Trò chuyện triết học (tập 4)

BUI VAN NAM SO'N

VDT HUffNG UUOI DAT
TRO
CHUYEN
TRIET
HOC
TAP BON

rora

m

CONG TY sACH THill 041

@
NHi XUAT BAN TRI THDC


N()IDUNG
• LYOTARD VOi TAM THUC VA
HOAN CANH HAU-Hl�N 8Al ................................................. 7
'-

A

A

?

• "GAP PHAT GIET PHAT" HAY VE MOT CACH 8QC
"KE PHAN KITO" CUA NIETZSCHE ....................................50
A

..,

?

,./

A

A

?

�

A

r

?

• LY TUONG GIAO DVC HUMBOLDT:
MO HINH HAY HUYEN THOAI? .......................................... 54
A

'

�

+ KANT' NHA GIAO DUC
. ................................................................................................ 75
+ NHAN PHAM VA NHAN QUYEN:
MOT TRANG L!CH SU VAN HOA ........................................96
A

,?

'

A

A

,oil

?

r

\J

+ TAO CHUY�N: "RANH GIOI CHO NHUNG KHA THE
CUA CON NGUOI" .............................................................109
'

A

,

-

?

,,

+ TRO CHUY�N: "f)E BIET MINH,
HAY NH1N vAo MAT NGU01 KHAC!"................................121
'

A

�

,(

'l

+ HUNG U THI.. .....................................................................130
+ THAY PARIS ROI CH ET ....................................................136
+ DU U NGH� .......................................................................139


• NGUYEN HINH NG CHUA TREN NGAY PHU DU ............ 144
• BAP THANH HQI CO HAO HOA......................................... 150
'

+ BUI GIANG TRONG CHIEC KINH VAN HOA .................... 156

,

K

;

+ TRIET GIA vA THI sT......................................................... 165
'

+ TRIET HOC 8U'ONG 8f\l VA TRIET HOC
VE THOI 8U'ONG BAI ........................................................ 177
,(

,(


LYOTARDVOI TAM THUCVA
HOAN CANH �U-HI�N DAI

?

A

A

I. Boi canh hinh thanh tam thuc h4u - hi�n d{li
2. Tu tam thuc h4u - hi�n d{li den hoan canh
h4u - hi�n d{li: sy khung hoang cua cac d{li - tij
St/ trong Vi�c h

3. Tri thuc h4u - hi�n d{li va vi�c hbang Nghjch lu4n (Paralogie): Huong den mc}t
If thuylt ve' St/ cong bang gifia cac fro cho'i - ngon
ngfi
4. Thay loi ket.

S

au khi Martin Heidegger, cay dg.i th\! cua triet h9c Due,
qua doi vao cu6i th�p ky 60 the ky tni6'c, nguoi ta hay
n6i dua rang "Tinh than the gi6'i" da doi cho o: sau khi roi
que huong cua Dg.i each m.;mg Phap d9n sang nu6'c Due
cua Kant, Hegel tu cu6i the ky XVIII, dau the ky XIX, va a


8 • BUI YAN NAM �ON

mai day cho den luc ... Heidegger qua doi, thi bay gio n6
l;�i quayve ta ngq.n song Rhin, va Paris tro thanh manh dat
tu ttiong giau tinh than sang tq.O nhat! Hai chu: "hq.u - hi�n
d�i" (Postmoderne)va "giai- cau true" (Deconstruction) gan
lienv6'i ten tuoi lay lung cuaJean-Frarn;ois Lyotard (19241998) va.Jacques Derrida (1930-2004) khong chi la hai
khai ni�m triet h9c m6'i me ma con la hai trong so nhfing
tieu ngu thoi thuQ'ng nhat cua cac phtidng ti�n truyen
thong dq.i chung. Neu ban dau nguoi ta con hoai nghi,
th�m chi de biu nhung "triet gia m6'i" cua nu6'c Phap nhu
J ean-Frarn;ois Lyotard,Jacques Derrida, Michel Foucault,
Jacques Lacan, Gilles Deleuze, Jean Baudrillard ... nhu la
nhung "Lacancan", "Derridada" (chu yeu vivan phong cua

h9 "khac"vo'i cac "triet gia chuyen nghi�p") 1 thi it lau sau,
ngay doi thu tu tuong 16'n nhat cua h9 laJurgen Habermas,
"triet gia 16'n nhat con dang song" cua nti6'c Due, ciing
phai thua nh�n: "Trang mot, hai th�p ky gan day, khi nghi
den nhung dv bao ve ly lu�n xa hoi cua thoi dq.i, toi thay
Paris la ndi xuat phat nhieu gQ'i y sang tq.O nhat, hdn bat ky
ndi nao khac"(l).
"Gtro nen lung danhJ chinh la vi�c dtia khai ni�m "h�u - hi�n
dq.i" vao cuoc nghi lu�n triet h9c. Vi�c nay xay ravao nam
1979 trong quyen: Haan canh hq,u - hifn d�i (La condition
postmoderne), mot cong trinh tudng d6i ngan, tuy khong
de d9c, va chung ta han hoan don cha.a ban tieng Vi�t cua
1

J. Habermas: Die Neue Uniibersichlichkeit. Kleine politische
Schriften V (finh hinh m6i cua sµ tranh t6i tranh sang. Cac bai
vi�t ngiln vS chinh tri V, Frankfurt/M, 1985, tr. 137.


TRO

mum TRlfr HOC • g
1

dich gia Ngan Xuyen trong tu sach "Tinh hoa ' cua NXB
Tri thuc. Hy VQng trong tho'i gian khong xa, b�n d9c se
con co dip tiep c�n cac ban dich lien quan den trao h.iu
nay cfing nhu trao htu "chi em" voi no: "Giai-cau true" hay
"H�u-cau true".

