di sản bảo tồn mỹ nghệ đá ninh vân

OVAN
ifONC
CHUONG TRINH BAO TON
AC D! SAN
VAN HOA PHI
VAT THE
HAM 2002
i^fiHE
O^
IWINH
¥i^^
THONG
TIN
NINH
BINH
n
2002
BO VAN HOA
-
THONG TIN
CHU'aNG
TRiNH BAG TON
GAG
Dl
SAN VAN HOA PHI VAT THE
NAM 2002
*******
MJ**:^:!::^:^:^
DI SAN BAO TON
MY NGHE DA NINH VAN
<aj-'o:

>
l\
^
X
X
I
1
^'H
v\-
v)
s^
sd
VAN
HOA
- THONG TIN NINH BINH
Thuc hien-
2002
MV
NGH€ Dfl
NINH
VnN
My nghe da truyin thdng (va hien dai) cd tQ lau, tren pham vi toan the
gidd. Cae "san phdm bdng da" trong thdi ky cd xua cua nhan loai thudc cac
dan tdc da dugc xem la hien than va chQng
tich
phong phu vl thud binh minh,
thdi "nien thieu" cua loai ngudi.
C)
Viet Nam, viec che' tac da tu nhien tQ thdd
tiin

su va so su cd d khdp
nod tren toan lanh thd. Cac san phdm kie'n tnic, my nghe bdng da thd so hay
tinh xao cQng hien
hiiu
d mgi vung, mgi
miin.
Tuy vay, cho de'n nay, tren toan ddt nudc Viet Nam ehi dang luu tdn 03
vung
nghi
da tieu bieu, dac sdc va trudng ton. Dd la cac vung
nghi
da d:
Ninh
Binh,
Thanh Hoa, Da Ndng - neu khdng ke den eae co sd che' tac cae
san phdm bdng da cd quy md nho rai rac d cae tinh thanh. Su bao luu, trudng
tdn, hdi sinh eiia eae vung
nghi,
lang
nghi
che' tae da tieu bieu trong ca nudc
la cd nhcmg co sd thuc
tiin,
lich su, truyin thdng van hoa lau
ddi-la
nhQng ndi
dung gia tri van hoa phi vat thl da va dang rat can dugc bao tdn va phat huy.
Tren dia ban tinh Ninh Binh xua va nay tieu bieu cd vung
nghi
da

truyin thdng thudc xa Ninh Van- huyen Hoa Lu (ma dai da sd chi luu tdn d
hai lang la: lang He va lang Xuan Vu).
Nghi
che tac da d day cd nhQng dac
trung, dac sdc rieng so vdi cae vung khac. Day vQa la thue
tiin
lich su, vQa la
bi quyet ciia lang
nghi
va vung
nghi,
ciia dia phuang.
Sau day la nhihig ndi dung chi tiet khao ta vl
nghi
che tae da d Ninh
van (huyen Hoa Lu - Ninh
Binh)
-do cac can bg chuyen mdn thudc Sd Van
hoa Thdng tin Ninh
Binh
thuc hien.
S6
VAN HOA THONG TIN NINH BINH.
MV
NGHl Dn
NINH VAN
l-NHUfNG
NET KHAI QUAT VE TRUYEN THONG
CUA
VUNG

NGHE DA NINH VAN.
Xa Ninh Van thudc huyen Hoa Lu, tinh Ninh
Binh.
Xua kia, vimg dat
nay thudc ngoai vi kinh thanh Hoa Lu (the ky X) vdi hai
trilu
dai: Dinh,
Tiin
Le va khoang 5 nam ddu ciia trilu Ly. Vung nay thudc xQ sd rgng
Idn
cua cac
nui,
day nui da hung
vi,
triing diep thudc he nui da casta cd nien dai khoang
250 trieu nam.
1-
Ve vi tri dia ly:
phia
Bdc giap vdi 2 xa Ninh Thdng va Ninh Hai
(Hoa Lu); phia Nam giap vdi xa Yen Binh (thudc thi xa Tam Diep); phia
Ddng giap vdi xa Ninh An (Hoa Lu); phia Tay giap vdi day nui dai (ten dia
phuang ggi la day Trudng Son) ma phia ben kia day nui nay la dia ban huyen
Nho Quan.
Xa Ninh Van each thi xa Ninh
Binh
khoang
6km
vl
phia

tay-tay nam.
TQ trung tam thi xa Ninh
Binh
xuoi Qude
Id lA
vl
phia
Nam chimg
6km la tdi dia ban xa Ninh Van (d
phia
ben phai dudng Qud'c
Id).
Tru sd
UBND xa ddng each dudng Qud'c
Id lA
khoang 1km vl
phia
Tay, duge ndi
vdi Qude
Id
va cac thdn, xa quanh vung bdng he thdng dudng giao thdng kha
thuan tien.
Xa Ninh Van cd 8 thdn, lang la: Xuan Vu, Chan VQ, Ddng Quan, He,
Dudng, Lang, Van Le, Thugng.
Tuy nhien, d Ninh Van tQ xua den nay hau nhu
nghi
che tae da ehi luu
tdn d 2 lang: lang Xuan Vu va lang He.
Lang Xuan Vu va lang He
each

nhau khoang
1km
theo dudng lien thdn.
Vl sao chi cd 2 lang nay luu tdn
nghi
da
tQ
xua den nay la
diiu
vQa mang tinh
tu nhien vQa mang
tinh
bi dn.
Nghi
da cd d lang Xuan Vu trudc hay d lang
He trudc thl cung ehua ai xac dinh ro dugc. Chi biet rdng
nghi
truyin thdng
nay da dugc luu truyin
tQ
lau ddi.
MV
NGH€ Dfl
NINH VAN
So vdi lang Xuan VQ thi lang He dugc hinh thanh tQ lau ddi hon. Trong
dia phan lang He cd cac
din
thd cd kinh la:
Din
Ke Thugng,

din
Ke Ha,
din
Miiu
Son (da dugc Bd Van hoa Thdng tin cap bdng cdng nhan di
tich
lich su
van hoa - bdng cdng nhan chung ca 3 di tich - nam 1997).
Din
Ke Thugng
(San Ke Thugng),
din
Ke Ha (Son Ke Ha) la nhQng ngdi
din
khdng cd tudng
va mai che
nen
ed ten ggi dan gian la
"din
tran" (d ngoai trdi). Day la nhCmg
noi thd Nggc Hoa cdng chua (la con gai vua Hung) va DQc Tan Vien Son
Thanh la chdng cdng chua - theo truyin thuyet. Cae ngdi
"din
tran" nay thuc
su la nhcmg cdng trinh bdng da kha ed, lai dugc kien tao d khdng gian nui da
tu nhien dep va ddc dao den la thudng. Theo ket qua giam dinh khoa hgc, cac
den nay dugc dung (bdng da phien, cd cham trd hoa van) tQ thdi Dinh, Ly,
dugc tao dung tiep vao thdi Hau Le va dugc tu bd, tdn tao them vao thdi nha
Nguyln. Nod day ed eae bQc dai tu, cau dd'i (theo ndi dung truyin thuyet dan
gian va cac sdc phong cua trilu dmh) duge cham ndi bdng da phien da ed

