LĂNG ĐỒNG KHÁNH - MỘT DẤU ẤN ĐẶC BIỆT CỦA KIẾN TRÚC LĂNG TẨM HUẾ TRONG MỸ THUẬT pptx

LĂNG ĐỒNG KHÁNH - MỘT DẤU ẤN ĐẶC BIỆT
CỦA KIẾN TRÚC LĂNG TẨM HUẾ



Vua Đồng Khánh được người Pháp đặt lên ngôi sau khi cuộc phản công của triều
đình Huế tháng 7/1885 thất bại, vua Hàm Nghi phải “xuất bôn” lên vùng núi phía
tây Quảng Trị. Đồng Khánh thực chất chỉ là ông vua bù nhìn vì thực dân Pháp đã
làm chủ Việt Nam. Theo chân thực dân, văn minh Tây phương cũng ào ạt xâm
nhập vào nước ta, khiến xã hội Việt Nam có nhiều thay đổi quan trọng. Cũng như
các lĩnh vực thượng tầng kiến trúc xã hội khác, nền kiến trúc nước ta cũng có
những chuyển biến rõ rệt, mà thể hiện tiêu biểu là quá trình “Tây hóa” các kiến
trúc cung đình. Tư Lăng-lăng Đồng Khánh chính là sự mở màn, là mốc đánh dấu
của sự biến đổi trên.
Tư Lăng tọa lạc tại địa phận làng Dương Xuân Thượng, huyện Hương Thủy (nay
là thôn Thượng Hai, xã Thủy Xuân, Thành phố Huế), cách Kinh thành Huế chừng
7km về phía tây nam.
Lịch sử Tư lăng rất phức tạp do tính chất thụ động của việc xây dựng khu lăng mộ
này.
Vua Đồng Khánh không ngờ mình mất quá sớm, chỉ sau hơn 3 năm tại ngôi, nên
chưa kịp chuẩn bị đất dựng lăng cho bản thân. Nguyên ở khu vực lăng hiện nay,
trước đã có tẩm mộ Kiên Thái vương, thân phụ vua Đồng Khánh (đồng thời cũng
là cha đẻ 2 vua Hàm Nghi và Kiến Phúc). Sau khi lên ngôi, vua Đồng Khánh mới
cho xây điện Truy Tư, cách đó khoảng 100m về phía đông nam để thờ cha. Công
trình đang dở dang thì vua Đồng Khánh lâm bệnh rồi băng hà ngày 28/1/1889. Vua
Thành Thái kế vị đã quyết định dùng điện Truy Tư để thờ vua Đồng Khánh, đổi
tên thành điện Ngưng Hy, còn bài vị Kiên Thái vương được đưa về thờ tại Hân

Vinh từ đường, bên bờ sông An Cựu. Lăng mộ vua Đồng Khánh được xây cách
điện thờ khoảng 100m về phía tây nam nhưng chỉ làm rất đơn giản. Tháng 8/1916,
con trai vua Đồng Khánh, vua Khải Định cho tu sửa lăng với các vật liệu hiện đại.
Những năm 1921, 1923, khu vực điện thờ lại được trùng tu.
Như vậy công cuộc xây dựng Tư lăng đã diễn ra nhiều đợt trong thời gian gần 35
năm. Sự phức tạp của lịch sử xây dựng lăng để lại dấu ấn rất rõ trên kiến trúc khu
lăng mộ này.
Tương tự như lăng mộ các vị vua Nguyễn khác, Tư lăng gồm có 2 phần: khu điện
thờ và khu lăng mộ.
Khu điện thờ tọa lạc trên một ngọn đồi, quay mặt hướng đông nam, lấy đồi Thiên
An, cách đó 3km làm tiền án. Toàn bộ khu vực này có vòng tường xây gạch hình
chữ nhật bao bọc. Tường cao 3m, dày 0,55m, chu vi 262m; khoảng giữa 4 mặt đều
trổ cửa. Cửa hậu và hai cửa bên đều làm theo lối cửa vòm cuốn, có mái đúc giả
ngói, còn cửa chính phía trước, mang tên Cung Môn làm bằng gỗ, kiểu 3 gian, 2
tầng, mái lợp ngói ống lưu li, đỉnh mái gắn bầu thái cực bằng pháp lam rất đẹp. Từ
nền Cung Môn đi ra phía trước có đến 15 bậc cấp bằng đá Thanh, 2 bên đắp rồng
chầu thành bậc, đi ra phía sau có 3 bậc cấp dẫn xuống sân trước điện Ngưng Hy.
Điện Ngưng Hy là ngôi điện chính của khu điện thờ, cấu trúc kiểu nhà kép trùng
thiềm điệp ốc với 3 ngôi nhà ghép liền nhau đặt trên 1 mặt nền thống nhất, gần như
vuông (25m x 24m). Nền điện cao 0,8m, lát gạch hoa, bó vỉa bằng đá Thanh. Cả 3
phần của điện đều 7 gian, 2 chái với tổng cộng 100 cây cột gỗ lim sơn son thếp
vàng rực rỡ. Hệ thống vì kèo của tiền điện làm kiểu giả thủ rất thanh nhã; chính
điện và hậu điện có vì kèo kiểu cánh ác nhưng chính điện có trần gỗ che kín. Phần
mái có 3 căn: tiền điện, chính điện và hậu điện nối liền với nhau bằng 2 máng xối
đồng. Đây cũng là ngôi điện duy nhất của kiến trúc Cung đình Huế có kiểu kết cấu
như vậy.
Điểm độc đáo nữa của điện Ngưng Hy là toàn bộ hệ thống cửa, cửa sổ, các khung
đố bản đều được lắp kính màu của Pháp tạo cho nội thất điện có màu sắc rất rực rỡ.
Các đề tài trang trí truyền thống như bát bửu, ngũ phúc, tứ thời được thể hiện
đậm đặc ở cả nội, ngoại thất điện thông qua chạm khắc, khảm, sơn mài. Nhưng