Lyotard so�n quyen nay nhu m¢t Bao cao tham afnh
- theo "ddn d�t hang" cua H¢i dong d�i h9c cua bang
Quebec ( Canada) - ve vi�c ho�ch dinh chinh sach lau
dai cho d�i h9c va khoa h9c o cac nu'oc phat trien trong
dieu ki�n chiu tac d¢ng m�nh me cua cong ngh� thong
tin hi�n d�i. Quyen sach ra do'i do m<;>t yeu cau nhat tho'i,
nhu'ng da som tro thanh "kinh dien", khi no mo ra m9t
CUQC tranh }u�n soi noi, gay gat, keo dai trong gioi triet
h9c va khoa h9c xa h¢i chung quanh van de "h�u-hi�n
d�i". Cac lu�n diem trung tam cua quyen sach mang tinh
chat cua m<;>t cudng lznh. No mo ta slj bien chuyen tu
Hi�n d�i sang H�u hi�n d�i: ve phudng di�n xa h¢i h9c,
nhung bien doi nhanh chong cua xa h<)i tat yeu dan den
slj khung hoang ve "tam tr�ng" va hinh thanh nen m<;>t
'tam thuc" (esprit) moi: tam thuc hq.u - hitn dt;ii; ve phu'dng
di�n triet h9c, cac hinh thuc "hqp thuc hoa" cho khoa
h9c cfing lam vao tinh tr�ng be tac, d�t ta vao m<;>t ' hoan
canh" (condition) moi: hoan canh h�u - hi�n d�i, can du'Q'C
giai quyet ve m�t khoa h9c lu�n va triet h9c de thoat ra
kh6i "hoan canh" be tac ay. N6i th�t ngan g9n, lu�n diem
trung tam cua Lyotard nhu' sau: di nguQ'c l�i voi dvphong
ban dau cua phong trao Khai minh ( mo ra tho'i C�n d�i
va Hi�n d�i), d�c trung cua "Hi�n de;1i" la tu' duy toan the
hoa, ung h<) slj thuan nhat (homogeneiti), bai tru slj di
1

1


1 O • BUI YAN NAM �ON

dong (heterogeneite), tiem an nhieu nguy cd d9c doan va
b�o lt;tc. Trong khi d6, bien chuyen cua xa h9i cho thay
Stj khung hoang tram tn;,ng va Stj cao chung cua CaC d(;li­
t1j sv" cua Hi�n d�i dung de hQ'p thuc h6a cho khoa h9c
va tri thuc n6i chung (phep bi�n chung cua Tinh than;
thong tinh va chu the lao dong) cung nhtt stj S\lP do cua cac XU
htt6'ng nhat the h6ave xa h9ivavan h6a, nhtto'ng cho cho
d�c trttng cua h�u-hi�n d�i la stj da d�ng cua nhieu thai
d9 va each tiep c�n khac nhau, hay, n6i each khac, cua
nhftng "dien ngon" (discourses) va nhftng "tro chdi ngon
ngu" di dong, bat kha quy giam ... Lyotard phan d6i "giai
phap" cua Jurgen Habermas ("ly lu�n va d�o due h9c
dien ngon"), trong do Stj dong thu�n dttcjc xem la m\}C
dich trung tam va t6i h�u cua st;i truyen thong. Lyotard
chu trttdng stj can thiet cua m9t quan ni�m cong bangve
stj truyen thong, trong d6 khong chi cho phep ton t�i ma
con bao V� Stj da d�ng (nhung di bi�tva bat-dong thu�n),
co the lien t\}C pha vd s\j dong thu�n t�m tho'i. Ong se
tiep t\}C phat trien quan ni�m Ve S1j Cong bang nay trong
tac pham triet hQC chinh yeu cua ong: quyen Le Differend
(StJ tranh chap), 1983.
11

Nhttng, tn.t6'c khi tim hieu Stj bien chuyen clan t6'i
"tam thuc h�u-hi�n d�i" va "hoan canh h�u-hi�n d�i",
ta nen lam quen Sd qua Vo'i "tac gia [dfrh thl/c] (der
Autor) cua thuyet h�u-hi�n d�i triet h9c, vi, so v6'i ong,
khong co ai da phat trien dttcjc m9t quan ni�m ve triet
h9c h�u-hi�n d�i s6'm hdn, chinh xac hdn va cong khai

hdn", nhtt nh�n dinh cua Wolfang Welsch, m9t "dong


TRO CHIIYOI nun HOC + 11

minh" tu tuong cua ong o Due hi�n nay < 1) .
Jean-Franc;ois Lyotard sinh ngay 10.8.1924 o
Versailles (Phip). Ong h9c d�i h9c Sorbonne, hie dau
chju nhieu anh huong cua Hi�n tliQ'ng h9c Husserl.
Ngay tu 1954, ong da SO<;lil tac pham dau tay la quyen
Hi�n tuQ'ng h9c ngan g9n, sac
sao cho tu sach ((Que-sais je ? 11
(Toi biet gi?) va den nay van la
quyen sach nh�p man noi tieng
ve Hi�n tliQ'ng h9c, duQ'c tai
ban nhieu Ian va duQ'c khuyen
khich d9c n;,ng rai d cac d�i h9c
Phap va Au My<2).
Ngay tntoc CUQC chien
tranh Algerie, ong d9y trung
h9c (1950-52) d Consl:artive/
Algerie, giong nhu J. P. Sartre
Jean-Frarn;ois Lyotard
vao nhfing nam 30 the ky trliOc.
Kinh nghi�m d Algerie giup ong c6 y thuc chinh trj.
Ong trd thanh nglio'i Mac xit "tt;t do", hie dau tham gia
cong doan CGT, chiu anh hucing cu.a Dang C¢ng san
1

W. Welsch: Die Philosophie der Mehrsprachigkeit!Triit h9c vJ

"tinh ngon ngu" nhiiu hon, trong: Die politische Meinung/Y ki�n
chinh tri, nam thu 32, 1987, s6 231, tr. 63, d�n theo W. Reese­
Schafer: Lyotard, Hamburg, 1995, tr. 7.
J. F. Lyotard: La Phenomenologie/HiÂ12 tupng h9c, xuftt ban 1Đ.n
I: 1954, "Que-sais-je?", N° 625, Presses universitaires de France.
Trong chuang IV, "Hi�n tuQTig hQc va ljch sir", cod� c�p nhi�u din
Trfrn Due Thao.
I


