH HẰNG – NGUYỄN VĨNH HẰNG - LÊ HỒNG HIỆP - ĐÀO MINH HỒNG – TRẦN THANH
HUYỀN – LÊ THÀNH LÂM - CHU DUY LY – TRƯƠNG THANH NHÃ - NGUYỄN THỊ TỐ NGA – NGUYỄN THỊ
TÂM – HOÀNG CẨM THANH - NGUYỄN HỒNG BẢO THI – PHẠM THỦY TIÊN – TRẦN NAM TIẾN NGUYỄN THÀNH TRUNG - LỤC MINH TUẤN - NGUYỄN THỊ HỒNG VÂN - TRƯƠNG MINH HUY VŨ



Mục lục
Lời nói đầu ....................................................................................................................................1
AN NINH (SECURITY) ................................................................................................................3
AN NINH CON NGƯỜI (HUMAN SECURITY) ........................................................................5
AN NINH PHI TRUYỀN THỐNG (NON-TRADITIONAL SECURITY) ..................................8
AN NINH TẬP THỂ (COLLECTIVE SECURITY) ...................................................................11
A-PAC-THAI [CHẾ ĐỘ] (APARTHEID) ..................................................................................13
BÁ QUYỀN (HEGEMONY) .......................................................................................................17
BANCĂNG HÓA (BALKANIZATION) ....................................................................................19
BỐN HIỆN ĐẠI HÓA (FOUR MODERNIZATIONS) ..............................................................21
BỨC TƯỜNG BERLIN (BERLIN WALL) ................................................................................23
CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP (INDUSTRIAL REVOLUTION) ...........................................26
CÁCH MẠNG VĂN HÓA (CULTURAL REVOLUTION).......................................................29
CAN THIỆP NHÂN ĐẠO (HUMANITARIAN INTERVENTION) .........................................32
CÂN BẰNG QUYỀN LỰC (BALANCE OF POWER) .............................................................34

CẤP ĐỘ PHÂN TÍCH (LEVELS OF ANALYSIS) ....................................................................37
CHẠY ĐUA VŨ TRANG (ARMS RACE).................................................................................39
CHIẾN TRANH (WAR) ..............................................................................................................41
CHIẾN TRANH LẠNH (COLD WAR) ......................................................................................47
CHÍNH SÁCH ĐỐI NGOẠI (FOREIGN POLICY) ...................................................................53
CHỦ NGHĨA CỘNG SẢN (COMMUNISM) .............................................................................54
CHỦ NGHĨA DÂN TỘC (NATIONALISM) .............................................................................57
CHỦ NGHĨA DÂN TỘC KINH TẾ (ECONOMIC NATIONALISM) ......................................60
CHỦ NGHĨA ĐẾ QUỐC (IMPERIALISM) ...............................................................................60
CHỦ NGHĨA HIỆN THỰC (REALISM) ....................................................................................62
CHỦ NGHĨA KHỦNG BỐ (TERRORISM) ...............................................................................66
CHỦ NGHĨA KIẾN TẠO (CONSTRUCTIVISM) .....................................................................71
CHỦ NGHĨA TRỌNG THƯƠNG (MERCANTILISM).............................................................74
CHỦ NGHĨA TÂN TỰ DO (NEO-LIBERALISM) ....................................................................76
CHỦ NGHĨA TỰ DO (LIBERALISM).......................................................................................78
CHỦ QUYỀN (SOVEREIGNTY) ...............................................................................................81
i


TỪ ĐIỂN THUẬT NGỮ QUAN HỆ QUỐC TẾ
CHƯƠNG TRÌNH 14 ĐIỂM (FOURTEEN POINTS)................................................................83
CÔNG TY ĐA QUỐC GIA (MULTINATIONAL CORPORATION) .......................................86
CỘNG ĐỒNG CÁC QUỐC GIA ĐỘC LẬP (COMMONWEALTH OF INDEPENDENT
STATES)......................................................................................................................................88
DIỆT CHỦNG (GENOCIDE) .....................................................................................................91
ĐẠI NHẢY VỌT (GREAT LEAP FORWARD) ........................................................................93
ĐỊA CHÍNH TRỊ (GEOPOLITICS) ............................................................................................96
ĐỔI MỚI [CHÍNH SÁCH] (RENOVATION POLICY) .............................................................98
G-20 (GROUP OF 20) ...............................................................................................................101
G-77 (GROUP OF 77) ...............................................................................................................103

GIẢI TRỪ QUÂN BỊ (DISARMAMENT) ...............................................................................104
HIẾN CHƯƠNG LIÊN HIỆP QUỐC (UNITED NATIONS CHARTER) ...............................108
HIỆP ƯỚC KHƠNG PHỔ BIẾN VŨ KHÍ HẠT NHÂN (NUCLEAR NON-PROLIFERATION
TREATY)...................................................................................................................................110
HIỆP ƯỚC NAM CỰC (ANTARCTIC TREATY) ..................................................................113
HIỆP HỘI CÁC QUỐC GIA ĐÔNG NAM Á (ASSOCIATION OF SOUTHEAST ASIAN
NATIONS) .................................................................................................................................116
HỊA BÌNH NHỜ DÂN CHỦ (DEMOCRATIC PEACE) ........................................................118
HỊA HỖN (DÉTENTE) .........................................................................................................122
HỊA ƯỚC WESTPHALIA (THE PEACE OF WESTPHALIA) .............................................124
HỌC THUYẾT BREZHNEV (BREZHNEV DOCTRINE) ......................................................127
HỌC THUYẾT BUSH (BUSH DOCTRINE) ...........................................................................128
HỌC THUYẾT MONROE (MONROE DOCTRINE) ..............................................................131
HỌC THUYẾT TRUMAN (TRUMAN DOCTRINE) ..............................................................134
HỘI CHỨNG VIỆT NAM (VIETNAM SYNDROME) ...........................................................137
HỘI NGHỊ YALTA (YALTA CONFERENCE) .......................................................................139
HỘI QUỐC LIÊN (LEAGUE OF NATIONS) ..........................................................................141
HỢP TÁC (COOPERATION) ...................................................................................................143
KINH TẾ CHÍNH TRỊ QUỐC TẾ (INTERNATIONAL POLITICAL ECONOMY) ..............146
KHỦNG HOẢNG TÊN LỬA CUBA (CUBAN MISSILE CRISIS) ........................................149
LIÊN HIỆP QUỐC (THE UNITED NATIONS) .......................................................................152
LIÊN MINH (ALLIANCE) .......................................................................................................156
LÝ THUYẾT QUAN HỆ QUỐC TẾ (INTERNATIONAL RELATIONS THEORIES) .........158
LÝ THUYẾT TRỊ CHƠI (GAME THEORY) .........................................................................161
MỞ CỬA [CHÍNH SÁCH] (OPEN DOOR POLICY) ..............................................................164
NĂM NGUN TẮC CHUNG SỐNG HỊA BÌNH (FIVE PRINCIPLES OF PEACEFUL COEXISTENCE).............................................................................................................................165
NGĂN CHẶN [CHÍNH SÁCH] (CONTAINMENT POLICY) ................................................167
NGÂN HÀNG THẾ GIỚI (WORLD BANK) ...........................................................................169
NGHỊ ĐỊNH THƯ KYOTO (KYOTO PROTOCOL) ...............................................................172