kinh, reu phong ma vdn mai
bin
lau, duge bao tdn chu dao. Phia trudc ngdi
din
nay ed mdt khanh da kha
Idn
dugc lam tQ thdi Hau Le, rat dep, cd tieng
keu rat vang vgng. Day cung chinh la nhQng chQng
tieh
vat thl, la hien than
eiia
nghi
cham khdc, che' tae da lau ddi d dia phuang.
Lang Xuan Vu, theo ldi cac cu gia lang, cung da ed lich su kha lau ddi.
Xua kia, each day vai tram nam vl trudc, lang cd ten ggi la lang Dam (gdn
tuong tu nhu mot ehdm, mdt xdm nhd), chua rgng va ddng due nhu bay gid.
(Hien Xuan Vu gdm khoang hon 200 hd gia
dinh).
2-
Nghe da truven thong vdi cac cong trinh kien
triic
co truven
a
Ninh Van.
-
Dinh
chUa:
Dinh
lanh He la mdt ngdi dinh kha cd, cd quy md
Idn,

bl the. Dinh
gdm 5 gian vdi nhilu ehi tiet kien true bdng da phien nhu cdt, xa,
nin,
ban
thd, sap da, tugng thd. Be da va sap da d day cham hoa van va cac
hinh
tugng
rdng, phugng, long ma, ea hoa long, may rat cdng phu, tinh xao. Cd nhilu
MV
NGH€ Dn
NINH
VnN
buc cham da cdu ky ggi la "cham thdng phong" hay "cham leo kep" tinh vi
chdng khac nao nhQng bQc cham gd trong nhilu cdng trinh kien tnic khac.
Dinh thd thanh hoang lang, tuong truyin cd ten huy la He (cung la ten cua
lang hien nay do cu lap nen). Hau cung cd phd'i thd: Tan Vien Son Thanh,
Nggc Hoa cdng chua, thanh hoang lang, DQc dng. Dac biet, nhan dan dia
phuang da tac tugng Bac Hd bdng da khdi kha dep va thd trong ngdi dinh nay.
Dinh lang Xuan Vu xua kia cung la mot ngdi
dinh
dugc tao dung vdi
nhilu bd phan, chi tiet bdng da xanh dugc cham trd cdng phu, nhung trong
thdi ky chie'n tranh chd'ng Phap, ngdi dinh bi hu hdng nang do bom dan pha
huy. Gdn day, ngdi dinh da va dang dugc xay dung lai dang hoang hon. Cac
cdt dinh dugc lam bdng da xanh nguyen khdi lay tQ cac nui d dia phuang, do
cac chi hg, cac chii ca sd
nghi
da trong lang tien cung. Cac cdt cai (cdt chinh)
kha to, ngudd dm khdng xue, dai tren 4m. Khdp bl mat xung quanh mdi cay
cdt

hinh
tru nay dugc cham ndi hoa van va
hinh
cac con rdng udn lugn uyen
chuyen sinh ddng. Cac xa, bdy, ngudng cua, be thd cung dugc lam bdng da,
do nhiing ngudi thg cd tay
nghi
eao ngudi Xuan Vu true tiep che tac ra va
ddng gdp
xay
dung lai
dinh
lang.
- Ve nhd
d
bang
dd:
Tai lang He va lang Xuan Vu hien cdn luu giQ dugc
mdt so ngdi nha d cua dan lang duge tao dung vdi nhilu bd phan: cdt, xa, keo,
ngudng
ciia,
thIm
bdng da xanh cd hinh dang gid'ng y nhu lam bdng gd. Mdt
sd bd phan dugc cham trd kha tinh xao. Nhiing ngdi nha bdng da tieu
biiu
duge xay dung
each
ngay nay tQ dam bay chuc nam trd vl trude edn lai tuy
khdng nhilu nhung dd la nhiing sdn phdm ddc dao, dac sdc eiia
nghi

da
truyin thdng d dia phuang ma chu yeu xua kia do ehinh chii nhan la nhung
ngudi thg da lao luyen da ky cdng tao dung nen. Dien
hinh
nhu cac ngdi nha
d ciia gia dinh cu DQc, cu Dai, d lang Xuan Vu; cu d lang He. Rieng
cdng nha cu d lang Xuan Vu dugc tao dung hoan toan bdng da
phien ldp ghep lai rat
khit,
dugc cham trd eae hoa van dep, cac hang eau ddi
MV
NGH€ Dn
NINH
VnN
bdng chQ Han dugc cham ndi cdng phu. Tren bQc eudn thu cham ndi phia
tren chinh giQa ldi ra vao cd hang chQ sd nien hieu nam dung
1943.
3-
Nghe da va cac vat dung sinh hoat.
- Ve cdc vat dung sinh hoat bdng dd d dia phuang:
Cae vat dung sinh hoat bang da d vung
nghi
da Ninh
Van-dae
biet la d
lang He va lang Xuan Vu ea xua va nay rat da dang, phong phu vl ehiing loai
va
kilu
dang (khdng ke cac san phdm bdng da d cac dinh, chua, nha d nhu da
gidd thieu so luge tren day). Cae vat dung bdng da d day tQ xua da gdn bd mat

thiet, hiiu
CO
vdi ngudi dan dia phuang vi cd tac dung rat hiiu
leh,
thiet thuc,
khdng the thieu dugc trong ddi sdng ciia hg.
Cdc vat diing bang dd tieu bieu:
- Cd'i gia (cac loai vdd
kich
cd
Idn
nhd khac nhau).
- Tai edi gia gao.
- Con lan true lua.
- Da tang cac loai.
- Mang da.
- Chau canh bdng da.
- Cay den da.
- Tugng thd.
- Tugng tQ linh.
- Tugng eon gid'ng.
- Phu dieu da.
- Cdt tru da.
- Dai phun nudc.
- Tranh, anh bdng da.
- Bia da.
- Lang md bdng da.
- Lu huong, bat huang.
A."
- Am, chen.

- Tugng dai.
- Cdu da.
- Gie'ng da.
- Khanh da.
- Ban ghe da.
- Bi da.
- Hdp da cac loai.
-
sap
(giudng) da.
- Ke (gia dd) da.
-
Binh,
Ig
da.
- Da dp lat cac loai.
- Non bo.
V V
MV
NGH€ Dn
NINH
VnN
Ndi chung, cae vat dang bdng da nhu tren d Ninh Van xua va nay
diu
do chinh ngudi dia phuang lam ra (tu tuc, tu cap). Tuy nhien, nhilu loai vat
bang da d khdp dia ban trong tinh va luu tdn d rat nhilu noi trong nudc xua va
nay do ban tay, khdi dc cua nhCmg ngudi thg da lang He va lang Xuan Vu che
tac -
VI
day la nhCmg lang

nghi
da cd truyin thdng lau ddi ma rat it va hiem
cac dia phuong khac trong ca nudc cd dugc. TQ lau ddi,
nghi
che tac da da
dugc "chuyen mdn hoa" kha eao.
Thue te' vl
nghi
da d Ninh Van qua su che' tac va phd bien cac san
phdm bdng da nhu liet ke d tren chQng td rdng nhCmg nghe nhan, thg che' tac
da dia phuang da ke' tuc, phat huy that xuat sdc truyin thdng che tac da ciia
cha dng ta tQ thdd cd xua, truyin thdng che' tac da tQ thdd tien su. Va cac san
phdm bang da, nghe che' tac da da, dang va se mai gdn bd chat che, trudng tdn
vdi ddi sd'ng ciia con ngudi d cac dia phuang trong nude, cac qud'c gia tren the
gidd.
4-
To nghe va nguon
gde
nghe
che
tac da
a
Ninh Van.
a- To nghe:
Cac nghe nhan dia phuang cho biet:
nghi
da d lang He va lang Xuan
Vu da cd tQ nhilu ddi. TQ khi cac cu vdn edn nhd
thi
da thay cha dng minh