12 • BUI YAN NAJASON

Phap. Nam 1954, 6ng la thanh vien nh6m ta cap tien
chung quanh t<;l.p chi "Socialisme ou Barbarie" (Chu
nghfa xa h9i hoijc dii man) phat hanh tu 1949-1966 o
Phap,
do
Cornelius
Casl:oriadis va Claude
Lefort sang l�p. Nh6m
gom d9 60 thanh vien, giu
thai d9 phe phan doi voi
chu nghia tu ban, cac hinh
La soeiete bureaucratique
thuc chu nghia Mac giao
Le monde du travail
dieu, chu nghia Trot-kitva
chu nghia Mao. Ong chi
Le contenu du socialisme
tham gia d9 13 bai (tu

IJorganisation
1955-1963), chu yeu ve
Le tiers-monde :
I'Algerie et la Chine
CUQC chien tranh O Algerie,
duoi but danh Fran<;:ois
Laborde va tro thanh
chuyen gia ve Algerie. Tu
T .:i.p chi Socialisme OU Barbarie
1959, nh6m nay phan h6a
vi cac bat dong ve l�p truong chinh tri. Nam 1966,
Lyotard ra khoi nh6m, trai qua thoi ky khung hoang
n9i tam sau sac, gia tu cac ho<;l.t d9ng chinh triva chuyen
sang c6ng vi�c nghien cuu. Tu nam 1971, voi c6ng
trinh "Discours, figure" nhu la lu�n an tien sI quoc gia,
6ng d<;l.y o dcil-i h9c Nanterre, r6i tro thanh giao SU thl,ic
thv o d<;l.i h9c Paris VIII (Saint-Denis). Ong la thanh
vien sang l�p va c6 thoi gian lanh d<;l.O "College
internationale de philosophie". Ong nghi huu vao he
1987, lam giao SU thinh giang t<;l.i nhieu d<;l.i h9c Hoa Ky
va qua doi vao thang 04.1998.
Ot9ane

TRO CHUT(H TRIU HOC • 13

Tieu SU ngan gon tren day ciing cho ta m¢t hinh dung
kha tieu bieu ve m9t mau nguoi tri thuc Phap noi rieng,
Tay Au noi chung o nua cuoi the ky XX: h9 Ion len trong
boi canh "h�u chien" nhieu md m9ng nhung roi lq.i phai

trai nghi�m nhfing xung d9t, nghich ly, do vo, mat mat ve
nhieu m�t: ly tuong chinh tri, le song, tinh bq.n ... Trong
khi do, tinh hinh the gioi bien chuyen nhanh chong; cac
m�t kinh te, xa h9i, van hoa, doi song con bien chuyen
nhanh chong va phuc tq.p hdn nfia, bu9c ho phai d�t lq.i
hang loq.t van de.

1. Boi canh hinh thanh "tam lhli'c hiju • hien d�i''
I.I. "Tam thuc" cua m9t the h� b9c 19 r6 r�t nhat
trong cac loq.i hinh ngh� thu�t cung voi slj phe binh
ngh� thu�t va my h9c (xem 1.2). Tuy nhien, ciing can
d�t no vao trong boi canh chinh tri - xa h9i r9ng hdn
cua thoi dq.i, de tu do, co the hieu moi quan h� gifia
"hi�n dq.i" va "h�u - hi�n dq.i" m9t each dung dan hdn
so voi each hieu v¢i va va ddn gian ve chu "h�u 1' nhu
nhat cat ve phan ky lich su, qua do "hi�n dq.i" tro thanh
cai bung xung cho tat ca nhung gi cii ky, con "h�u-hi�n
dq.i" la cai gi moi me, hap clan. Ban than Lyotard da
ltjch li�t phan doi Slj ddn gian hoa day xuyen tq.C ay, Va
hdn m9t Ian, thay bu¢c phai tuyen bo giu khoang each,
th�m chi "ly khai" voi khai ni�m do chinh minh tq.o ra!
Dieu quan tr9ng nhat o day la kh6ng duQ'c danh
dong khai ni�m "Hi�n d4i" voi nhung gia tri cua thoi
Hi�n dq.i: slj khai minh, chu nghia nhan dq.o, slj khai


14 • BUI YAN NAMSON

ph6ng <1 >. Chi c6 nhu the, khai ni�m "h�u-hi�n dq.i" m6'i
chung to la mot khai n1�m "chien lu'.Q'c" de gifi khoang

each v6'i nhfing bi�n phap da du'.Q'c thu nghi�m suot
may the ky nham hi�n thl,ic h6a cac gia trj cua Hi�n dq.i.
Vao the ky XVI, Chau Au bu6'c vao mot tien trinh hi�n
dq.i h6a, den nay van chua ket thuc. Hq.t nhan cua tien
trinh hi�n dq.i h6a la giai ph6ng ca nhan ra khoi nhfing
boi canh tien-hi�n dq.i, va ca nhan tlj do trd thanh diem
xuat phat cua mQi bien d6i ve cau true kinh te, xa hoi
cung v6'i nhu cau "hQ'p thuc h6a" chung ve m�t triet
h9c va h� tu'. tu'.dng. Nhung, tien trinh thay the cai ph6
bien tien-hi�n dq.i bang cai ca nhan hi�n dq.i da dien
ra day nhfing xung dot va nghich ly khien ngu'.oi ta
n6i den mot "phep bi�n chung cua Khai minh" hay
"phep bi�n chung cua Hi�n dq.i". Tien trinh hi�n dq.i
h6a ay, n6i nga.n, luon bi can tro' va de d9a bo'i nhang
mo hinh tie'n - hitn d(li chu'.a chiu chet han. Nhieu hinh
thuc each tan ve xa. hoi va h� tu'. ttio'ng mang danh hi�u
"hi�n dq.i", nhu'.ng thl,ic chat la "tien-hi�n dq.i", hay n6i
khac di, van chu'.a th�t Sl,i CO du'.Q'C nhfing hinh thuc xa
h¢i thich hQ'p cua nhfing ca nhan tl,i do. Thay cho cho
nhfing moi quan h� tien-tu'. ban chu nghia va tien-hi�n
dq.i la gia trj trao
nay tro' thanh hinh thuc CU a Sl,i tha
h6a "ban tinh con nguoi" (K. Marx) va nay sinh nhu
ca.'u keu doi nhfing hinh thuc "nhan dq.O hdn" trong cac
quan h� xa h¢i. Ben Cq.nh nhfing yeu to kinh te va xa
h¢i khac, chinh nhu ca'u hue thiet nay lq.i tro' thanh mot

aoi,

Peter Engelmann: Postmoderne und Dekonstruktion. Stuttgart

1990, tr. 8.