ii


KHOA QUAN HỆ QUỐC TẾ - ĐHKHXH&NV TPHCM
NGOẠI GIAO (DIPLOMACY) ................................................................................................174
NGOẠI GIAO CON THOI (SHUTTLE DIPLOMACY) ..........................................................176
NGOẠI GIAO KINH TẾ (ECONOMIC DIPLOMACY) .........................................................177
NGOẠI GIAO PHÁO HẠM (GUNBOAT DIPLOMACY) ......................................................179
NGOẠI GIAO VĂN HÓA (CULTURAL DIPLOMACY) .......................................................180
NGƯỜI TỊ NẠN (REFUGEE)...................................................................................................183
NHÂN TỐ CNN (CNN FACTOR)............................................................................................185
NƯỚC MỚI CƠNG NGHIỆP HĨA (NEWLY INDUSTRIALIZED COUNTRIES) ..............187
PHONG TỎA (BLOCKADE) ...................................................................................................190
PHONG TRÀO KHÔNG LIÊN KẾT (NON-ALIGNED MOVEMENT) ................................192
PHỤ THUỘC LẪN NHAU (INTERDEPENDENCE) ..............................................................194
PHƯƠNG THỨC ASEAN (ASEAN WAY) .............................................................................197
QUAN HỆ BẮC – NAM (NORTH – SOUTH RELATIONS)..................................................200
QUẢN TRỊ TOÀN CẦU (GLOBAL GOVERNANCE) ...........................................................203
QUỐC GIA THẤT BẠI (FAILED STATES) ...........................................................................205
QUỐC HỮU HÓA (NATIONALIZATION) ............................................................................207
QUỸ TIỀN TỆ QUỐC TẾ (INTERNATIONAL MONETARY FUND) .................................208
QUYỀN DÂN TỘC TỰ QUYẾT (SELF-DETERMINATION) ...............................................211
QUYỀN LỰC (POWER) ...........................................................................................................213
QUYỀN LỰC MỀM (SOFT POWER)......................................................................................217
RĂN ĐE (DETERRENCE) .......................................................................................................221
SIÊU CƯỜNG (SUPERPOWER) .............................................................................................223
SỰ KIỆN 11/9 (SEPTEMBER 11th ATTACKS) .......................................................................226
THỂ CHẾ (INSTITUTION) ......................................................................................................231
THUYẾT BA ĐẠI DIỆN (THREE REPRESENTS THEORY) ...............................................233
THUYẾT CHUYỂN ĐỔI QUYỀN LỰC (POWER TRANSITION THEORY) ......................234

THUYẾT ỔN ĐỊNH NHỜ BÁ QUYỀN (HEGEMONIC STABILITY THEORY).................237
TÍNH CHÍNH ĐÁNG (LEGITIMACY)....................................................................................239
TỒN CẦU HĨA (GLOBALIZATION)..................................................................................242
TỔ CHỨC CÁC NƯỚC XUẤT KHẨU DẦU LỬA (ORGANIZATION OF PETROLEUM
EXPORTING COUNTRIES) ....................................................................................................245
TỔ CHỨC HIỆP ƯỚC BẮC ĐẠI TÂY DƯƠNG (NORTH ALANTIC TREATY
ORGANIZATION) ....................................................................................................................248
TỔ CHỨC HỢP TÁC VÀ PHÁT TRIỂN KINH TẾ (ORGANIZATION FOR ECONOMIC
COOPERATION AND DEVELOPMENT) ..............................................................................251
TỔ CHỨC LIÊN CHÍNH PHỦ (INTER-GOVERMENTAL ORGANIZATION) ...................253
TỔ CHỨC PHI CHÍNH PHỦ (NON-GOVERNMENTAL ORGANIZATIONS) ....................256
TỔ CHỨC THƯƠNG MẠI THẾ GIỚI (WORLD TRADE ORGANIZATION) .....................258
TRÁCH NHIỆM BẢO VỆ (RESPONSIBILITY TO PROTECT) ............................................262
TRỤC ÁC QUỶ (AXIS OF EVIL) ............................................................................................264
iii


TỪ ĐIỂN THUẬT NGỮ QUAN HỆ QUỐC TẾ
TRỪNG PHẠT KINH TẾ (ECONOMIC SANCTIONS) .........................................................267
TRƯỜNG PHÁI ANH QUỐC (ENGLISH SCHOOL) .............................................................270
TUYÊN BỐ VỀ ỨNG XỬ CỦA CÁC BÊN Ở BIỂN ĐÔNG (DECLARATION ON THE
CONDUCT OF PARTIES IN THE SOUTH CHINA SEA) .....................................................272
TƯ TƯỞNG MAO TRẠCH ĐÔNG (MAO ZEDONG THOUGHT) .......................................274
VẬN ĐỘNG HÀNH LANG (LOBBYING) ..............................................................................277
VIỆN TRỢ NƯỚC NGOÀI (FOREIGN AID) ..........................................................................279
VŨ KHÍ HỦY DIỆT HÀNG LOẠT (WEAPONS OF MASS DESTRUCTION) ....................281
XÃ HỘI DÂN SỰ TOÀN CẦU (GLOBAL CIVIL SOCIETY) ...............................................285
Tài liệu tham khảo ...................................................................................................................288
Bảng tra cứu .............................................................................................................................297

iv


Lời nói đầu
Hiện nay ngành nghiên cứu quan hệ quốc tế đang phát triển nhanh chóng ở Việt Nam. Số sinh
viên theo học ngành quan hệ quốc tế cũng tăng nhanh hàng năm với ngày càng nhiều trường đại
học mở chuyên ngành đào tạo về quan hệ quốc tế. Chỉ riêng ở trường Đại học Khoa học xã hội
và Nhân văn – Đại học Quốc gia TPHCM, hiện mỗi năm có hơn 200 sinh viên bậc cử nhân và
cao học tốt nghiệp ngành Quan hệ quốc tế của Trường. Trong bối cảnh đó, nhu cầu đối với các
nguồn tài liệu tham khảo phục vụ cho học tập, giảng dạy và nghiên cứu quan hệ quốc tế đang trở
thành một vấn đề hết sức bức thiết.
Việc hiểu đúng các khái niệm, thuật ngữ chun ngành có vai trị hết sức quan trọng đối với quá
trình học tập của sinh viên cũng như việc nghiên cứu, giảng dạy của giảng viên, đặc biệt là các
giảng viên trẻ. Tuy nhiên, hiện nay ở Việt Nam chưa có một cuốn từ điển tiếng Việt nào về thuật
ngữ chuyên ngành quan hệ quốc tế. Thực tế hiện có một số cuốn từ điển về các lĩnh vực quan hệ
quốc tế bằng tiếng nước ngoài nhưng các từ điển này chưa đáp ứng đầy đủ các nhu cầu bởi các lý
do: Thứ nhất, các từ điển này chủ yếu được biên soạn bằng tiếng Anh, gây khó khăn cho việc
tham khảo của sinh viên, đặc biệt là các sinh viên năm 1-2 vốn có trình độ tiếng Anh còn hạn
chế. Thứ hai, các cuốn từ điển này vì được xuất bản ở nước ngồi nên khơng được bày bán rộng
rãi trên thị trường, dẫn đến khó tiếp cận đối với sinh viên. Thứ ba, nhiều khái niệm, thuật ngữ
trong các cuốn từ điển này được giải thích thuần túy trên quan điểm của các học giả phương Tây,
trong nhiều trường hợp trái với quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về các vấn đề quan hệ quốc
tế. Chính vì vậy việc biên soạn một cuốn từ điển về các thuật ngữ chuyên ngành quan hệ quốc tế
bằng tiếng Việt dựa trên quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về các vấn đề quan hệ quốc tế
nhằm phục vụ nhu cầu học tập của sinh viên và nghiên cứu giảng dạy của giảng viên là hết sức
bức thiết trong bối cảnh hiện nay.
Xuất phát từ thực tiễn trên, tập thể các giảng viên Khoa Quan hệ quốc tế đã quyết định biên soạn
cuốn Từ điển Thuật ngữ Quan hệ Quốc tế này dưới hình thức là một Dự án nghiên cứu khoa học
cấp Đại học Quốc gia TPHCM. Trong ấn bản đầu tiên, cuốn Từ điển bao gồm 110 mục từ quan
trọng nhất liên quan đến các lĩnh vực khác nhau của quan hệ quốc tế, như chính trị quốc tế, kinh