lam
nghi
nay rdi. Mot sd nghe nhan udc doan:
nghi
da d day da cd each nay
khoang vai tram nam. Cac cu gia va nhCmg nghe nhan lud'ng tudi d ca 2 lang
He va Xuan Vu
diu
ndi rdng: Vi td
nghi
da d Ninh Van ten huy la Hoang
Siing, gd'c ngudi Thanh Hoa (lang Nhdi) ra day sinh sd'ng, la
rl
ciia lang. Cu
Hoang Sung vd'n la mdt thg che tac da rat gidi de'n day sinh sd'ng, lap nghiep
va truyin day
nghi
cham khdc da cho nhQng ngudi dia phuang. Nhilu ngudi
cho rdng vi td
nghi
da Ninh Van dugc phd'i thd d cac ngdi
din
"trdn"
(din Id
thien) d ben nui thudc dia phan lang He, ggi la
din
Ke Ha va
din
Ke Thugng,
va cung dugc phd'i thd cung vdi thanh hoang lang d hai

dinh
lang He va Xuan
Vu. Trong cac ngdi
din
va dinh lang d day, cac ban thd, sap, cac dinh, bat
huang, cay den
diu
duge lam bdng da xanh lay tQ cac nui trong vung. Cd
MV
NGH€ Dn
NINH
VfiN
ngudi thi khdng dinh: noi thd vi td
nghi
da cua Ninh Van la mdt ngdi
din
xua
loa lac tren mdt gd dat thudc lang He.
Rieng cu Luang - mdt nghe nhan che tac da, ngudi lang He cho rdng:
Cu td
nghi
da vung Ninh Van xua la mdt ngudi Cham, da tQ nudc Cham Pa
(Cham) bdn ba sang nudc Viet. Cu da tQng sinh sd'ng va lam
nghi
che tae da
d vung Ngu Hanh Son (thudc Quang Nam - Da Ndng) rdi vl sau di cu ra vung
Ninh Van de lap nghiep. Trong mdt ngdi
din
d lang He edn luu giQ mdt pho
tugng vi td

nghi
dugc tac bdng da, cd hinh dang, trang phuc la mot ngudi
Cham Pa!?
Ngay 24 thang 6 am lich hang nam la ngay gid eu td
nghi
da d ca lang
Xuan Vu va lang He.
Cac nghe nhan cao tudi ngudi lang Xuan Vu ke rdng: Cu Hoang Sung -
td
nghi
da xua kia la mdt ngudi thg da tai gidi khdng ed ai
bi
dugc. Cu da lam
ra nhiing cai edi xay lua bdng da, ma thdc xay bdng edi nay chdng khac
gi
so vdd xay bdng cd'i tre, edi dat. Dac biet la eu rat tai gidi trong cdng viee
lua chgn da nui cho phu hgp vdi
tOng
loai san phdm da can che tae. Cu xem
cac "mach gan" hay cac "rau" da nui dl chgn dugc cae ldp da day, mdng
khac nhau, vi nhu ldp da 7 thudc, ldp 4 thudc, 3 thudc (thudc ta bdng khoang
40cm).
Qua cac gan, rau da, mau da, cu biet ro dd cQng, do dai ciia da hay
loai da nao thi nac thd, it
ti
vet d ben trong
Mdt sd cu gia ngudi Ninh Van ndi cho chung tdi-nhiing ngudi khao ta
vl
nghi
da Ninh Van - rdng: Cu td

nghi
da Hoang Sung duong thdi vi phai
bdn ba den day dl sinh co lap nghiep la do loan lac (thdi Trinh - Nguyln phan
tranh).
Ddu sao cu td
nghi
da Ninh Van da, dang va se mai mai dugc ldp ldp
hau the la con chau va nhan dan sung kinh, tdn vinh, cu mai mai trudng tdn,
bat diet.
MV
NGH€ Dn
NINHVnN
b- Nguon
gde
nghe dd
oNinh
Vdn.
Ngoai mdt sd truyin thuyet ve vi td
nghi
da ciia Ninh Van, viee xac
dinh eu the ngudn gd'c ciia
nghi
nay d noi day la rat khd. Bdi vi tren dia ban
tinh
Ninh Binh
tQ
the'ky X da cd kinh dd Hoa Lu dugc menh danh la "kinh dd
da" vdi nhQng nui non, tudng thanh, nhiing cdng trinh kien tnic cung nhiing
san phdm bdng da ndi tieng.
- Trong nhQng nam 1980, tren dia ban cd dd Hoa Lu (ben bd sdng

Hoang Long, sdng Sao Khe) nhiing ngudi lam cdng tac khai quat khao cd hgc
da tim dugc nhQng cdt kinh - do Dinh
Liin
la con trai ca ciia vua Dinh cho
cham khde de "sam hdi".
- Tac phdm Long Sang (sap rdng) bdng da d cua
din
thd vua Dinh d
trung tam cd' dd Hoa Lu la mdt san phdm bdng da ndi tieng va ddc dao vdi
nhung bQc cham ndi cac hoa van, tQ linh va eae loai thuy tdc. Cac nha khoa
hgc cho rdng day la mdt tae phdm da cd nien dai kha sdm (khoang tQ thdi Ly
-thekyXItrddi).
- Nhiing san phdm bdng da d ddng Thien Tdn - khu vuc
"tiin
ddn" cua
kinh thanh Hoa Lu xua - tuong truyin la khi duong thdi vua Dinh vdn vao day
dl
te'
II
long trgng trudc khi di danh dep hay di giao bang, kinh ly - cdn mang
da'u an nghe thuat cham khdc thdd Dinh va
Tiin
Le kha rd nhu: ddi rdng da d
hai ben ta
hCm
tugng thdn Thien Tdn Tran Vu, mdt so cay den thd va be thd
- Rd rang
nghi
cham khdc da d kinh dd Hoa Lu thdi Dinh va
Tiin

Le
da phat trien. Nhu vay,
nghi
cham khdc da d Ninh Van - vung ngoai d kinh
dd Hoa Lu xua va la mdt vung
nghi
da dac sdc cdn luu tdn den nay - it nhilu
da cd tQ thdd dy. NhQng ngudd thg cham khdc da thdi Dinh -
Tiin
Ld du la
ngudi ban dia xQ Hoa Lu hay ngudi "ngu cu"
thi
da
diu
la nhiing ngudi vQa
cd cdng lao lam ra nhiing cdng trmh, san phdm bdng da dac sdc lai vQa cd
cdng truyin day
nghi
nay trong vung.
8
MV
NGH€ Dn
NINH
VnN
- Ngdi
din
vua Dinh d trung tam cd dd Hoa Lu da dugc tdn tao vao
nhcmg nam giQa the ky XVII vdd
nhCmg
cdng trinh, san phdm bdng da rat quy