1


TRO CHUY(N TRIO HOC + 15

nguon tiem hjc hau nhu VO t�n de cho nhung "chien
ltiQ'c" tien - hi�n d�i khac nhau huy d9ng va 1�m dl,lng.
Trong boi canh d6, "tam thuc h�u-hi�n d�i" la m9t no
Ive m6'i nham thuc tinh tru6'c nhung nguy Cd va cam
do de tiep tl,lC suy tliong Va k.ien t�O nhung hinh thuc
m6'i, phu hQ'p hdn, de "cuu van" va bao v� nhung gia trj
dich thljc ctia Hi�n d�i: sv tlj do va slj khai ph6ng ctia
ca nhan. Khong phai ngau nhien ma "tam thuc" nay ra
doi trong nua sau ctia the ky xx, m9t "the ky ngan"
nhung phai chung kien day "nhung cljc doan" (Erich
Hobsbawn), nhat la a Chau Au. Vi the, Lyotard nhieu
Ian nhan m�nh: "H�u-hi�n d�i khong phai la S\i cao
chung ctia Hi¢n d�i [ ... ] ma la m9t quan hf khac v6'i
H'I�n d �I'"(1)
A

1

Willem van Reijen/Dick Veerman: N6i chuy�n v6i J. F. Lyotard:
Khai minh, cai cao ca, triSt h9c, my h9c. Sdd, 1990, tr. 121. Jean­
Loup Thebaud, trong Magazine litteraire, 3.1987 (Du bon usage
du postmodeme, tr. 96) cho biSt Lyotard da n6i rieng v6i ong ring:
"H�u-hi�n d�i la m9t tu khong ch�t che, va chinh vi thS ma dugc

toi ch9n d� chi mu6n n6i len m9t "bao hi�u" ring: c6 di�u gi d6
dang suy tan a trong tinh hi�n d�i" (Il sert a signaler que quelque
chose est en declin dans la modemite). Thang 2.1988, trong diSn
tu b�ng tiSng Anh t�i Bao tang ngh� thu�t Bern (Th1,1y Si), Lyotard
xac dinh ro hon nua v� each hi�u cua ong: "Ai cung biSt chinh
ban than toi da sir dµng thu�t ngu "h�u-hi�n d�i". D6 la m9t each
thuc it nhi�U CO tinh khieu khich d� d�t CUQC thao lu�n V� nh�n
thuc trong anh sang dAy du cua n6. H�u-hi�n d�i kh6ng phai la
m9t thoi ky mm, ma la vi¢c "rewrite" [Phap: "reecrire/"viit lq,i",
"xu ly lq,i "} m(H s6 d�c di�m cua Hi�n d�i, nhfrt la tham v9ng cua
n6 trong vi�c d�t ca so hgp thuc h6a cho dS an giai ph6ng toan b9
nhan lo�i bing khoa h9c va ky thu�t. Tuy nhien, vi¢c "rewrite"
nay v6n ilii. co m(lt tu /au trong ban than Hi¢n ilf,li" [ch(mg toi nh�n


16 • BUI YAN NAM �ON

1.2. "Ba buoc" tniong thanh cua "tam thuc" h.)u
- hi�n d�i
Ta t<}.m ro'i th6'i diem 1979 cua tac pham Roan canh
hq,u-hi�n dt;li de den v6'i bai viet n6i tieng cua Lyotard
vao nam 1982 v6'i nhan de "Tra liti cau hoi: Hq,u-hi�n de#
la gi?" V6'i bai viet nay, 6ng tht;IC slj xac dinh khai ni�m
"h�u-hi�n d<}.i" nhu m9t cudng linh nghien cuu. Va ai da
quen thu9c v6'i lich SU triet h9c Tay phliong at de dang
lien tlio'ng den bai viet ciing c6 tinh cuong linh cua I.
Kant nam 1783: "Tra liti cau hoi: Khai minh la gi?" S1=i
tliong dong trong each d�t nhan de cang cho thay ro:
Lyotard muon hieu quan ni�m "h�u-hi�n d<}.i" cua minh
nhu la m¢t phien ban m6'i me cua slj Khai minh. Bai viet

nay d�c bi�t ly thu: Lyotard chinh thuc tra lo'i nhung S\i
phe phan va ngQ nh�n d6i v6'i "h�u-hi�n dq.i" nhli la trao
luu phan-hi�n d.,1i va tan bao thu, dong tho'i giai bay ro
ba bu6'c "trlio'ng thanh" cua tam thuc h�u-hi¢n dq.i: tu
quan ni�m m6'i ve ngh� thu�t va my h9c tien len triet
h9c h�u-hi�n d<}.i.

Cu¢c tranh lu�n no ra tu bai dien tu cua J.
Habermas nam 1980 khi 6ng nh�n giai thu6'ng Adorno
6' Frankfurt/M: "Hi�n d(li - mqt de' an khong hoim tat",
trong do, nhli da noi, ong danh gia cac XU hlio'ng "h�u­
hi�n dq.i" trong triet h9c la "phan-khai minh" va "tan bao
thu"< 1). Ban than Habermas ciing da mo ta va nhin nh�n
m�nh]. (Lyotard: Rewrite the Modern, Bern 1988, tr. 25 (Cac trich
d�n ve Lyotard ti�p theo trong bai, trir khi c6 chu thich rieng, deu
tu quy�n Haan ciinh h(w-hifn a(.li).
1
J. Habermas: Die Moderne - ein unvollendetes Projekt.