tế quốc tế, luật quốc tế… Các mục từ này không những cung cấp định nghĩa về các thuật ngữ,
khái niệm mà còn đưa ra các bình luận, phân tích về ý nghĩa, vai trò, cũng như đánh giá sự ra
đời, phát triển và chuyển hóa của các khái niệm này trong lịch sử nghiên cứu quan hệ quốc tế.
Dự kiến trong các ấn bản sau, Từ điển sẽ được mở rộng để bao gồm nhiều mục từ và lĩnh vực
nghiên cứu liên quan đến quan hệ quốc tế hơn.

1


TỪ ĐIỂN THUẬT NGỮ QUAN HỆ QUỐC TẾ
Theo thông lệ, các mục từ của Từ điển được sắp xếp theo thứ tự bảng chữ cái. Trong mỗi mục từ,
ngoài những nội dung chính của thuật ngữ, độc giả cịn được cung cấp các thơng tin bổ sung hữu
ích liên quan đến thuật ngữ đó trong các ơ, bảng biểu, hay hình minh họa đính kèm. Các khái
niệm được in đậm trong nội dung từng mục từ là những khái niệm, thuật ngữ có bài viết nằm
trong danh mục của cuốn Từ điển này. Ngoài ra, cuối mỗi mục từ độc giả có thể tìm thấy ở phần
“Xem thêm” danh sách các mục từ liên quan, giúp độc giả có thể dễ dàng tra cứu, tìm kiếm thêm
thơng tin về mục từ vừa đọc. Ở phần cuối Từ điển, ngoài danh mục Tài liệu tham khảo, Bảng tra
cứu cũng giúp độc giả dễ dàng dẫn chiếu đến các trang của Từ điển có đề cập đến các khái niệm,
tên người, tên địa danh, hay sự kiện mà độc giả quan tâm.
Để hoàn thành được dự án biên soạn cuốn Từ điển này, Ban Biên tập đã nhận được sự hỗ trợ to
lớn từ nhiều nguồn khác nhau. Ban biên tập xin được gửi lời cám ơn chân thành tới Ban Giám
hiệu và Phòng Quản lý Khoa học – Dự án, trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn – Đại
học Quốc gia TPHCM đã hỗ trợ về mặt kinh phí cho dự án này. Ngồi ra, Ban Biên tập cũng gửi
lời cám ơn sâu sắc tới tập thể các giảng viên Khoa Quan hệ quốc tế đã giành nhiều thời gian và
tâm huyết để giúp biên soạn các mục từ trong cuốn Từ điển này.
Do sự hạn chế về các nguồn lực nên mặc dù tập thể tác giả đã có nhiều nỗ lực nhưng cuốn Từ
điển này chắn chắn vẫn cịn nhiều hạn chế, thiếu sót. Vì vậy Ban Biên tập luôn trân trọng và cám
ơn mọi ý kiến đóng góp để giúp cuốn Từ điển này ngày một hoàn thiện hơn. Mọi liên lạc xin gửi
về địa chỉ:
Khoa Quan hệ Quốc tế

Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn TPHCM
Phịng A206, 10-12 Đinh Tiên Hồng, Quận 1
Thành phố Hồ Chí Minh
ĐT: 08. 3910 4946, 08. 6276 3849
Fax: 08.3822 1903
Email:

Thay mặt Ban Biên tập

TS. Đào Minh Hồng

2


KHOA QUAN HỆ QUỐC TẾ - ĐHKHXH&NV TPHCM

A
AN NINH (SECURITY)
An ninh, hiểu theo một nghĩa đơn giản nhất, là khả năng giữ vững sự an toàn trước các
mối đe dọa. Tuy nhiên, an ninh không phải là một khái niệm tĩnh mà là một khái niệm
động và trải qua nhiều thay đổi về cách hiểu, cũng như cách tiếp cận. Từ một ý niệm
truyền thống xoay quanh các chủ đề quân sự, chiến tranh và bạo lực, khái niệm an ninh
với những kết nối mới đã mở ra những chiều kích xuất phát từ nhiều lãnh vực khác nhau.
Từ góc nhìn ban đầu tập trung vào Nhà nước
“An ninh hóa”
(với vai trò vừa là chủ thể, vừa là cấp độ phân
tích) các học giả đang nói về những “hình thái Cùng với sự chuyển dịch về cách hiểu
an ninh” mới, với sự thay đổi về chủ thể lẫn trong khái niệm “an ninh” là sự tư duy
khách thể, cũng như phạm vi hoạt động và ảnh lại về chính sách và chiến lược an ninh.
Dựa trên một cách hiểu đa phương diện

hưởng của những tác nhân mới này.
Quay ngược lại chiều dài lịch sử thế kỷ 20, khái
niệm “an ninh” trong chính trị quốc tế thường
gắn liền với bối cảnh các cuộc xung đột vũ
trang: Chiến tranh thế giới lần thứ nhất, thứ hai
và Chiến tranh Lạnh. Trong bối cảnh đó, an
ninh được hiểu như khả năng của một quốc gia
có thể ngăn chặn được các cuộc xâm lược vũ
trang đến từ bên ngoài. Khuynh hướng áp đảo
trong lý thuyết quan hệ quốc tế - mà chủ nghĩa
hiện thực là đại diện tiêu biểu nhất - đồng hóa
an ninh với sự bảo vệ hay đảm bảo chủ quyền
của mỗi nước trước sự tấn công hay ảnh hưởng
của các nước khác. Nhà nước – người đại diện
cao nhất cho đất nước bên ngồi - đóng vai trị

3

về “an ninh”, trường phái Copenhagen
lập luận rằng “an ninh” khơng phải tự
nhiên có hay tồn tại sẵn, mà được kiến
tạo thông qua “an ninh hóa”. An ninh
hóa có nghĩa là các tác nhân cố gắng
miêu tả hay trình bày một vấn đề như
một sự đe dọa cho sự tồn vong của cộng
đồng và xã hội, từ đó thúc đẩy qua trình
tìm ra giải pháp. Q trình này có thể
được dẫn dắt bởi nhiều tác nhân khác
nhau, như nhà nước, các nhóm dân sự,
học giả, giới trí thức, doanh nghiệp…

Trong thời gian qua, q trình an ninh
hóa các vấn đề như biến đổi khí hậu hay
nghèo đói là những ví dụ tiêu biểu.