md va dac sdc. Toan bd ngdi
din
nay duge nang eao len khoang
60cm
so vdi
nhCmg be tru, ngudng eua, cac da tang cd bdng (ke cac chan cdt
din)
bdng da
phie'n vudng vQc vdi rdt nhilu bQc cham ndi ky cdng, ddc dao.
Din
Thai Vi
thd eae vua Trdn, dugc tao dung vao thdi Hau Le cd nhilu san phdm cham
khde da tinh xao chdng khac gi cac bQc cham gd, trong dd cd nhiing bQc
cham leo, cham "thdng phong" dudng nhu "dgc nhat vd nhi" d Viet Nam?!
NhQng cdng trmh, san phdm bdng da dac sdc nay
diu
ed da'u an eiia nhCmg
ban tay, khdi dc eiia cac nghe nhan cham khde da la ngudi Ninh Van. Nhu
vay, su xuat hien eua vi td
nghi
cham khde da Ninh Van nhu ldi ke ciia cac vi
bd lao - nghe nhan dia phuang - cd le la mdt nhan td quan trgng d mdt "thdi
diim
manh" vdi y nghia phuc hung va phat triin ke tie'p cua mdt vung
nghi
cd truyin.
- Tren dia ban
tinh
Ninh Binh hien cd mdt cdng trinh kien true dac sdc
da duge Bd Van hoa Thdng tin cdp bdng cdng nhan di tich lich su - van hoa

cdp qud'c gia la khu Nha thd
Idn
Phat Diem, thudc thi tran Phat Diem, huyen
Kim Son. Cdng
trinh
ndi tieng khdp trong va ngoai nudc nay cdn cd mdt ten
ggi la Khu Nha thd da Phat Diem. Bdi
vi
trong khu nha thd
Idn
nay cd Nha
thd Trai tim DQc Me dugc lam hdu nhu toan bdng da, theo kien true Ddng
phuang. O ngdi Nha thd
Idn
noi day cung ed rat nhilu tae phdm cham khde
da dd so, tinh xao, cd dien, ngoan muc.
Theo su sach (tai lieu cua Nha thd) thi da nguyen lieu cho cac san
phdm, hang muc nay phan
Idn
dugc lay
tQ
nui Thien Dudng thudc dia phan xa
Ninh
van
(gdn lang He) ngay nay. Qua trinh vai ba chuc nam thi cdng cae
hang muc bdng da d khu Nha thd
Idn-
Nha thd da Phat Diem ehu yeu la do
nhiing ngudi thg che' tae da d Thanh Hoa cung thg che tac da Ninh Van phd'i
hgp dam nhan.

MV
NGH€ Dn
NINH
VnN
Ong Luang Van Lai, lang Xuan VQ, xa Ninh Van kl: ngay xua, eu ndi
^ng
cung nhilu ngudi lang Xuan Vu va lang He da true tiep tham gia tao
dung khu Nha thd
Idn
Phat Diem. Ngudn da (my nghe) duge lay tQ cac niii da
a khu vuc chung quanh lang Van Lam va lang He ngay nay. Da dugc khai
thac hoan toan bdng cae phuang phap thu cdng, dua xudng cac bai d chan nui,
due deo thanh cac phien da tuong dd'i vudng (phdi hoae phom) cd kich cd phu
hgp vdi nhCmg san phdm my nghe da theo ban thiet ke sdn. Vao nhiing mua
nudc ndi (xua ggi la mua lut, nudc to), cac phien da nay dugc dua len nhQng
be mang
Idn
bdng each: nhilu ngudi xum lai ke
kich,
dung cac ddn bdy ddy
di tren nhCmg
true
cdn va con lan tQ bai da xudng be. Cac be ehd da dugc
cheo ddy ra sdng Chanh, sdng Van, ra sdng Ve, sdng Vac, sdng An, tdi vung
Phat Diem, rdi duge van
chuyin
den "chan cdng trinh" cung bdng each "ddy
trugt lan". Cho de'n nay, nhilu ngudi khi den tham cdng tnnh Nha thd da Phat
Diem vdn edn ngo ngang, ban khoan tu hdi rdng
vi

sao bdng sue ngudi va thii
cdng, ngudi xua da van chuyen nhiing khdi da nang hang chuc tan tQ cae nui
d vung Hoa Lu den duge vung ddng bdng ven
biin
Kim Son?!
Nhu vay, cdng viec
xay
dung Khu Nha thd
Idn,
Nha thd da Phat Diem
(each day tQ 110 den 150 nam) phdn anh rd nhCmg "thdd
diim
manh" eiia
nghi
che' tac da d nhiing dia phuang quanh vung, trong dd tieu
biiu
la vung
nghi
da Ninh Van. Nhiing "thdi diem manh" nay hoan toan phu hgp, tuong
Qng vdi thdd ky "dung vd" ciia cac con, cac chau ciia vi td
nghi
che tae da
Ninh van.
- Dudd thdd Phap thudc, dac biet la trong nhQng khang chien chd'ng thuc
dan Phap va sudt nhiing nam khang chien chd'ng My,
nghi
che tae da trong ca
nudc ndi chung va d Ninh Van - Hoa Lu ndi rieng d vao tinh trang manh mun
va tudng nhu ngay cang mai mdt dan. Cd mdt thuc trang khdp
miin

Bdc va ca
nude keo dai tQ thdi thudc Phap cho den het nhCmg nam chd'ng My (va sau dd
them mdt vai thap ky nQa) la: cac cdng trinh, san phdm bdng da ndi chung va
da my nghe ndi rieng rat
it
dugc che tac, tao dung. Cu thl la: tren dia ban
10
MV
NGH€ Dn
NINHVnN
ndng thdn d khdp cac dia phuong, vat dung bdng da phd thdng, don gian nhat
nhu cd'i da cae loai cung dan trd thanh vat hiem. Cac vat dung bdng da luu tdn
a nhilu gia dinh dugc xem nhu nhCmg thQ "gia bdo" nhu: sap da, tru da ed tai
da, chay gia gao, cd'i da, mang da, cay den da
Vdi thue trang nhu tren, viec che tac da d cae lang
nghi
truyin thdng
dia phuang rat
it
hoat ddng,
vi
khdng ed ehd tieu thu.
Mae ddu vay, nhiing nghe nhan che tac da d Ninh Van vdi phuang
cham "sinh nghe tu nghe", "hoc
nghi
nhu hoc dao", "hanh
nghi
nhu hanh
dao",
da tiing di khdp noi, tham gia tao dung, trung tu eae cdng trinh kie'n

tnic,
di
tich
lich su van hoa nhu: chua Huong,
din
Trinh (Ha Tay), phii Giay
(Nam Dinh), Nghinh Phong Cac (thi xa Ninh
Binh)
va d cac tinh thudc
miin
Tay Bdc, Viet Bdc, cac tinh ddng bdng va trung du Bdc Bd. Cdng viec chii yeu
eiia nhCmg ngudi thg che' tac da ngudi Ninh Van bdn ba tha huong day dd
khdp nod la trung tu cac
din,
mieu, phu d eae dia phuong cd nhu cau duy
tri
ddi sd'ng tam linh
ciia
cdng ddng thdn lang trong nhiing
diiu
kien khd khan,
eo hep vl
tiin
eua. Trong thdi ky gian khd ay, nhiing ngudi thg da Ninh Van
da sd'ng va hanh dgng theo phuang cham "rudng bl bl khdng bdng
nghi
trong tay", hoae "nhat nghe tinh nhat than vinh".
Tuy nhien, rat it nhiing nghe nhan che tac da d Ninh Van xua va nay chi
chuyen lam
nghi

cham khdc da. Dai da so hg vd'n la ndng dan kiem thg thii
cdng va chii ye'u lam
nghi
da trong nhQng dip "ndng nhan" (ngoai cac mua vu
cay ca'y, gat hai).
Thu nhap tQ cdng viec cham khdc, che tac da ciia nhiing thg da ngudi
Ninh
van
trudc day di lam d cac noi ke tren qua la khdng cao, chi bao dam
duge mdt mQc sd'ng "tung tiem"- theo ldi ke cua cae eon chau hg. Nhung hg
chinh la nhirng nhan td bao luu truyin ndi
nghi
nghiep ciia td tien trong mdt
vung
nghi
truyin thdng dac sdc cho cac ldp con chau, hau due, hau the' ciia
minh.
11
MV
NGH€ Dn
NINH
VnN
Cung nhu nhilu
nghi,
vung
nghi
thii cdng
tniyin
thdng khac,
nghi