TRO CHUr(H TRlfr HOC + 17

nhung di bi�t ve van h6a va xa h9iJ nhat la sl.j di bi�t gifia
h� thong Va the gidi CUQC
:Sl·
song) nhung van chu trlidng
tim each dua nhung sl.j di bi�t
ay ( chang � <;10 gifia nhung
d <;10 due h9c va ve chinh tri)

vao tro l<;1i trong nhfing trai
nghi�m ve sl.j thong nhatJ nho
vao ngh� thu�t hi�n d<;1iJ tuc
nho vao kinh nghi¢m tham my
nhli la sl.j hoa giai nhung di
bi�t. Theo HabermasJ ngh�
thu�t la linh vl.jc xa h(>i c6 the
Jurgen Habermas
quy t\1 tro l<;1i nhfing gi dang
lam nguy: slj phan h6a tri�t
Jurgen Habermas
,0:,-

Philosophisch-politische Aufsatze 1977-1990, Leibzig 1990.
Trong bai nay, Habermas phan lo�i cac trao hru phe phan hi?n d;,ii
thanh ba lo�i:
- Cac nha "bao thu tre" (Bataille, Foucault, Derrida), - cac nha bao
thu gia (Hans Jonas, Robert Spaemann) muf>n quay trcr v€ lai v6i
nhfrng l�p truong ti€n-hi?n dai; - va cac nha "tan-bao thu" hoan
nghenh khoa h9c hi?n dai nhung cf> tinh ha thip ti€m h,rc van h6a
va luan ly cua n6. Habermas khong neu ten ai ca trong trao luu thu
ba nay, nhung Lyotard cam thiy bi am chi va ng9 nh�n, nen da vi�t
bai tren de dap tra. Nam 1985, trong cong trinh 16n ban v€ thuy�t
h�u-ciu true Phap (Der philosophische Diskurs der Modeme/Di�n
ngon tri�t h9c v� Hi?n dai), Habermas ciing khong d€ c�p d�n
Lyotard. Thanh thu khong c6 CUQC tranh lu�n cong khai giua hai
nguoi (nhu gifra Lyotard va Richard Rorty, xem: 4) ma chi c6
nhieu CUQC thao lu�n soi n6i chung quanh hai ngucri.

18 •

BUI YAN HAMSON

de cua nhung cau true xa h(>i va ngfi nghia.
Khac v6'i Habermas, Lyotard kh6ng nhin thay kha
nang hoa giai nhung di bi�t cua Hi�n d�i d trong ngh�
thu�t hi�n d�i, ma hoan toan nguQ'c l�i: ch{nh triet h9c
hqu-hi ¢n dc;zi thoatthai tutinhthan cuangh¢ thuqt hi�n dc;zi:
"Triet h9c h�u-hi�n d�i <lien d�t m(>t each suy ly nhung
gi ngh� thu�t hi�n d�i da the nghi�m bang phtidng ti�n
ngh� thu�t''. Ong neu "ba bu6'c" cua trai nghi�m ve slj doi l�p gifi'a chu nghia hi�n thi.jc trong
ngh� thu�t v6'i cac thu nghi�m cua phong trao van ngh�
"tien phong" va phan tu; 2. trai nghi�m ve slj d6i l�p ( da
dtiQ'C Kant gQ'i len trong quyen Phe phan nang htc phan
doan, l 790 )< 1) gifia "cai d�p" va "cai cao ca"j va 3. sau trai
nghi�m ve ngh� thu�t va my hQc hi�n d�i, tam thuc h�u­
hi�n dq.i phat trien cao hdn thanh triet hQc.
1.2.1. Si! doi l4p gifia chu nghia hi�n thijc va sij
phan tu hay thii nghi�m:
Chu nghia hi�n thljc ( trong ngh� thu�t ciing nhti
trong triet hQC) di tim IDQt hi�n thtjc khach quan, IDQt
ch6 dlja vfing chac, m<)t "thljc t�i" dang de mo ta va
trinh bay. Ban tinh cua chu nghia hi�n tht;ic la quan tam
den tr�t tlj, Sl.j thong nhat, S\1 dong nhat, Slj an toan Va
tinh pho thong, n6i each khac, den vi�c ket thuc,lo�i bo
nhung gila "thu nghi�m", "tien phong". Trang khi d6,
I. Kant: Kritik der Urteilskraft/Phe phan niing hrc phan doan,
Chuong I: Phan tich phap v� nang hrc phan doan thim my: Phan

tich phap ve cai dt;p va cai cao ca. Bui Van Nam San dich Va chu
giai, NXB Tri thuc, 2007, tr. 57-179.
I


TRO CHUYIN TRIO HOC • 19

"hi�n thl.jc" da bi khuynh loat boi the 11.jc cua chu nghia
tu ban, cua "nhung d6i tu'.Q'ng SU d1:1ng va cac vai tro cua
doi song va dinh che xa h<)i" khien cho vi¢c trinh bay
no (m9t each "hi¢n thl.jc") chi co the thl.jc hi¢n trong
hinh thuc cua hoai v9ng ho�c che nh;,10, nhu "sl.j dau kho
hdn la th6a man". Vl, theo Lyotard, ta dang song trong
m<)t the gioi, ndi do "hi�n tht;ic da bi mat on dinh den d<)
khong con dam bao chat li¢u nao cho kinh nghi¢m nua,
nhting l;,1.i co du cho vi¢c tim toi va thu nghi¢m".
Chi can nhin vao nhung san pham "nghe nhin" hQ'p
thi hieu hi¢n d;,1.i, du thay "hi¢n tht;ic" dtiQ'c dien ta o day
chi la "nhung bong ma cua chu nghfa hi¢n thvc", chi t;,10
ra nhung hi¢n thl.jc ao de an ui va danh l;,1.c huong. Vl the,
d6i l�p l;,1.i ve nguyen tac voi "chu nghia hi¢n tht;ic" ay,
can co m<)t ngh¢ thu�t hi¢n d;,1.i quay tro l;,1.i phan tu ve
chinh minh ("Cai gi lam cho ngh¢ thu�t tro thanh ngh¢
thu�t [va van chtidng tro thanh van chtidng]?), dong
thoi thtiong trl.jc d�t nhung quy tac cua chinh minh
thanh van de bang con dtiong thu nghi�m voi nhung
hinh thuc, mau sac, but phap ... d6i l�p l;,1.i voi nen "ngh�
thu�t tieu th1:1" chi dva tren thi hieu va sue mua. Trai
nghi�m nay du'.Q'C C\} the hoa O btioc thu hai: S\i doi l�p
giua "cai d�p" va "cai cao ca".