TỪ ĐIỂN THUẬT NGỮ QUAN HỆ QUỐC TẾ

là người duy nhất sở hữu, bảo vệ và duy trì an ninh, thông qua sức mạnh quân đội, hay
liên minh quân sự với các đồng minh.
Chiến tranh Lạnh lùi vào quá khứ, thế giới bước vào kỷ ngun tồn cầu hóa, hội nhập
kinh tế với những ưu tiên đa dạng hơn. Một mặt, khả năng xảy ra các cuộc xâm lược hay
xung đột vũ trang từ bên ngồi vẫn cịn nhưng ngày càng suy giảm, trong khi đó lại xuất
hiện nhiều mối đe dọa từ các lãnh vực đời sống khác. Từ những hiện thực đó địi hỏi một
cách tiếp cận khác trong nghiên cứu về an ninh. Các học giả chia là hai loại: an ninh
truyền thống và an ninh phi truyền thống. Trong khi an ninh truyền thống –như đã
trình bày ở trên- chủ yếu nhấn mạnh về đe doạ quân sự và bảo vệ quốc phòng, cùng với
những biện pháp đảm bảo an ninh mà chính phủ quốc gia cần làm để đương đầu trước
các nguy cơ đó, thì giá trị cơ bản của an ninh phi truyền thống xoay quanh tất cả vấn đề
khác có khả năng trở thành một mối đe dọa đối với cuộc sống của một quốc gia hay một
cộng đồng. Những mối đe doạ này khơng phải chỉ đến từ bên ngồi mà cịn đến từ bên
trong; không những đến từ súng ống, tàu chiến, máy bay mà con đến từ kinh tế, văn hóa,
xã hội. Thương mại, ơ nhiễm mơi sinh, biển đổi khí hậu, thiên tai, bệnh tật, nghèo đói, di
dân… - những vấn đề thuộc chủ đề thuộc về “chính trị cấp thấp” trong góc nhìn của chủ
nghĩa hiện thực - bỗng trở nên sống động, trở thành tiêu điểm chính trong các vấn đề an
ninh phi truyền thống. Mặt khác, chủ quyền vẫn là khái niệm tiên yếu, nhưng cách diễn
dịch về nó có sự “mềm hóa” đi. Mơ hình Nhà nước đứng trước hai thách thức. Một là
khơng cịn tồn tại “chủ quyền quốc gia tuyệt đối”, vì trong quá trình hợp tác, Nhà nước
phải từ bỏ một phần chủ quyền quốc gia của mình cho các thể chế quốc tế để được
hưởng những lợi ích chung. Hai là nhiều vấn đề lâu nay dường như chỉ gói gọn trong
khn khổ hành xử quốc gia thì nay đã vượt biên giới trở thành xuyên quốc gia, khiến

cho không bất kỳ một chính phủ nào – cho dù đó là chính phủ giàu và mạnh nhất thế giới
- có khả năng tự giải quyết một mình.
Từ chỗ tập trung vào cấp độ quốc gia và hệ thống quốc tế, khái niệm “an ninh“ cũng đã
chuyển động theo hướng tập trung vào cả cấp độ cá nhân, mà khái niệm an ninh con
người là một trong những cách tiếp cận nổi bật nhất trong những thập kỷ gần đây. Trong
những năm 1990, khái niệm này đã được nhiều nước phát triển trên thế giới như Canada,
Na Uy hay Nhật Bản sử dụng như một tiêu chí và kim chỉ nam cho các chính sách viện
trợ phát triển. Nó cũng được ghi nhận chính thức trong “Báo cáo phát triển con người”
năm 1994 của Liên Hiệp Quốc. Điều này cho thấy một sự thay đổi cả về chủ thể, lẫn
khách thể: Cá nhân con người vừa chính là tâm điểm nghiên cứu của các vấn đề an ninh,
vừa là động lực để thúc đẩy những biện pháp đảm bảo an ninh của mình.
Khía cạnh cuối cùng của phần mở rộng của khái niệm an ninh liên quan đến cách thức
mà con người định lượng và xử lý các vấn đề an ninh. Nếu trong bối cảnh Chiến tranh
Lạnh đảm bảo an ninh trước các đe dọa tấn công đồng nghĩa với việc xây dựng các hệ
thống tên lửa, nâng cao khả năng quốc phịng, cùng duy trì các liên minh, thì trong thời
4


KHOA QUAN HỆ QUỐC TẾ - ĐHKHXH&NV TPHCM

đại ngày nay ứng xử với vấn đề an ninh trở nên đa diện hơn, bao gồm ít nhất ba mức độ:
(i) triệt tiêu các mối đe dọa, (ii) giảm thiểu mức độ tổn thương và (iii) đánh giá các khả
năng rủi ro.
Cho dù khái niệm an ninh đã có nhiều biến đổi theo thời gian, nhưng có một điều hầu
như khơng đổi, đó chính là việc đảm bảo an ninh vẫn là một mục tiêu tối thượng của mỗi
quốc gia cũng như mọi cá nhân con người. Một hệ thống quốc tế vơ chính phủ cùng với
những mối đe dọa “phi truyền thống” xuất hiện ngày càng nhiều khiến cho an ninh trở
thành một vấn đề đa chiều, đa diện và là một mục tiêu khó có thể đảm bảo hơn bao giờ
hết.
TRƯƠNG MINH HUY VŨ

Xem thêm: Anh ninh con người, An ninh phi truyền thống, An ninh tập thể, Chiến
tranh Lạnh, Chủ nghĩa hiện thực, Chủ quyền, Quyền lực, Toàn cầu hóa.

AN NINH CON NGƯỜI (HUMAN SECURITY)
Khái niệm an ninh con người xuất hiện vào giai đoạn chứng kiến nhiều thay đổi lớn của
thế giới – sự sụp đổ của Liên Xô, kết thúc Chiến tranh Lạnh và sự xuất hiện những
khuynh hướng trong việc xem xét và nghiên cứu khái niệm an ninh. Ngay từ đầu những
năm 1990, các mối đe doạ và xung đột mới nảy sinh đi cùng với xu hướng tồn cầu hố
cũng như sự xuất hiện mạnh mẽ của các chủ thể phi quốc gia đã gây nên những bất ổn an
ninh mới cho từng quốc gia cũng như cộng đồng thế giới. Trong hoàn cảnh ấy, câu hỏi
về vai trò của quốc gia dân tộc và khái niệm quyền lực, sức mạnh – đối tượng hàng đầu
của an ninh - được xem xét lại. Theo đó, lý thuyết về “an ninh lấy con người làm trung
tâm”, hay an ninh con người, đã bắt đầu được quan tâm nghiên cứu và phát triển.
Khái niệm "an ninh con người" lầu đầu tiên được nêu lên trong Báo cáo Phát triển Con
người của Chương trình Phát triển Liên Hiệp Quốc (UNDP) năm 1994. Theo UNDP,
khái niệm an ninh từ lâu được các nước hiểu theo nghĩa hẹp là an ninh quốc gia, đóng
gói trong phạm vi các mối đe dọa đối với chủ quyền, toàn vẹn lãnh thổ, hay các vấn đề
gắn liền với sự sinh tồn của một quốc gia như chiến tranh, chạy đua vũ trang, phổ biến
vũ khí hạt nhân… UNDP cho rằng trong nhận thức về an ninh của mình, các quốc gia đã
khơng lưu tâm tới những mối lo lắng chính đáng về an ninh của những người dân bình
thường trong cuộc sống thường nhật của họ. Chính vì vậy tổ chức này đã đề ra khái niệm
"an ninh con người", bao gồm 7 thành tố chính: an ninh kinh tế, an ninh lương thực, an
ninh y tế, an ninh môi trường, an ninh cá nhân, an ninh cộng đồng, và an ninh chính trị.
5


TỪ ĐIỂN THUẬT NGỮ QUAN HỆ QUỐC TẾ

•

An ninh kinh tế: bảo đảm mức thu nhập cơ bản của con người (thông qua các
công việc trong khu vực kinh tế tư nhân hay nhà nước, công việc làm công ăn
lương hay từ phúc lợi xã hội của chính phủ). Mối đe doạ chính của an ninh kinh
tế chính là tình trạng đói nghèo.