che
tae da d Ninh Van da qua bao phen "be dau bien cai",
"bi
cue - thai lai".
Sau ngay giai phdng
miin
Nam (1975), thdng nhat dat nudc (1976) trd
di,
nghi
da d Ninh Van dan duge phuc hdi.
- Ba nghe nhan che tac da tieu bieu ciia lang Xuan Vu va lang He, xa
Ninh Van da vinh du dugc gdp cdng true tiep
xay
dung lang Chu tich Hd Chi
Minh.
- Nam 1989, mdt nhdm thg che tac da ngudi Ninh Van - ehu yeu d dd
tudi "trung nidn" da dam nhan cdng viec tao dung cdng trinh tugng dai liet sy
bdng da tren ddi Khdng Ten d Thu DQc, thanh phd Hd Chi Minh.
-Nam 1990, nhdm thg nay da "xudt ngoai" sang Campuehia tao dung
thanh cdng cum tugng dai "Anh linh
tinh
nguyen" cd quy md kha
Idn
va that
hoanh trang. Day la mdt trong nhCmg "bieu tugng" eiia tinh huu nghi Viet
Nam - Campuehia, dgc dao,
bin
vQng.
Nghi
che' tac da (my nghe da) d Ninh Van xua nay luu tdn theo ldi gia

truyin, tQ ddi trude den ddi sau trong gia
dinh,
hg tdc la ehinh, thQ den
sir
truyin
nghi
(cd mQc dd) trong xdm gilng, thdn xdm Dd la qua trinh bao
luu, cdt giQ nhcmg
bi
quyet, kinh nghiem trong tat ca cac cdng doan, chu trinh
che tac dd'i vdi cac san phdm bdng da, dac biet la nhimg san phdm bdng da ddi
hdi nhQng ky nghe tinh xao, dieu luyen. Day la mdt thuc
te'
lich su phd bie'n d
hdu het cac
nghi
thii cdng truyin thdng d trong va ngoai nudc. Nhung tuu
chung, cac
bi
quye'l nay chinh la su kien nhdn lao ddng,
tim
tdi, hgc hdi, su
kheo leo va dc sang tao. Bod vay ma qua trinh "ndi nghiep" d day cung rat
phQc tap, da dang. Cd nhCmg bi quyet va tai hoa ciia
tiin
nhan, dng cha qua
nhilu san phdm da ma hau due khd bl ndm bdt vi nhilu ly do. Ngugc lai,
nhilu khi trong
nghi
nghiep nay cung cd

Idm
hien lugng "con hon cha nha cd
phuc".
Day chinh la nhiing vugt trdi cua cac nhan tai. Do cung la "le tu
nhien".
12
MV
NGH€ Dn
NINH
VnN
-TQ sau khi cd chfnh sach ddi mdi, nhat la
iQ
khi ma
nin
kinh te nudc ta
da chuyen sang eo che thi trudng thuc su, dac biet la tQ khoang nam
1992-
1993,
sau khi tinh Ninh Binh dugc tai lap,
nghi
che tac da d Ninh Van (cung
nhu nhilu
nghi
thii cdng truyin thdng khac) dugc phuc hdi va phat triin ngay
cang manh. Cac nghe nhan che tac da ciia vung
nghi
ndi tieng nay da va dang
rat "san viee". Hdu nhu dai da sd cac hd gia
dinh
d lang Xuan Vu va lang He

diu
ed "thg cham da". Hg ed the lam viee d tai nha, tai lang, xa hoac di lam d
nhilu nod tren dia ban khdp cac dia phuang trong tinh va cac tinh ngoai.
Do ddd sd'ng nhan dan d cac dia phuang
iQng
budc dn dinh va ddn dugc
nang cao ndn nhu eau vl cac mat hang, san phdm "cd gia" nhu san phdm bdng
da cung ngay mdt tang va phd bien ngay cang rdng rai. Qua nhilu thap ky,
nghi
che tac da d Ninh Van bi mai mdt nhilu thl gdn day da "hdi sinh" va
phat trien. Cd su may mdn la: d hai thdn He va Xuan Vu gdn day va hien nay
vdn cdn mdt sd cu gia xua kia la thg cham khdc da rat gidi, da tan tam, tan
lire
truyin day lai
nghi
truyin thdng nay cho cac ldp con chau trong mdi gia dinh
va hg tdc. Tuy nhidn cac nghe nhan cham khdc da cao tudi d day hien cdn lai
rat
it
va phdn ddng cac eu da khuat nui.
Ndi nghiep cha dng, mdt sd thanh nien ngudi Ninh Van khdng
chi
ra
sQc tie'p thu nhiing
bi
quyet
nghi
nghiep, edn cu, chiu khd ren tay
nghi
thao

tac cac san phdm da ma cdn phan dau hgc tap rdi thi dd va vao theo hgc cac
khoa dieu khdc, kien true d cac trudng dai hgc. O hg, nhQng kinh nghiem, bi
quye'l
nghi
truyin Ihd'ng dugc ket hgp tdt vdi kie'n thQc chuyen mdn do dugc
dao tao bai ban d nha trudng. Trong sd nay, hien ed nhQng "nha dieu khdc da"
tai nang, giau kinh nghiem, trd thanh chu cae co sd chd' tac da rat cd uy tin.
O lang He cung nhu lang Xuan Vu, hdu nhu gia dinh nao cung ed thg
che'
tae da, tap trung hanh
nghi
trong cac co sd che' tae, cac doanh nghiep tu
nhan dia phuang. Hoat ddng cham khde da d Ninh Van
diin
ra hau nhu quanh
nam, ke ca nhiing lue mua vu ndng nghiep - theo hudng ngay cang chuyen
mdn hoa. Nhip do hoat ddng eiia cac co sd che tac da (cdn ggi la cac "lan
13
MV
NGHC Dn
NINH
VnN
da") nhilu khi sdi ddng ca ngay va dem do sd lugng
Idn
hang da dugc ky
nhan hgp ddng vdi cae td chQc, ca nhan d nhilu nod trong nudc va nudc ngoai.
VI thu nhap, bmh quan mdi ngay cdng ciia thg che tae da d Ninh Van
hien nay (vao nhCmg thang eud'i nam 2002) khoang
50.000''.
MQc do thu nhap

cua thg do chii co sd che tac tra phu thudc vao hai yeu td la: tnnh do tay
nghi
va khdi lugng san phdm duge giao nhan khoan.
Nhin
chung, thu nhap
tQ nghi
che tae da cua ngudi thg Ninh Van cao hon nhilu so vdi thu nhap tQ san xuat
ndng nghidp. Mdt phdn vl dien tieh dat canh tac binh quan ddu ngudi dan dia
phuang khdng nhieu, nang xuat canh tac lua va hoa mau hien cdn thap.
Khoang ehuc nam trd lai day, thu nhap
iQ nghi
che tac da eua cae hd gia dinh
o
lang He va lang Xuan Vu chiem ty le
Idn
hon nhilu so vdi cac khoan thu
nhap kinh
te"
khac. Do vay, ddi sd'ng kinh
te'
cua ngudi dan tang rd ret. Bd mat
ndng thdn ngay cang ddi mdi vl cae co sd ha tdng, cae khau dien, dudng,
trudng, tram. Nha d, cac phucmg lien, dd dung sinh hoat, eae cdng trinh di
tich lich su - van hoa dugc xay dung, tu
siia
ngay mdt khang trang, dep de
hon.
Hien d Ninh Van da md mdt ldp day
nghi
cham khde da vdi khoang