1.2.2. SI/ doi l4p giiia "cai d�p 11 va "cai cao ca"
Theo Lyotard, "Hi¢n d ;,1.i" di lien voi vi¢c di bi�t
hoa nhung linh vl.jc hi¢n thl.jc het sue khac nhau va voi
slj "khung hoang long tin" ve m<)t hi¢n tht;ic duy nhat.
"Hi¢n d�i" cho phep ta kham phi "hi¢n thl._tc thl._tc ra it
co tinh hi�n thl._tc den nhu the nao". St;i phat hi�n nay da


20 • BUI YAN NAM �ON

co m�t trong quan ni�m cuaKantve "cai cao ca". Ta nho
rang, theo Kant, cai cao ca la "sv danh thuc tinh cam ve
m(>t quan nang sieu-cam tinh o trong ta"< 1 >, do do, la cai
gi vtiQ't ra khoi khu6n kho dien ta hay khong the bien
thanh hi�n tht;ic dtiQ'c. Tinh cam ve cai cao ca con nay
sinh khi ta nghI den cai gi tuy co the suy ttiong hay dt;i
bao bang y ni�m nhting khong bao gio co the nam bat
hay trai nghi�m: chang h.;in, ve cai Tuy�t d6i, cai Toan
b(>, cai khong-con-co the - phan chia v.v .. .
Trang khi do, quan ni�m ve "cai d�p" dt;ia tren cai
gi CO the nam bat dtiQ'c, dien ta dtiQ'C bang khai ni�m Va
trai nghi�m dtiQ'c trong slj nhat tri, hai hoa ve so thich
va tham my. NguQ'c }q.i, cai cao ca nham den cai gi phi
- tham my, cai gi khong-the-dien-ta-dticjc. Vi the, theo
Lyotard, ngh� thu�t hi�n dq.i la nen ngh� thu�t dt;ia vao
tinhvo-hinh thuc CU.a doi tticjng hayvi�c tranh dung mQi
hinh ttiQ'ng hay mo phong de no Ive cho thay "co m(>t cai
gi-khong-the-dien-ta-dtiQ'c". Cho "thay" r6 co m(>t cai
gi c6 the suy ttiong dticjc nhting khong the "nhin thay"

dticjc hay lam cho "nhin thay" dticjc: d6 la "tien d�t cticjc
(enjeu) cua h(>i h9a hi�n dq.i".

Tu cho xac dinh ngh� thu�t hi�n dq.i nhu la de an thu
nghi�m, phan tti, khong htiong den cai d�p ma den cai
cao ca, cai dich tht;ic khong-the-dien-ta-dtiQ'c, Lyotard di
toi btioc thu ba cua "tam thuc h�u - hi�n dq.i": nen triet
h9c phu hcjp voi no.
1.2.3. Triet h{Jc htju-hiin dq.i
1

I. Kant, Sdd, Phan t{ch phap vJ cai cao ca, B74-B 131.


TRO CHUYlN TRlfl HOC • 21

Qua nhfing gi vita trinh bay het sue sd hicjc, cam
giac dau tien cua ta la: Lyotard khong phan ly tri�t de
gifia Hi�n d�i va H�u - hi�n d�i, dung hdn, ong thay rang
nhfing Y tli6'ng - clan d�o, nhfing dtj ph6ng nen tang cua
Hi�n d�i n6i chung, ngh� thu�t hi�n d�i n6i rieng phai
duqc HQU - hi¢n d,;ii thljc hi¢n. Du6'ng phan thuy duy nhat
va quyet djnh qe phan bi�t giua hai "tam thuc" (esprits),
theo ong, chi la 6' cha: trong khi tam thuc hi�n d�i {{kh6c
than", thi tam thuc h�u-hi�n d�i "reo mitng" trlio'c S\i giai
the cua mqt hi�n thl;ic duy nhat va S\i troi d�y cua VO van
kha the cho vi�c "tim toi nhfing lu�t chdi m6'i, nhfing
phlidng thuc ngh� thu�t m6'i mang tinh thu nghi�m".
Tuy Hi�n dc].i da c6 cong, chang h�n, trong ngh� thu�t,
chi ra cai khong-the-dien-ta-ducjc, chi ra tinh khong the

nam bat hi�n thl;ic nhu cai toan be\ nhung n6 van sau
kho ve cai chan tro'i da mat, ve vi�c tieu bien di cua "cai
d�p" trong vi�c mo ta, trinh bayC 1). NguQ'c lc].i, h�u - hi�n
d�i "... no Ive di tim nhfing S\i khong phai de t�n hu6'ng ma de mai sac tinh cam rang c6
m¢t cai khong-the-dien-ta-dticjc". Vl the, nhi�m V\l cua
triet hQC h�u-hi�n dc].i, theo ong, khong phai la" cung cap
m9t hifn thljc ma di tim nhfing gQ'i y cho m¢t cai gi c6 the
suy tu6'ng ducjc nhung khong the dien ta ducjc". Va, cung
v6'i Kant, ong cho thay nhung "ao tliQ'ng bi�n chung"
Cua vi�c vliQ't bo nhfing S\i doi l�p de thong hQ'p thanh
1

Xem: I. Kant, Phe phan nang ll!c phan aoan, Miy lai gi6i thi�u
va luu y cua nguai dich: 8.5.3: Cac ph(;lm tru ch6ng l�i "cai d�p"
va tam thuc "hi?n de;1i", Sdd, Bui Van Nam San dich va chu giai,
tr. LXI va ti�p.


22 • BUI YAN NAUOI

cai M<;>t duy nhat (kieu Hegel) se dan t6'i stj ''khung bo"
("terreur 11)< 1) nhu the nao. T6m le;li, c6 the n6i "tam thuc
h�u-hien dq.i" la m<;>t "mo hinh" phan tu gom ba m�t: kinh nghi�m va thua nh�n t{nh co the' cau tq.o nen du(Jc
ciia hi�n thtjc; - kinh nghi�m va thua nh�n nhang di bitt
khong the khac pht;ic trong the gi6'i con nguoi va xa hQi,
Vil - no ltjc thu nghi�m nhung Stj "cau te;l.O nen hi�n thtjc"
Vil nhung di bi�t hen trong nhung hi�n thtjc C\l the CUa
chung ta.
V�y, dau la nhang Cd S

duqc trinh bay? Ta hay trd lq.i v6'i tac pham "Roan ciinh
hq,u-hifn dq.t nam 1979.
2. Tu "tam thac hiu - hien 11ai'' den "boan canh hau - hien
11
dii S\f kbung hoing ca}a CiC u d'i ·IIJ SIJ" trong Vite hqp
thac boa tri thac khoa h9c
:

Cd sd cho l�p lu�n ctia Lyotard la lu�n diem trung
tam sau day trong quyen Roan canh hq.u - hitn dq. i:
vifc hqp thuc h6a cho tri thuc khoa h9c da bie'n doi tq.n
goc re... Tri thuc nay khong con c6 the quay tr6' lq.i
cau vi�n cac "dq. i -tlj slj11 (grands re.cits) ciia Hi�n d�i,
tuc cac h� thong ly lu�n lam vai tro ctia cac "sieu ngon ngu" hay ''sieu - ttj stj" (meta-recits) de chung
thtjc, de mang le;ti tinh chinh dang, hay, n6i each khac,
de "hqp thuc h6a" (legitimation) cho n6, bdi cac d�i
Lyotard c6 y dung l�i chinh khai ni�m "khung b6" ("der
Schrecken ") cu.a Hegel. Xem: Hegel, Hifn ttt<;mg h9c Tinh thdn:
T\I do tuy�t d{)i va S\f khung b6, tr. 582-595. Bui Van Nam Son
dich va chu giili, NXB Van hQc 2006, tr. 1156 va ti€p.
1


TRD CHUY(N TRIO HOC • 23
- h;l Sl;l nay khong con dang tin nfia. Bieu nghich ly cl

day la: chinh ban than khoa h9c, - tl;l hQ'p thuc h6a
hay di tim tinh chinh dang cua minh trong khuon kho
cac "d�i - tl;l sl;l" ay - da d�t nghi van ve tinh chinh
dang hay tinh dang tin c�y cua cac "d�i - tl;l sl;l" nay.

Ly do th�t de hieu: "Khoa h9c, ngay tu dau, da xung
d9t voi nhung tl;l sl;l (hay nhung chuy�n ke). So voi
cac tieu chuan cua rieng n6, hau het nhung tl;l sl;l deu
la huyen thuyet". Nhu ta se de c�p ro hdn d cac phan
sau, cai biet "tl;l sl;(" va cai biet "khoa h9c" la VO lidc
(incommensurable), nghia la khong the so sanh voi
nhau du'Q'c, bdi hinh thuc tl;l sl;( (ke chuy�n) khong
bao gio' c6 the trinh bay m9t cai biet khoa h9c. Ta biet
rang, cai biet theo kieu tl;l sl;l mang l�i rat nhieu "tro
chdi ngon ngu", thu'o'ng chu yeu gom ba lo�i:
-Nhungphat ng6nsc1thj (denotativ) nham quy nhung
khai ni�m ve voi y nghia nguyen thuy cua chung. N 6i
ddn gian, ta n6i ro dieu ta muon n6i: tro'i, dat, gi6,
mu'a ...
- Nhfing phat ngon chi thj (prescriptiv): dua ra nhung
chi dan, m�nh lenh, khuyen cao, doi hoi, de nghi va
nhieu thu tu'ong tlj.
- Nhung phat ngon thf/c hi�n (performativ): lo'i n6i de
thl;lc hien hay ket thuc hanh d<}ng ma chinh lo'i n6i ay
da neu ra, vd: "Toi tuyen bo khai mt;ic bu6i le'; d day,
nguo'i tuyen bo c6 tham quyen de tuyen bo va tht)'c
hi�n lo'i tuyen bo.
Cai biet hay tri thuc khoa h9c cung khuyen khich
nhieu tro chdi ngon ngu, nhu'ng chi khuyen khich


24 •

Bbl VAN NAM �ON

nhung "tro chdi" nao tlidng ung voi hinh thuc "sif th;"
ma thoi. Trong khi cai biet tlj S\i la m9t b9 ph�n cau
thanh cua moi day lien ke't xa h(,i, thi tri thuc khoa hoc
tach roi voi cac tro chdi ngon ngfi kieu ay. Dieu nay
khong c6 nghia tri thuc khoa h9c khong quan h� voi
xa h9i, nhung chi quan h� m9t each gian tiep. M9t
phat ngon khoa hoc, tlj ban chat, khong bao gio duQ'c
bao v� de tranh khoi slj kiem sai, trai l<;1i, dieu ki�n tien
quyet cua tinh khoa h9c chinh la tinh c6 the duQ'c kiem
chung va kiem sai, trong khi dieu nay khong the ( va
khong duQ'c phep) ap dl)ng cho cai biet t\i stj. T6m l<;1i,
khong the danh gia khoa h9c bang gia tri cua tlj slj,
cfing khong the danh gia tlj Slj bang gia tri CUa khoa
hoc, boi cac tieu chuan can thiet khong bao gio c6 the
co cung gia tri cho ca hai. Ong noi ve d�c diem cua
tri thuc khoa hoc: "Khong phai toi c6 the chung minh
dieu gi, boi thtjc t<;1i dung nhli dieu toi n6i, ma la: bao
lau toi c6 the chung minh thi cho phep nghi rang thtjc
t<;1i dung nhli dieu toi n6i", do d6, "than tho ve slj "mat
y nghia" trong tinh h�u-hi�n d<;1i c6 nghia la lay lam tiec
rang cai biet o day khong con chu yeu la c6 tinh tlj slj
nua. Nghi nhli the la m9t S\i khong nhat quan". The
nhung, trlioc khi "tinh ng9" ra dieu nay do "nhung bien
doi van chlidng va ngh� thu�t tu cu6i the ky XIX", chinh
khoa h9c danh phai tro l<;1i cau vi�n nhung "d<;1i-tlj stj"
da tro nen dang nghi ngo. Dieu nay ngay cang kh6 thvc
hi�n, va khoa h9c lam vao the be tac, "tien thoai luong
nan"; va d6 chinh la cai ma ong g9i la "hoim canh hqu hi¢n dc;li" cua khoa h9c.