•

An ninh lương thực: đảm bảo mọi người dân đều được tiếp cận nguồn lương thực
cơ bản để đảm bảo đủ các chất dinh dưỡng cho một cuộc sống hiệu quả và khoẻ
mạnh. Nguồn lương thực sẵn có để cung cấp là điều cần thiết nhưng chưa phải là
một điều kiện đủ để đảm bảo an ninh lương thực vì con người vẫn có thể chết đói
vì khơng có khả năng tiếp cận đến nguồn lương thực do hệ thống phân phối
không hiệu quả hay con người thiếu khả năng mua hàng và sản xuất cho chính
bản thân họ sử dụng.

•

An ninh y tế: đảm bảo sức khỏe cho mọi người dân. Sức khoẻ là một trong những
nhân tố quan trọng và trực tiếp ảnh hưởng đến an ninh. Ớ các nước đang phát
triển, bệnh truyền nhiễm và ký sinh là nguyên nhân gây nên cái chết của hàng
triệu người mỗi năm. Bệnh tật cũng gắn liền với điều kiện sống khơng an tồn
như ảnh hưởng từ nguốn nước hay nguồn lương thực thiếu dưỡng chất. Còn ở các
nước phát triển nhân tố chính gây tử vong là ung thư và những bệnh liên quan
đến hệ tuần hoàn máu (liên quan đến lối sống). Mối đe doạ về bệnh tật và tổn
thương sức khoẻ đặc biệt lớn hơn đối với những người nghèo, đặc biệt là phụ nữ
và trẻ em ở cả các nước phát triển và đang phát triển.

•

An ninh mơi trường: bảo vệ con người trước các mối đe doạ từ môi trường. Các
mối đe dọa từ môi trường được chia làm hai loại: thiên tai như lũ lụt, hạn hán,
động đất, sóng thần…và do con người gây ra bao gồm ô nhiễm nguồn nước, ô
nhiễm đất đai, ơ nhiễm khơng khí, chặt phá rừng. Hiện tượng biến đổi khí hậu và
những thảm hoạ sinh thái bắt nguồn trực tiếp phần lớn từ hoạt động của con
người.

•

An ninh cá nhân: bảo vệ các cá nhân trước các hành vi bạo lực. Ở các quốc gia
phát triển cũng như đang phát triển, cuộc sống con người đều bị đe doạ bởi các
hành vi bạo lực không thể dự đốn trước được. Một số hình thức đe doạ bạo lực
bao gồm: đe dọa từ nhà nước (tra tấn, lao động khổ sai); đe dọa từ các quốc gia
khác (chiến tranh, xung đột vũ trang giữa các nhóm xuyên biên giới); đe dọa từ
các nhóm người khác (căng thẳng và xung đột sắc tộc); đe dọa từ các cá nhân
hoặc băng nhóm chống lại các cá nhân và băng nhóm khác (tội phạm, tội phạm
có tổ chức xuyên quốc gia, bạo lực đường phố); đe dọa trực tiếp đối với phụ nữ
và trẻ em (bạo lực trong gia đình, lạm dụng trẻ em)...

•

An ninh cộng đồng: Con người cảm thấy an toàn hơn khi họ là thành viên của
một nhóm nào đó – như trong một gia đình, cộng đồng, tổ chức, nhóm sắc tộc
hay dân tộc. Nếu một nhóm hay cộng đồng được an tồn thì tạo nên an ninh của
6


KHOA QUAN HỆ QUỐC TẾ - ĐHKHXH&NV TPHCM

thành viên trong cộng đồng ấy. Mối đe doạ đến an ninh cộng đồng xuất phát từ

các tập quán đàn áp, trọng nam khinh nữ hay phân biệt sắc tộc, xung đột vũ trang,
hay các tổ chức phiến qn.
•

An ninh chính trị: Một trong những khía cạnh quan trọng của an ninh con người
gắn liền với sự đảm bảo tôn trọng các quyền cơ bản của con người khi họ sinh
sống trong một xã hội. Đảm bảo an ninh chính trị là bảo vệ con người không phải
chịu sự đàn áp, ngược đãi, đe doạ hay xâm hại của các lực lượng chính trị nhà
nước hay của các nhà cầm quyền.

Có thể nói chính sự ra đời của khái niệm an ninh con người đã tạo ra những thay đổi
quan trọng trong nhận thức của nhiều quốc gia về khái niệm "an ninh". Trong đó quan
trọng nhất chính là nhận thức về hai khía cạnh: an ninh cho ai và an ninh trước các mối
đe dọa nào?
Nếu như theo cách hiểu truyền thống, an ninh đồng nghĩa với an ninh quốc gia, trong đó
quốc gia là chủ thể cần được bảo vệ về mặt an ninh, thì theo cách hiểu mới, con người
nổi lên trở thành chủ thể chính của an ninh và cần được ưu tiên bảo vệ. Bên cạnh đó, nếu
như an ninh truyền thống (hay an ninh quốc gia) đề cao mối đe dọa đến từ ngoại xâm đối
với chủ quyền, tồn vẹn lãnh thổ của quốc gia thì an ninh con người tập trung vào các
mối đe dọa thuộc "chính trị cấp thấp", như nghèo đói, kém phát triển, ô nhiễm môi
trường, bệnh dịch…
Phân biệt an ninh con người và an ninh quốc gia

Lợi ích
Mục đích

Phương tiện

An ninh con người

An ninh quốc gia

Phục vụ con người, lấy con người
làm trung tâm.

Phục vụ nhà nước và những người
trực thuộc nhà nước.

Bảo vệ con người tránh khỏi

Sử dụng các chiến lược răn đe để duy

những xâm lược từ bên ngoài và
các mối đe dọa về: ơ nhiễm mơi

trì sự tồn vẹn của nhà nước và bảo
vệ quốc gia tránh khỏi những xâm

trường, các dịch bệnh, tình trạng
thiếu thốn kinh tế…

lược từ bên ngồi.

Tổng hợp nhiều biện pháp về
chính trị kinh tế xã hội…, đặc biệt

Dựa vào xây dựng sức mạnh quân sự,
quốc phịng…

là thơng qua phát triển kinh tế và

nâng cao đời sống con người.