mdt tram hgc vien la cae thanh thieu nien ngudi dia phuang va ngudi d cac
noi khac de'n hgc, vQa hgc vQa thuc hanh. Giao vien cua ldp day
nghi
nay la
mdt sd thg che' tae da d dia phuang phd'i hgp vdi cac can bd giang day khoa
dieu khdc va cac nha dieu khdc cd uy
tin
trong ca nudc.
My nghe da Ninh Van da va dang cd nhilu
tiim
nang, ngay cang phat
trien
Idn
manh.
14
MV
NGH€ Dn
NINH
VnN
gioi,
giau kinh nghiem cd thl doan dinh dd day, mdng khac nhau cua cac
tdng, phie'n da can cQ vao cac "mach gan" hay cac dudng thd da (cdn ggi la
cac mach rau da). Ngudn da nui cdn khai thac du la d trdn cao hay d dudi tha'p
phia chan nui cd thuan tien hay khd khan cdn phu thudc nhilu vao the va hinh
cua no va tuy thudc vao
sir
lua chgn cua ngudi khai thac. Cdng viec nay cung
nhilu khi cdn phu thudc vao ye'u td may riii nQa, nhat la dd'i vdi viec khai thac
da nui hoan loan bdng phuang phap thii cdng nhu trude kia.
Can

cQ
vao
kich
cd ciia san phdm da cdn che tac lo, nhd ra sao, ngudi
thg se tham dd va xac dinh nhCmg ldp, tang, phien da edn khai thac lay.
b-
Don ldi (don trd) dd nui.
Day la cdng viec tao mdt ldi tQ chan nui, bai da tdi noi cd nhCmg tang
da can khai thac, bao gdm
nhutig
viee nhu san phdng ldi dd'c, chat nhQng cay
cd'i vudng mdc, pha bd nhung mdm da tren ldi di, du ton cdng vdn phai tien
hanh neu tha'y bat budc. Vide dgn ldi van chuyin da tQ chd khai thac ra diem
tap ke't d bai da hdu nhu duge ehu y lien hanh trong sudt qua trinh, thdi gian
khai thac da nui. Khi ldi van chuyen da hinh thanh va di vao khai thac, ngudi
ta ggi dd la mdt "trd da".
Bai da thudng dugc tao ra d nod lien dudng van chuyin, giao thdng nhu
gdn cae ben sdng hay cd dudng thdng ra dudng cai.
Phan
Idn
cac trd da cd do dd'c
Idn
theo do ddc eiia nui de cd thl bdn,
kich cho lan cac tang da vQa dugc bdc tach xud'ng dudi chan nui nod bai da.
Phd bie'n su lua chgn trd da la dua vao the va
hinh
tu nhien cua cac vach sudn
nui dl dd tdn cdng sQc tao trd.
c- Bdc tdch cdc tdng, phien dd nui.
+ Duc cdc

IS
chet:
16
MV
NGH€ Dn
NINH
VnN
Ngudi ta can cQ vao kfch thudc eua tang, phien da edn cd de lien hanh
cdng viec bdc tach lay nhCmg phien da phu hgp. Hoac can cQ vao timg tang da
tu nhien hien cd de bdc tach lay.
De bdc tach lay mdt phien da hoac bd tach mdt tang da lam ddi, ngudi
thg xac dinh dudng gan da (rau da) chay dgc tren mat da nui.
C)
chfnh giQa
mdt dudng gan da dugc xac dinh la nod bdc tach da, ngudi thg
due
cae
Id
sau
theo dung giQa thiet dien mdt mat phdng (ma dudng gan da chay tren bl mat
ngoai ehfnh la canh eua thiet dien ben trong ay). Cac
Id
due nay ggi la
Id
"chet" (bod nhQng
Id
due nay la nhCmg
Id
dl
nem

(bd) tach da ra ma loai
nem
bdng thep de
nem
da ggi la "chet"). Ld chet cd kfch thudc
Idn
nhd tuy thudc
vao kfch CO tang da can bd hay bdc tach. Xua kia, viec khai thac da hoan
loan theo ldi thu cdng ndn viec due cac
Id
chet rat ton cdng sQc, thdi gian.
Mud'n bd, bdc tach mdt tang da
Idn
de che tac thanh eae vat dung
Idn
(sap da,
thdng da, phien da lam cau, cdl dinh ) phai due
nhung Id
chet rdng va sau,
ed khi
sau
rdng tua nhu mdt quang giao thdng hao, nhung phfa mieng rdng,
phfa day hep ddn thanh hinh chQ V- dl ndm cac chiec
nem
(chet)
Idn
bdng
thep xud'ng khe day
Id
chet. Hoac ed the due ridng mdt sd

Id
chet thdng hang
theo dudng
gan
da,
each
nhau mdt khoang thich hgp de
nem
chet.
Ngay nay,
vide
due
Id
chet phd bien duge lam bdng khoan may chay
bdng dien, nhanh va dd vat vd hon nhilu so vdi due bdng tay nhu trudc. Sau
khi khoan xong cac hang
Id
chet, lay due due "mdi" cac mieng
Id
khoan sao
cho cd the ndm chet dugc.
+ Bd, bdc tdch dd.
- Cdm cac
nem
bdng thep vao cac
Id
da due sdn.
- Dung bua
Idn
nen xud'ng ddu ndm. (Cd the

nem
1 nem hay nhilu nem
cung mdt lue cho den khi dgc theo gan da xuat hien vet ran, rdi
cQ
the
nem
cho tdi khi tang da duge tach ddi).
Dung xeo (xa beng) nay, bdy tang da tae
i
flSt ri
17
-p-
T.
^
MV
NGH€ Dn
NINH
VnN
Cach nem da de bdc tach ed the nem theo chilu thdng dimg tu tren
xud'ng, hoac due va
nem
theo hudng xien chech hay theo phuang ndm ngang,
luy thudc the va hinh cua da nui can khai thac.
- Khi da bdc tach dugc tang da nui roi, cac thg da tim each de dua tang
da xud'ng bai dudd chan nui bdng each dung xa beng bdy cho lan xud'ng.
(Ngay nay cd the dung can cdu cd
Idn).
- Viee bdc tach tang da
Idn
ra thanh nhCmg phien da nhd duge tiep tue

tie'n hanh nhu tren.
2-
So che da nguyen lieu (tao phoi san pham da).
- Xac dinh kfch ed cua phien da sao cho phu hgp kfch cd cua mdt san
phdm da can chd' lac. Chdng han: mud'n che tac mdt pho tugng bdng da ed
kfch cd nao
thi
chgn phien da cd kfch ed ay (vl chieu dai, chilu rdng va bl
day).
Ngugc lai, can cQ vao kfch cd cua phie'n da nguyen lieu dl xac dinh vao
che'
tae mdt sdn phdm da cd kfch cd phu hgp.
- Do lay chilu dai, chilu rdng va bl day ciia "phom da", vach ke dudng
thang rdi due hay cdt tang da thanh mdt khdi tuong dd'i vudng vQc (khdi da
hinh
chQ nhat hoac hinh vudng, lap phuang ).
- Xua kia vdi phuang thQc thu cdng
thi
vide so che da (tao phdi) hoan
loan la due bdng tay. Hien nay viec tao phdi da phdn
Idn
dung may cdt cac
loai,
nhanh va bao dam hon nhilu.
3-
Van chuyen da.
Xua kia cdng viec van chuyin da
iQ noikhai
thac den noi che tae rat
nang nhgc, vat vd, tdn cdng