đáng nói nhất vẫn là hệ thống phù điêu bằng đất nung trang trí ở bên ngoài công
trình. Những phù điêu gốm này được thể hiện cực kỳ sinh động và tràn đầy khí sắc
chứ không đơn điệu, gò bó như các mô típ trang trí cung đình quen thuộc. Rõ ràng
đây là sản phẩm của dòng trang trí dân gian đã tràn ngập vào chốn cung đình khi
các khuôn khổ bị phá bung.
Trong khám thờ tại chính điện, ngoài bài vị vua Đồng Khánh, 2 bên tả, hữu còn thờ
bài vị 2 hoàng hậu Thánh cung, Tiên cung kèm theo chân dung của họ do họa sĩ
Việt Nam vẽ lúc đương thời. Trong điện còn trưng bày hơn 400 hiện vật là đồ tự
khí và đồ ngự dụng của vua, hoàng hậu.
Phía trước điện Ngưng Hy, bên tả là Công Nghĩa đường, bên hữu có Minh Ân
điện, đều kết cấu kiểu 3 gian 2 chái, dùng làm nơi thờ các công thần. Sau điện, 2
bên có Tả, Hữu tòng viện, cũng kết cấu kiểu 3 gian 2 chái, dùng làm nơi sinh sống
của các cung phi sau khi vua mất.
Khu lăng mộ cũng nằm trên một ngọn đồi cao, quay mặt về hướng đông- đông-
nam, lấy ngọn Thiên Thai làm tiền án, cấu trúc tương tự lăng mộ các vua Nguyễn
tiền triều nhưng đã dùng vật liệu xi măng sắt thép. Mộ vua Đồng Khánh nằm trong
3 vòng tường thành xây gạch hình vuông. Vòng tường ngoài (25 x 25m), cao 1,6m,
dày 0,5m; vòng tường thứ 2 chỉ cao 0,5m, dày 0,7m; vòng tường thứ 3 cao đến
3,4m, dày 0,6m. Cả 3 vòng tường đều trổ một cửa phía trước; sau cửa ngoài cùng
có bình phong trang trí hổ phù và chữ thọ. Mộ vua xây bằng đá Thanh kiểu 1 ngôi
nhà có mái, dài 4,2m, rộng 2,6m, bờ nóc và đầu hồi trang trí hình rồng, dơi và chữ
thọ.
Phía trước mộ là 3 tầng sân tế rộng 25,7m, tầng sân trên dài 10m, lát gạch carô,
tầng sân giữa dài 7m, tầng dưới cùng dài 5,2m, đều lát gạch Bát tràng. Trước nữa
là nhà bia hình tứ giác xây gạch, mái đúc giả ngói ống, trong dựng bia Thánh Đức
Thần Công bằng đá Thanh. Bia cao 3m, rộng 1,45m, dày 0,16m đặt trên bệ cũng
bằng đá Thanh cao 0,6m, rộng 0,8m, dài 2,8m. Trên bia khắc bài văn ca ngợi công
đức vua cha của vua Khải Định viết năm 1916. Hai bên nhà bia là 2 trụ biểu xây
gạch trát vữa xi măng.
Sân bái đình nằm phía trước nhà bia, ngoài cùng là Nghi môn kiểu tam quan đắp

trụ tròn, nền sân lát gạch Bát tràng. Hai bên sân Bái đình thiết trí hai hàng tượng
gồm quan văn, quan võ, ngựa, voi, mỗi bên 6 bức. Khác với tượng đá Thanh ở các
lăng mộ vua Nguyễn tiền triều, tượng ở đây đắp bằng gạch và vôi vữa, hình thức
tượng khá thanh mảnh. Tất cả các bức tượng đều được đặt trên các bệ vuông xây
gạch.
Nhìn chung, về hình thức, Tư lăng cũng được xây dựng theo mô thức tương tự các
lăng mộ các vua Nguyễn khác, nhưng do thiếu sự quy hoạch từ đầu nên cấu trúc
hai phần lăng-tẩm tỏ ra thiếu đồng bộ, thiếu vẻ chuẩn mực đăng đối thường có tại
các khu lăng tẩm đầu triều. Nét đặc sắc ở đây có lẽ là sự pha trộn về phong cách
Đông-Tây trong sử dụng vật liệu (vật liệu truyền thống kết hợp cùng xi măng, kính
màu, đồ gốm sứ tây ). Ngoài ra, điện Ngưng Hy với kiểu kết cấu nhà ghép 3 căn
mang trên mình nó những hình thức trang trí nghệ thuật hết sức phong phú và độc
đáo của nghệ nhân Việt Nam cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX cũng thể hiện rõ sự
biến chuyển trong kiến trúc cung đình Huế.
Do đó, về mặt lịch sử kiến trúc, có thể nói, Tư lăng là công trình đánh dấu sự ảnh
hưởng của kiến trúc hiện đại vào kiến trúc truyền thống Việt Nam, để rồi mở kỷ
nguyên đấu tranh và hòa hợp giữa hai dòng kiến trúc này.