Mặc dù an ninh quốc gia và an ninh con người có cách tiếp cận khác nhau, nhưng chúng
khơng hồn tồn đối nghịch, mà ngược lại có mối liên hệ nhất định. Trong báo cáo công
bố năm 2003 của mình, Ủy ban về An ninh Con người cho rằng nếu khơng có an ninh
con người thì an ninh quốc gia sẽ không được bảo đảm và ngược lại.
7


TỪ ĐIỂN THUẬT NGỮ QUAN HỆ QUỐC TẾ

Theo đó, nếu người dân của một nước phải chịu đựng các vấn đề như nghèo đói, kém
phát triển, ơ nhiễm mơi trường, dịch bệnh… thì sức mạnh của quốc gia đó sẽ suy giảm,
làm ảnh hưởng tới khả năng tự vệ của quốc gia đó trước các nguy cơ xâm lược. Ngược
lại, nếu một quốcgia bị xâm lược thì quốc gia đó cũng khơng thể có điều kiện đảm bảo
an ninh của từng cá nhân người dân trong các vấn đề liên quan đến cuộc sống thường
nhật của họ. Chính vì vậy, có thể nói nâng cao an ninh con người chính là góp phần đảm
bảo an ninh quốc gia và ngược lại.
Mặc dù còn một số tranh cãi đối với việc đưa an ninh con người vào chương trình nghị
sự về an ninh của từng quốc gia cũng như cộng đồng quốc tế, nhưng trên thực tế khái
niệm "an ninh con người" đã được nhiều quốc gia tiếp nhận và áp dụng vào các chính
sách đối nội cũng như đối ngoại của mình.
Ví dụ như Nhật Bản, bên cạnh các chương trình nhằm nâng cao an ninh con người của
người dân trong nước như các chính sách về phúc lợi xã hội, chăm sóc sức khỏe, bảo vệ
mơi trường…, Nhật Bản cũng đã đưa an ninh con người trở thành một trọng tâm trong
chính sách đối ngoại của mình. Theo đó, chính sách ODA của Nhật Bản ưu tiên tài trợ
cho các dự án, chương trình giúp nâng cao an ninh con người của người dân ở các nước
mà Nhật Bản quan tâm. Điều này giải thích tại sao nhiều dự án ODA của Nhật Bản tập
trung vào các lĩnh vực như xóa đói giảm nghèo, bảo vệ mơi trường, hay chăm sóc y tế,
phịng chống dịch bệnh…

HỒNG CẨM THANH – NGUYỄN HỒNG BẢO THI

Xem thêm: An ninh, Hợp tác, Liên Hiệp Quốc, Quan hệ Bắc – Nam, Tồn cầu hố,
Quản trị toàn cầu, Viện trợ nước ngoài.

AN NINH PHI TRUYỀN THỐNG (NON-TRADITIONAL
SECURITY)
Trong quan hệ quốc tế, khi phân loại khái niệm an ninh theo chủ thể quốc gia và yếu tố
thời gian người ta chia thành an ninh truyền thống (ANTT) và an ninh phi truyền thống
(ANPTT).

8


KHOA QUAN HỆ QUỐC TẾ - ĐHKHXH&NV TPHCM

Về khái niệm, ANPTT xuất hiện từ sau Chiến tranh Lạnh nhưng cho đến nay vẫn chưa
có quan điểm chung về khái niệm của thuật ngữ này. Những quan điểm khác nhau về
thuật ngữ này có thể được chia thành hai trường phái.
Trường phái thứ nhất quan niệm ANPTT là an
ninh tổng hợp bao gồm an ninh quân sự, chính
trị, kinh tế và xã hội. Trường phái này cho rằng
ANPTT là một khái niệm mở rộng nội hàm của
khái niệm ANTT – quan niệm lấy an ninh quân
sự là trung tâm. Theo Liên Hiệp Quốc, ANPTT
bao gồm an ninh con người (cá nhân) và an
ninh cộng đồng. Trong báo cáo “Phát triển con
người” năm 1994 của Liên Hiệp Quốc, ANPTT
bao gồm 7 lĩnh vực là: kinh tế, lương thực, sức
khỏe, môi trường, con người, cộng đồng và

chính trị. Theo một tài liệu khác, ANPTT bao
gồm 5 lĩnh vực cơ bản là: kinh tế, mơi trường,
xã hội, chính trị và văn hóa.

Tác động của tồn cầu hóa đối với an
ninh phi truyền thống
Tồn cầu hóa góp phần hình thành nên
đặc tính quốc tế - xun quốc gia của
ANPTT.
Q trình cơng nghiệp hóa là nguồn gốc
của tồn cầu hóa. Tồn cầu hóa diễn ra
cũng với dòng chảy của vốn luân chuyển
khắp thế giới qua các thị trường và hàng
hóa cơng nghiệp. Sau Chiến tranh Lạnh,
tồn cầu hóa diễn ra nhanh hơn và làm
cho các quốc gia ngày càng phụ thuộc
lẫn nhau. Theo đó, các quốc gia cũng
phải đối mặt với các vấn đề ANPTT
tương tự nhau nhưng ở những cấp độ
khác nhau. Các vấn đề ANPTT cũng dần
dần có những tác động mang tính quốc
tế. Ví dụ, cuộc khủng hoảng tài chính ở
Thái Lan đã tràn đến cả khu vực Đông
Á. Việc giải quyết các vấn đề ANPTT
mang tính quốc tế này yêu cầu các quốc
gia phải đẩy mạnh hợp tác quốc tế.

Trường phái thứ hai quan niệm ANPTT là một
khái niệm đối lập với ANTT. Phạm vi của
ANPTT không bao gồm an ninh quân sự. Đó là

những nguy cơ an ninh mới như khủng hoảng
kinh tế, ô nhiễm môi trường, tội phạm xuyên
quốc gia, khủng bố, di cư bất hợp pháp,v.v…
Mặc dù trường phái thứ hai rõ ràng về mặt thuật
ngữ hơn so với trường phái thứ nhất nhưng
những người theo trường phái thứ hai cũng thừa nhận rằng những vấn đề ANPTT có thể
dẫn đến những xung đột chiến tranh. Sự thừa nhận này làm cho trường phái thứ hai rất dễ
bị chỉ trích bởi những người theo trường phái thứ nhất. Ở Việt Nam, phần lớn các học
giả nghiên cứu về quan hệ quốc tế theo quan điểm thứ hai về ANPTT. Các học giả này
quan niệm ANPTT là một vấn đề đối lập với ANTT – tức là những vấn đề an ninh không
liên quan đến quân sự.
Về thuật ngữ, ANPTT là một thuật ngữ mới và xuất hiện chính thức trong “Tuyên bố
chung ASEAN – Trung Quốc về hợp tác trên lĩnh vực an ninh phi truyền thống" thông
qua tại Hội nghị thượng đỉnh lần thứ 6, giữa các nước thuộc Hiệp hội các Quốc gia
Đông Nam Á (ASEAN) và Trung Quốc tại Phnôm Pênh (Campuchia) ngày 01-11-2002.
Trong bản tuyên bố này các nhà lãnh đạo của ASEAN và Trung quốc bày tỏ "sự quan
ngại về những vấn đề an ninh phi truyền thống ngày càng gia tăng như buôn lậu, ma túy,
9