sQc.
Hdu het khdi lugng da nguyen lieu duge van
chuyin bdng dudng thuy (theo dudng sdng hoac qua cac rudng ddngf vao
mua nudc ndi.
Thdng thudng, cae phien da dugc ddy va keo di theo cac true con lan
iQ
bai da nod chan nui xud'ng cac be mang ddugc neo dau sdn d dudi ben nudc
18
MV
NGHC Dn
NINH
VnN
gdn da'y, rdi duge cac be mang chd di tdi "chan cdng tnnh", nod che tac ra san
phdm.
Dl van chuyen dugc nhimg phien da
Idn
va nang, ngudi xua dung sQc
ngudi de ddy, ke't hgp vdd sQc keo eiia trau, bd, voi, ngua dl keo trugt theo cac
con lan bdng gd chdc. Cac be mang dung dl ehd da dugc neo dau chdc chdn d
ben sdng, trdn dd chat da hoc cho chim thap xud'ng ngang vdi mat nudc. Khi
cac phie'n da bdt dau dugc dua len be mang, lugng da hoc kia se dugc rd ra,
be mang ndi ddn
Idn
de trgng tai da phien.
Cach day gdn 150 nam, nhQng ngudi thg da xay dung khu Nha thd da
Phat Diem da khai thac nhilu da d vung nui Thien Dudng (Ninh Van), van
chuyin bdng cac be mdng xudi theo sdng Chanh, sdng Van, ra sdng Day
xud'ng sdng An, den tan "chan cdng tnnh".
Ngay nay, cdng vide van chuyin da nguyen lieu va cac san phdm da
chii yeu dung bdng xe eo gidi. Da duge dua len dua xud'ng xe bdng cdn cdu

cac loai, nhanh va lien lgi.
4-
Cac loai dung cu
che
tac da.
a- Cdc loai
diing cii
che tdc
thii
cong truyen thdng gdm cd:
- Bua cac loai (to nhd khac nhau, bua phdng, bua bam cd eae hang ranh
rang d bl mat bua, cd ca bua bdng gd lim, gd nghien ggi la vd).
- Due nhgn cac loai (to, nhd, dai, ngdn dugc lam bdng thep, hien nay
ehii yeu dugc ren bdng loai thep sgi xodn dung trong xay dung).
- Chet (nem) bdng thep (nhilu kfch cd).
- Xa beng.
- Due bat (due ed ludi del, dugc mai vat mdt ben ludi), gdm cd loai due
bat phdng va due bat cd rang dl tao cac hang gd ranh ndi
diu
tren bl mat san
phdm da.
19
MV
NGHl Dn
NINH
VnN
- Ve (de nao vet bl mat san phdm da). Cd 2 loai: ve trcm va ve rang (cd
hang rang nhd
diu
tren ludi).

- Cua (loai cua tay cd ludi bdng thep, tua nhu ludi cua dl cua thep).
- Khoan tay mui thep (cd khi dung mui khoan kim cuong, rat hiem).
- Dui bang thep.
- Nao bdng ludi thep.
- Due vum (cd nhilu ed).
- But eao (tua nhu but khdc kim loai, nay thudng lam bdng thep hgp
kim).
- Da mai va may mai (quay tay) de mai cae dung eu cham khdc da va
mai mdt so san phdm da.
- Giay rap cae loai (khoang 5-6 loai).
- Keo gdn (xua lam bdng nhua cay).
- Son den (hoac mdt sd hoa chat)
b- Cdc dung cu phuang tien hien
dai
phdi hap gdm:
- May cdl (cua) cac loai (loai
Idn
cd thl cdt da vdi bl rdng tdi
80cm).
- Khoan may cae loai.
- May mai va danh bdng san phdm.
- May lien.
- Cdn cdu.
- Xe
CO
gidi
5- Quy trinh
che
tac cac san pham da.
a- Tao phom sdn

phdm:
- Can
cQ
vao mdu san phdm da cdn
che"
tae, ngudd thg due (va cdt) phien
da vudng hay
hinh
chQ nhat thanh hinh co bdn, so bd. Hoac tQ mdt phien da,
ngudi thg tao phom (khdng ed mdu san phdm ed sdn) tuong tu nhu "sang tac
mdt san phdm mdi".
20
MV
NGH€ Dn
NINH
VnN
- Dd'i vdi nhung san phdm da vQa cd phan "duong" (phia ben ngoai),
vua CO
phdn "am" (phfa ben trong, 1dm hoac rdng) thdng thudng dugc che tac
so
bd phan "duong" tnrdc, phdn "am" sau. (Chdng han nhu tao phom cae sdn
phdm: chau, thdng da, cay den, lu huong ).
- Dd'i vdi nhQng sdn phdm da phQc tap vl hinh danh, phdi dung cac bicn
phap do dac de xac dinh dung nhiing
diim
ldi, 1dm thiet yeu va phdi xac dinh
dugc "tam", khoang each, kfch thudc cua cae bd phan, chi tiet cua san phdm
trong sudt qua
trinh
tao phom. Chdng han: de tao phom mdt pho tugng bdng

da, trudc het phai xac dinh kfch thudc ciia loan thl sdn phdm, ty le giQa cac
bd phan: ddu,
minh,
chan, tay, do rdng vai Khi tao phom hinh co ban,
nhCmg diem ldi, 1dm eua sdn phdm phdi duge do dac, can ke mdt each ky
ludng trong khi
due
che'
lac.
Mdt bf quyet dd'i vdi cac san phdm da loai nay la:
"true tam"-
iQc
dudng
true
theo phuang thdng dung, di qua "tim phdi" (diem
trung tam cua phdi san phdm) phai dugc xac dinh chinh xac dl tQ dd can do
tdi cac vi tri can dugc xac dinh cua san phdm.
- Dd'i vdi nhung san phdm cd kfch thudc
Idn
nhu cac tugng dai, cac cdt
tru da
Idn
thudng mdu sdn phdm (bdng ddt hoae thach eao) dugc tao theo
each ldp ghep
iQng
mdng mieng vdi nhau thanh tdng thl cdng trinh san phdm,
iQc
la san phdm duge cdu tao bdi nhilu tang, ldp (ggi la cae thdt da) xep
chdng khft len nhau, ed thl duge chd't khoa bdng cac mdng (mdng vudng nhu
mdng ghep dd gd) hoac gdn son, keo, hoae ket hgp ed chd't mdng va gdn son,

keo.
Nhu vay, viec tao phom san phdm chfnh la viec lao ra phdn, cae mang
mie'ng (cac phom bd phan) eua san phdm.
Tdm lai, tao phom sdn phdm la: tao ra hinh dang so bd, phac thao so
lugc
hinh
danh san phdm. Tuy la phac thdo so luge nhung cdng doan nay rat
quan trgng, quye't dinh co ban chat lugng va gia tri cua cac san phdm.
b-
Vehinh:
21
MV
NGH€ Dn NINH VnN
- TQ mdi phom san phdm da, ngudi thg se ve nhiing hinh hoa, dudng net
theo mdu (hoac theo tudng tugng dl sang tac san phdm mdi) len bl mat cua
phom. Chdng han nhu ve cac hoa van, hinh hoa
ien
bl mat phom cua mdt buc
tranh da, hoae ve
hinh
khudn, nep sd'ng ao, mu, dai lung cua mdt pho tugng
Cdng viee nay ddi hdi ngudi thg hay nghe nhan phai cd tnnh do hdi hoa, kheo
lay, lanh
nghi
de cd mdt
hinh
hoa dep hoac chudn xac nhu hinh mdu, khdng
phdi ngudi thg nao cung dam duong dugc, ma phdi la eae "hoa sy" ma dan
gian vdn ggi la "thg ve" theo each ggi truyin thdng.
- But ve hinh tren phom da ed the la but mue, cac loai chi mau hoac la