TRO CHUY(N TRlfT HOC + 25

2.1. S\i thay doi mo hinh "hQ'p thuc hoa" khoa
hQC tu thoi c�n d�i
Vao th6'i c�n d<;1i o phu'dng Tay ( tu cuoi the ky
XVI), mo hinh "hQ'p thuc h6a" nhung phat ngon suy
ly, nhat la nhung phat ngon khoa h9c di lien voi nhung
bien d9ng chfnh tri, kinh te, xa hQi CUa CUQC each m<;1ng
tu' san va each m<;1ng cong nghi�p sd ky. Thay cha cho
Thu'Q'ng de nhu' la tham quyen bi�n minh va quy chieu
toi h�u cho m9i dien dich suy ly thi bay gi6' la chu the'.
Sg quan sat nhin the gioi nhu m9t sl.j da t<;1p cua nhung
hi�n tu'Q'ng di dong. De di den nhung phat ngon khoa
h9c vu'Q't ra khoi nhung tru'o'ng hQ'p ca bi�t, vi�c nghien
cuu khoa h9c tru'oc het phai "cau t<;10" doi tu'Q'ng cua
minh nhu' the nao de cho phep c6 du'Q'c nhung phat
ngon pho bien. Muon phat bieu ve sl.j n6i ket va nhung
moi quan h� pho bien gifia nhung hi�n tu'Q'ng, khoa h9c
phai lam cho nhfing hi�n tu'Q'ng c6 the' so sanh du<;tc vai
nhau (commensurable). Tru'oc day, trong the gioi quan
Kita giao ve huyen nhi�m sang t<;10, chinh Thuqng de
bao dam cho sl,i n6i ket va ngang bang gifia nhung hi�n
tu'Q'ng. Bay gi6', con nguoi the cha de lam cong vi�c ay,
tuc tro thanh chu thl nh4n thuc, d6i l�p l<;1i voi the giai
du<;tc nh4n thuc. Quan h� chu the - khach the tro thanh
h¢ hinh (paradigme) cua khoa h9c c�n d<;1i va cua the
gioi quan khoa h9c n6i chung.
Hanh vi mang lq.i tr�t tl.j, lay chu the lam trung tam
nhat thiet phai dl,ia tren m9t tien trinh truu tu'Q'ng h6a gap

doi. M9t m�t, tu Descartes, chu the la chu the tu duy vu'qt
ra khoi tinh da t;;ip cua con nguoi de dam bao mang l<;1i


26 • BUI YAN NAM �ON

chan ly cho m9i nguo'i: slj truu htQ'ng h6a ay dong tho'i
la S\i quy giam con nglio'i vao m9t thUQC tinh CO ban, CO
the so sanh duQ'c gifia m9i con ngu6'i: ht duy. M�t khac,
m9t S\i truu tliQ'ng h6a htong hj cfing doi tttQ'ng. Chu the tu duy tiep thu nhung hi¢n tuQ'ng
nhu nhung hi¢n tliQ'ng duQ'c suy tuang, tuc cung phai quy
giam tinh da t�p cua chung thanh nhfing thu{>c tinh giong
nhau, c6 the so sanh v6'i nhau duQ'c. V�y, vi¢c lo�i tru tinh
di dong hay slj di bi¢t la dieu ki¢n co ban trong tien trinh
"cau t�o" khoa h9c tho'i c�n d�i va qua d6, la ly tinh duy
khoa h9c pho quat h6a.
Chu the tu duy va doi tliQ'ng nhu cai duQ'c suy
tliong la hai cljc cua
ly tinh c�n d<;1i, tham
nh�p va nhao n�n
toan b{> m9i linh vljc
cua xa h{>i hi�n d�i
nhu la chuan mljc
toi cao, duQ'c thua
nh�n. Cu{>c thao
lu�n chung quanh
Rene Descartes
h� hinh nay keo dai
tu Descartes den Hegel. C6 the n6i, ve nhieu phuong

di¢n, triet h9c Hegel la m9t bu6'c ngo�t quan tr9ng
trong tien trinh nay. Hegel kich li¢t phe phan m6 hinh
ly tinh lay chu the lam trung tam cua khoa h9c hi�n
dq.i. The nhung, slj phe phan tri¢t de cua 6ng chi nham
den mo hinh bi�n minh chu kh6ng dl,lng chq.m den cau
true cua ly tinh nay. De nghi cua 6ng la hay to chuc


TRO CHUYIN TRlfi HOC • 27

l4i stj suy ly khoa h9c thanh Mpt khoa h9c triet h9cJ
cang g6p phan duy tri cau true ay. Khac chang la thay
cho cho chu the cua Descartes bang m9t tinh pho bien
gia tliong cua Tinh thanJ cua m9t Chu the duQ'c khach
quan h6a. Mo hinh noi ket cua logic h9c bi�n chungJ
nguyen tac v�n d9ng cua slj phu dinh-nhat dinh thay
cho cho logic h9c luong gia [ dung/ sai] cua khoa h9c
nhan dinhJ va noi ket Tri thuc thanh Mpt h� thong duy
nhatJ khep kin "ma cho ket thuc cua n6 la cho bat dau
[ da duQ'c phat trien] cua n6". No ltjc cua Hegel da giai
ph6ng ly tinh - lay chu the lam trung tam - ra khoi
nhfing mau thuan cua n6 va g6p phan tang cliong yeu
sach thong tri cua con nglioi len tren tlj nhien va len
tren chinh minh. SongJ vi le thao tac quy giam cua ban
than h� hinh khong dliQ'c thay doiJ nen no ltjc ay da
dan den nhfing h�u qua kh6 luong trong doi song hi�n
thtjc. Voi khai ni�m "h�u-hi�n d4i"J Lyotard muon pha
VO dong phat trien ayJ khong phai de chong l4i cac dl;i
ph6ng ban dau cua Hi�n d4iJ maJ nhu da n6iJ nham
phan tli toan di�n Ve Slj phat trien lan Cd SO "hQ'p thuc

h6a" cua no. Theo ongJ di nguQ'c l4i voi "thi�n chi" ban
dauJ chinh hai hinh thuc cua h� hinh chu the trung
tam (pho quat h6a chu the lan doi tliQ'ngJ dan toi vi�c
lo4i tru tinh di dong) la mam mong cua slj phat trien
l�ch 14c cua Hi�n dq.iJ gay ra "hoan canh h�u-hi�n dq.i"
nan giai hi�n nay. Nhli Peter Engelmann (SddJ tr. 16)
nh�n xet: "S1;t phe phan cua Lyotard khong ch6ng l�i
ly tinh n6i chungJ trai lq.iJ ong muon hi�n thl;ic h6a slj
Khai minh Au chau m{>t each moi me bang each phan
doi m9t hinh thdi Zich sit nhat ajnh cua ly tinh von dl;ia