TỪ ĐIỂN THUẬT NGỮ QUAN HỆ QUỐC TẾ

buôn bán phụ nữ và trẻ em, cướp biển, khủng bố, buôn lậu vũ khí, rửa tiền, tội phạm
kinh tế quốc tế và tội phạm công nghệ cao".
Tuy nhiên, một xu hướng rõ ràng hiện nay đó là việc kéo dài thêm danh sách những vấn
đề ANPTT. Năm 2003, Viện Quan hệ Quốc tế Trung Quốc Hiện đại xuất bản một cuốn
sách về ANPTT liệt kê 17 hiện tượng được coi là các vấn đề ANPTT. Ngoài ra từ tháng
08 đến tháng 12 năm 2003, gần 30 các vấn đề ANPTT được nêu lên trong các bài viết
trong Hội thảo “An ninh Phi truyền thống và Trung Quốc” được tổ chức bởi Tạp chí
Kinh tế và Chính trị Thế giới. Thêm vào đó ngày càng nhiều các vấn đề ANPTT được

nêu lên trong các hội nghị an ninh khác như sự thiếu hụt tài nguyên nước, xung đột công
nghiệp thủy sản, tắc nghẽn giao thơng, sự tuyệt chủng nhiều loại động vật, đói nghèo,
vv… Có vẻ như mọi vấn đề đều có liên quan đến ANPTT một khi các vấn đề đó được
coi là đủ nghiêm trọng.
Về cơ bản, sự khác biệt giữa ANPTT và ANTT nằm ở các điểm sau. Thứ nhất, ANPTT
xuất hiện sau ANTT. Thứ hai, ANPTT chịu ảnh hưởng của Chủ nghĩa Tự do và Chủ
nghĩa Kiến tạo (an ninh con người) còn ANTT chịu ảnh hưởng của Chủ nghĩa Hiện thực.
Thứ ba về các lĩnh vực liên quan, ANPTT liên quan đến nhiều lĩnh vực, nhiều vấn đề
(môi trường, lương thực, năng lượng, nhân quyền,…) trong khi đó ANTT liên quan đến
chính trị, quyền lực, quân sự, chiến tranh. Thứ tư, đối tượng tác động của ANPTT (thế
giới, quốc gia, con người) rộng hơn đối tượng tác động của ANTT (quốc gia). Thứ năm
ANPTT ít liên quan đến chủ quyền quốc gia còn ANTT gắn liền với chủ quyền quốc gia.
Có thể thấy rằng các xung đột quân sự là điểm then chốt dẫn đến sự không rõ ràng giữa
các định nghĩa về ANPTT. Khi đề cập đến các xung đột chiến tranh, người ta thường nói
đến 2 khái niệm các mối đe dọa quân sự và các xung đột quân sự. Các mối đe dọa quân
sự là nguồn gốc của sự mất an ninh và các xung đột quân sự là kết quả của sự mất an
ninh. Việc làm rõ các khái niệm trong nội dung của thuật ngữ sẽ giúp hiểu khái niệm một
cách chính xác hơn.
Hầu hết các quan niệm về ANPTT đều dựa vào nguốn gốc của sự mất an ninh. Ví dụ,
những quan niệm này liên quan đến khủng bố, vận chuyển ma túy, tội phạm quốc tế, tình
trạng thiếu nước và lương thực, khủng hoảng kinh tế, phá hoại môi trường, tội phạm
công nghệ cao, nhập cư bất hợp pháp, xung đột dân tộc, khủng hoảng dân số, v.v tất cả
đều có thể là các vấn đề ANPTT. Nếu nhìn lại lịch sử chúng ta thấy rằng tất cả những
vấn đề trên đều tồn tại từ rất lâu trước đây. Ví dụ, cuộc khủng hoảng kinh tế vào những
thập niên 30 của thế kỉ trước gây thiệt hại đối với nhiều nền kinh tế hơn cuộc khủng
hoảng kinh tế năm 1997. Tuy nhiên, nó chưa bao giờ được coi là một vấn đề an ninh.
Như vậy, để có được một định nghĩa rõ ràng về ANPTT cần phân biệt nó với ANTT
bằng cách xem xét kết quả của sự mất an ninh hơn là nguồn gốc của nó. Theo đó, có thể

10

KHOA QUAN HỆ QUỐC TẾ - ĐHKHXH&NV TPHCM

nói rằng ANPTT là những mối đe dọa đối với an ninh quốc gia mà không xảy ra những
xung đột quân sự giữa các lực lượng quân đội.
CHU DUY LY

Xem thêm: An ninh, An ninh con người, Chạy đua vũ trang, Giải trừ quân bị, Hợp
tác, Liên Hiệp Quốc, Quốc gia thất bại, Tổ chức liên chính phủ, Tổ chức phi chính
phủ.

AN NINH TẬP THỂ (COLLECTIVE SECURITY)
Khái niệm an ninh tập thể nổi lên sau Chiến tranh thế giới lần thứ nhất 1914 khi chứng
kiến nỗi kinh hoàng của chiến tranh và phản ứng trước sự yếu kém của chính sách cân
bằng quyền lực và cơ chế tự cứu (self-help) của các quốc gia Châu Âu – được xem là
nguyên nhân gây nên Chiến tranh Thế giới lần thứ nhất. Tổng thống Woodrow Wilson,
một người theo trường phái tự do cổ điển, chủ trương thay đổi hệ thống quốc tế đang vận
hành theo cơ chế cân bằng quyền lực sang cơ chế an ninh tập thể thông qua Tuyên bố 14
điểm của ông và “Hội Quốc Liên” là sản phẩm từ tư tưởng này.
Nền tảng cơ bản của an ninh tập thể là việc thơng qua một thể chế trong đó các nước
tham gia sẽ cùng cam kết chống lại bất kì quốc gia nào thách thức đe doạ chủ quyền và
toàn vẹn lãnh thổ của quốc gia khác. Đây là nội dung chính trong Thoả ước thành lập
Hội Quốc Liên (điều 10 đến điều 16). Tuy nhiên, ý tưởng an ninh là trách nhiệm của “tập
thể” đã xuất hiện lâu đời, từ thời kì các quốc gia thành bang của Hy Lạp cổ đại; ở Trung
Quốc thế kỷ thứ VI, thứ VII trước Công nguyên hay trong các tác phẩm cổ điển phương
Tây thế kỷ XVI, XVII mà điển hình là Immanuel Kant (1724-1804). Kant cho rằng thông
qua việc thành lập một liên bang (hay liên minh) bao gồm các quốc gia trên thế giới, các
nước lớn sẽ liên kết để có thể trừng phạt bất cứ quốc gia nào có ý định gây hấn với các
nước khác. Liên minh này có khả năng đảm bảo lợi ích tập thể của tất cả các quốc gia để

cùng chống lại lợi ích “cá nhân” của một quốc gia nào đó mưu toan tư lợi từ hành động
gây hấn trên. Đồng thời liên minh sẽ đóng vai trị bảo vệ quyền tự quyết của các nước
nhỏ - đối tượng có nguy cơ trở thành quân tốt trong trò chơi của các nước lớn.
Nội dung cơ bản của một hệ thống an ninh tập thể dựa trên ba yếu tố. Thứ nhất, hành
động xâm lược và các cuộc chiến xâm lược bị xem là bất hợp pháp. Thứ hai, các nước
thông qua thành lập một liên minh nhằm răn đe hành động xâm lược. Và thứ ba, tất cả
các nước sẽ thống nhất trừng phạt nước phạm tội xâm lược nếu như việc răn đe thất bại
và xâm lược xảy ra. Thông qua thiết lập cơ chế pháp lý ngăn chặn và kiềm chế hành
11