but ed mui nhgn ngdn bdng thep dl vach net vao da (cung ggi la but cao hay
but khdc).
- Ddi vdi nhQng sdn phdm hoac chi tiet sdn phdm chi la cac hinh co ban
: vudng, trdn, cae
gde
canh, dudng cong thl cdng viec hoa hinh ddi hdi chii
ye'u su can ke chfnh xac, can dd'i, hai hoa va "hgp ly".
- Dd'i vdi nhQng sdn phdm da cd bl mat phdng (nhu cac bQc tranh, cau
dd'i,
mat sap da) viec ve hinh, hoa van ed thl duge ap dung bdng cac phuang
phap in, rap cac
hinh
mdu cd sdn gid'ng nhu in, rap tren cac chat lieu: gd,
giay, vai
c-
Diic
tho sdn phdm.
Sau khi da hoan thanh vide ve hinh tren bl mat phom da, ngudi thg bdt
tay vao cdng viec che tac tiep theo la "due thd" san phdm.
- Dd'i vdi nhiing sdn phdm cd do "ldi 1dm" cao (nhu tugng da, cay den,
thdng, chau canh, cd'i da ) viec due thd hdu nhu ehi due bdng due nhgn vdi
bua gd (vd) la ehfnh. Bdi day la viec "due pha" dl tao hinh khdi (kl cd mat
"am" va mat "duong"). Mdi nhat due bdng loai due nhgn lam mdt mieng da
tren bl mat phom sdn phdm dugc pha bd, vd vun mdt each "tu nhien". Trong
trudng hgp nay, ngudi thg dung
due
nhgn dl
due
hon,
due

nhanh hon cac loai
due
khac va mdi "dung each". Bua dung de due da phd bien la bua gd, vi bua
22
MV
NGH€ Dn
NINH
VnN
gd ed thiet dien
Idn,
duac vQa khdi bi chech tay, trugt ra khdi phan can due,
vua
khdng lam toe (choet) can due bdng thep.
Cdng vide duc thd xong se bien phom da sdn phdm thanh mdt "ban san
phdm" ed
hinh
dang, dien mao
''gdn
nhi^'
thdnh phdm.
- Dd'i vdd nhiing sdn phdm da ed kfch thudc
Idn,
gdm cac thdt, cae mdng
khdi ghep hgp thanh thi cac mang khdi da nay duge tien hanh due thd rieng,
ddc lap trudc khi ldp ghep lai vdi nhau. Tuy nhien, sau khi da ldp ghep san
phdm thi viee due thd vdn tiep
diin
de ehinh sua sdn phdm theo nguyen mdu
hoac theo ydu cdu, y tudng sang tao cua nghe nhan.
-

Di
tao dugc nhCmg san phdm cd "thdn thai", nhu cae pho tugng chan
dung, cdng viec due thd cQng ddi hdi su than trgng va tay
nghi
vimg mdi
tranh dugc nhiing sai lech dang tiec, dac biet la vl
"hinh"
Rieng nhiing chi
tiet the hien thdn thai cac pho tugng tren khudn mat sao cho sd'ng ddng, tu
nhidn thi khdng phai ngudi thg nao cung ed thl lam tdt dugc ma phdi ddi hdi
nhCmg nghe nhan cd tay
nghi
eao, de thdm my va kien thQc vCmg vl dieu
khde tao hinh.
- Vdd cac san phdm ed dudng net, hoa van, gd chi (nhu cae bQc tranh
da, cac bQc cham trd long, ly, quy, phugng), cham ndi hay cham "thdng
phong" (cae bQc cham leo don, leo kep )
thi
viec due thd phdi dung nhilu
loai due khac nhau (nhu due bat, budm, due nhgn, cua, khoan ) de tao ra
nhiing dudng net hoa van,
hinh
ndi co ban, dinh hinh san phdm.
Cdng viec due thd san phdm da (cung nhu san phdm gd ) tuy co ban la
viec phac thdo nhung net chfnh, ton nhilu sQc luc ma vdn phdi cd do chfnh
xac,
vi neu mdc sai pham (nhu due lech, due qua mQc thi rat khd khdc phuc.
Vl vay, due thd la cdng viec tfch cue va than trgng.
d-
"Due

tinh*'
sdn phdm
(due
ky).
Day la cdng viec tiep theo phan due thd de hoan chinh cac san phdm.
23
MV
NGH€ Dn NINH VnN
Ndi chung, viec
due
tinh (due ky) san phdm da chinh la tao ra nhQng
hinh, net tinh xao, sdc net dl hoan chinh sdn phdm theo nguyen mdu.
Viec due tinh sdn phdm
diin
ra mdt each tuy nhe nhang hon so vdi due
thd, nhung
ti mi
hon, ddi hdi nhilu su kheo leo, nghe thuat.
Dung cu dung de due tinh san phdm da bao gdm nhilu loai nhu bat,
budm, due vum,
due
nhgn, nao, ve sdc ben. Cdng viee nay bao gdm ca
nhQng ddng tac nao vet, due moi,
ggi,
giua, mai, trd Cac dung cu nay trong
qua trinh su dung thudng xuydn duge mai sdc khi can thiet de dam bdo cho
cac dudng net hoa van san phdm cd do net cao.
Due tinh la cdng doan eud'i cung dd'i vdi viee che tae nhilu loai san
phdm.
d-

Xii
ly cdc tinh hudng
''bat
trdc".
Cae tinh hud'ng bat trdc xay ra trong qua trinh che' tac san phdm da
thudng la nhQng trudng hgp
sQl,
me sdn phdm. Ndi chung, cac sdn phdm bi
sQl,
me cd the do su so suat cua ngudd thg hoac vi nguyen nhan khach quan
nhu: eae ti vet cd san d cac phdi da ma ngudi thg khdng ludng trudc duge.
Nhilu khi sdn phdm duge che' tae gdn xong thi bi xudc,
me.
Id
ra nhCmg
khuyet
diim
tu nhien cua phdi da va san phdm bi loai bd, ton phi cdng sQc
ciia ngudd chd' tae. Vl co ban, cac san phdm da bi
sQl
me, nQt thi bj mat hoae
giam gia tri ft nhilu.
Tuy nhien, trong nhilu trudng hgp, nhat la nhCmg chd bi sQt me, nQt d
ngoai sdn phdm vdn duge xu ly, khdc phuc, chii yeu bang each chdp, gdn bdng
nhiing loai keo dac biet. Do la nhCmg loai keo gdn cd do ket dfnh cao, rat
bin
chdc,
tham chf khi da ddng cQng lai thi rdn hon ca da. Van dl d day la ky
thuat, nghe thuat chdp gdn cac phdn bi
sQl

me ciia sdn phdm sao cho "nhu
liin",
khd hoae khdng thl phat hien de dam bao gia tri vd'n cd cua san phdm.
NhQng ehi tiet, bd phan cua san phdm bi
sQl
me dugc khdc phuc bdng
each
24