TỪ ĐIỂN THUẬT NGỮ QUAN HỆ QUỐC TẾ

động xâm lược của quốc gia này đối với quốc gia khác, các biện pháp răn đe những kẻ
gân hấn sẽ được tiến hành như tẩy chay ngoại giao, áp dụng lệnh trừng phạt và thậm chí
sử dụng vũ lực. Điều này bắt nguồn từ lập luận rằng không một quốc gia nào mạnh đến
mức vượt qua được sức mạnh vượt trội của liên minh của tất cả các quốc gia còn lại.
Với lý tưởng tốt đẹp như vậy, an ninh tập thể nhận được rất nhiều sự ủng hộ. Các quốc
gia khó mà từ chối tham gia một tổ chức như vậy bởi lẽ họ đều có nguy cơ bị xâm lược
và an ninh tập thể đưa ra cam kết bảo vệ an ninh cho tất cả các quốc gia bất kể lớn nhỏ.
Đồng thời, an ninh tập thể cũng tạo nên trật tự ổn định trong quan hệ quốc tế khi đưa ra ý
tưởng rõ ràng là cùng chia sẻ trách nhiệm trước các vấn đề xung đột, đặc biệt là xung đột
có nguy cơ dẫn đến bạo lực hay sử dụng biện pháp quân sự đe doạ chủ quyền quốc gia.
Cơ chế an ninh tập thể có các hình thức sau: Thứ nhất, an ninh tập thể lý tưởng có sự
tham gia của tất cả các nước thông qua thoả thuận thiết lập cơ chế pháp lý nhằm trừng
phạt hành động xâm lược hoặc chiến tranh. Theo Inis Claude, hệ thống an ninh tập thể
này dựa trên việc quyết định công khai giữa tất cả các quốc gia thông qua áp dụng các
công cụ cần thiết như ngoại giao, kinh tế và quân sự để chống lại hành động xâm lược.
Như vậy, an ninh tập thể lý tưởng đảm bảo ngay cả quốc gia mạnh nhất cũng không thể
đe doạ đến chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ của quốc gia khác thông qua hệ thống pháp lý

chung và bất cứ thành viên nào cũng sẽ bị trừng phạt nếu như phạm luật.
Hình thức thứ hai thì ngược lại, hệ thống này cũng dựa trên ý tưởng an ninh tập thể như
trên nhưng không phải tất cả các quốc gia thành viên đều cùng tham gia mà dựa trên sự
thoả thuận giữa các cường quốc để duy trì ổn định và thi hành các luật lệ phục vụ lợi ích
của những nước này. Thơng qua các thể chế chính trị, các cường quốc duy trì an ninh
quốc tế, đồng thời, bảo vệ lợi ích của họ. Do đó, hình thức này nhấn mạnh đến tính thứ
bậc giữa các thành viên và dễ dẫn đến xung đột giữa các nước lớn và các thành viên còn
lại. Chẳng hạn như nếu các nước lớn chỉ chú trọng phối hợp hành động với nhau mà xem
nhẹ các nước thành viên khác, thì sẽ dẫn đến nguy cơ tan vỡ của cơ chế đang tồn tại,
ngược lại nếu tất cả các thành viên đều mong muốn hành động như hệ thống an ninh lý
tưởng lại giới hạn khả năng hoạt động của các nước lớn trong việc đảm bảo an ninh quốc
tế.
Tuy nhiên, an ninh tập thể cũng có nhiều điểm bất cập và gây tranh cãi. Nếu chúng ta
xem an ninh tập thể thật sự là khái niệm phổ quát thì vẫn xảy ra bất bình đẳng giữa các
thành viên tham gia cơ chế an ninh, thể hiện rõ nhất ở chỗ quyền lợi và sức mạnh của các
nước lớn, các cường quốc khó mà đánh đồng với các nước nhỏ hơn. Trong bối cảnh đó,
an ninh tập thể khơng thể phát huy hết hiệu quả bởi khi tất cả cùng chia sẻ ý tưởng rằng
hồ bình là khơng thể chia cắt, khơng thể bị phá vỡ thì việc ngăn chặn hay trừng phạt
hành động gây hấn hay xâm lược của bất kỳ một quốc gia nào đối với một quốc gia khác
cũng cần được xem như là trách nhiệm chung của tất cả các nước bất chấp các yếu tố
12


KHOA QUAN HỆ QUỐC TẾ - ĐHKHXH&NV TPHCM

khác như địa lý, lợi ích quốc gia hay bản chất của hành động ấy. Ví dụ năm 1935 Ý tấn
cơng Ethiopia bất chấp Hội Quốc Liên, và những biện pháp của Hội Quốc Liên đưa ra
chỉ mang tính chiếu lệ, khơng đủ sức răn đe do các thành viên Hội Quốc Liên có lợi ích
khác nhau và khơng thể thống nhất được biện pháp nhằm ngăn chặn và trừng phạt hành
động xâm lược của Ý. Kết cục đây là một trong những sự kiện gây nên Chiến tranh Thế

giới lần thứ hai. Ngoài ra, nếu một xung đột xảy ra giữa hai quốc gia không tham gia hệ
thống hoặc trong nội bộ các quốc gia diễn ra các cuộc nội chiến, xung đột nội bộ thì cơ
chế an ninh tập thể cũng khó có thể đưa ra giải pháp thích hợp.
Ngày nay, khái niệm an ninh tập thể thường bị nhầm lẫn với thuật ngữ “phịng vệ tập
thể”. Mục đích của hệ thống an ninh tập thể là duy trì hồ bình giữa tất cả thành viên
trong hệ thống chứ không phải giữa một hệ thống với một chủ thể bên ngoài. Ví dụ như,
Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO) không phải là hệ thống an ninh tập
thể, đây là tổ chức phịng vệ tập thể. Sau thời kì Chiến tranh Lạnh, các nhà nghiên cứu
nghiêng về sử dụng thuật ngữ “an ninh hợp tác” hay “phòng vệ tập thể”. Những khái
niệm này nhìn chung có ý tưởng khá giống với an ninh tập thể nhưng nhấn mạnh đến
hành động hợp tác tập thể thông qua các cơ chế khu vực nhiều hơn.
HOÀNG CẨM THANH

Xem thêm: An ninh, Cân bằng quyền lực, Chiến tranh Lạnh, Chủ nghĩa hiện thực,
Hội Quốc Liên, Liên Hiệp Quốc, Liên minh, Răn đe, Quyền lực, Thể chế, Tổ chức
Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương, Tuyên bố 14 điểm.

A-PAC-THAI [CHẾ ĐỘ] (APARTHEID)
Khái niệm “a-pac-thai” (apartheid) xuất hiện từ năm 1917, nhưng chế độ chính trị a-pacthai phải đến năm 1948 mới được chính thức thiết lập và tồn tại kéo dài cho đến năm
1994. Xét về mặt chính trị, chế độ a-pac-thai ở Nam Phi được chính thức hình thành từ
thời điểm diễn ra cuộc bầu cử năm 1948. Đảng Dân tộc (The National Party – NP) lên
cầm quyền với chương trình chính trị được tóm tắt trong khái niệm apartheid (phân biệt
chủng tộc) hay apartness (phân lập). Chính sách phân lập đã loại tất cả những người
không phải là da trắng ra khỏi các cơ quan quyền lực, trừ một số rất ít người da màu. Các
cá nhân trong xã hội bị phân loại theo chủng tộc. Sự phân loại đó được thừa nhận về mặt
pháp lý và được xây dựng thành luật để quản lý các nhóm người trong xã hội.

13