Luận án phong trào đồng khởi ở nông thôn đồng bằng các tỉnh quảng nam, quảng ngãi, bình định, phú yên trong những năm 1964 1965

Ở ĐẦU
. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI
Ch nh sách thống trị nhân dân miền Nam b ng ch nh quyền độc tài phát
x t của Ngơ Đình Diệm thơng qua biện pháp chiến lƣợc tố Cộng, diệt Cộng” bị
thất bại, đế quốc Mỹ buộc phải bị động chuyển sang thực hiện chiến lƣợc Chiến
tranh đặc biệt” để đối ph với phong trào cách mạng miền Nam đang phát triển
mạnh m từ hởi ngh a từng phần thành chiến tranh cách mạng, và để cứu vãn
chính quyền Sài Gịn hỏi nguy cơ sụp đổ hồn tồn. Trƣớc tình thế mới, Đảng
Lao động Việt Nam chủ trƣơng phát động một cuộc chiến tranh cách mạng để
chống lại chiến lƣợc Chiến tranh đặc biệt” (1961-1965), từng bƣớc làm thất bại
Kế hoạch Staley - Taylor,... giáng thêm địn nặng nề vào chính sách thực dân
mới của Mỹ.
Kế hoạch bình định miền Nam trong vịng 18 tháng sụp đổ, để cứu vãn
tình thế, Mỹ đã triển khai kế hoạch Johnson - McNamara, t ng cƣờng viện trợ
quân sự, nh m ổn định chính quyền Sài Gịn, bình định miền Nam có trọng điểm
trong 2 n m (1964 - 1965). Với kế hoạch này, Mỹ và chính quyền Sài Gịn đã
đẩy cuộc kháng chiến của nhân dân Việt Nam bƣớc vào giai đoạn gay go, quyết
liệt. Dƣới sự lãnh đạo của Đảng, nhân dân miền Nam nói chung và nhân dân các
tỉnh Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú n nói riêng, một lần n a đã
v ng lên tiến hành Đồng khởi, giải phóng một v ng rộng lớn nông thôn đồng
b ng. Phong trào Đồng hởi tại các địa phƣơng này b ng lên mạnh m từ gi a
n m 1964 đến gi a n m 1965, đã giành đƣợc thắng lợi ở nhiều vùng nông thôn
và đồng b ng, tạo ra thế và lực mới cho cách mạng ở các tỉnh Nam - Ngãi - Bình
- Phú để bƣớc vào giai đoạn mới chống chiến lƣợc Chiến tranh cục bộ” (19651968).
Đồng khởi ở nông thôn đồng b ng các tỉnh Quảng Nam, Quảng Ngãi,
Bình Định, Phú Yên trong nh ng n m 1964 -1965, ngoài việc thể hiện nh ng sắc
thái của Đồng hởi ở các địa phƣơng miền Nam n i chung, cịn có nhiều n t đặc
1


th . Một số khía cạnh của vấn đề này lâu nay đã đƣợc thể hiện trong một số bài

báo khoa học đ ng trên các tạp chí, hoặc trong một số cơng trình chun khảo về
phong trào Đồng khởi ở miền Nam nói chung, trong các cơng trình lịch sử địa
phƣơng,

Mặc d vậy, nhiều vấn đề nghiên cứu liên quan đến phong trào Đồng

hởi ở các tỉnh Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú ên từ gi a n m 1964
đến gi a n m 1965 chƣa đƣợc làm sáng tỏ nhƣ: điều kiện bùng nổ phong trào,
phƣơng thức tiến hành đồng hởi, sắc thái thể hiện, tác động của phong trào... Vì
vậy, việc nghiên cứu một cách tồn diện và c hệ thống phong trào Đồng khởi ở
nông thôn đồng b ng các tỉnh Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú

ên

trong nh ng n m 1964 - 1965 là việc làm c ý ngh a hoa học và đáp ứng đƣợc
yêu cầu thực tiễn.
Về mặt khoa học, nghiên cứu vấn đề này, trƣớc hết s góp phần làm sáng
tỏ sự n ng động sáng tạo của các cấp bộ Đảng trong việc vận dụng đƣờng lối
háng chiến đúng đắn của Đảng; đồng thời tái hiện đầy đủ về bức tranh Đồng
khởi” ở nông thôn đồng b ng Khu V trong nh ng n m 1964 -1965 của cuộc
kháng chiến chống Mỹ. Qua đ , đánh giá một cách hách quan, hoa học vai trò
và tác động của phong trào Đồng hởi đối với cuộc háng chiến chống Mỹ, cứu
nƣớc trên địa bàn. Đồng thời, đánh giá nh ng hạn chế, đúc rút inh nghiệm c
thể phục vụ công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc trƣớc mắt cũng nhƣ lâu dài.
Việc nghiên cứu phong trào Đồng khởi ở các tỉnh Quảng Nam, Quảng
Ngãi, Bình Định, Phú

ên trong nh ng n m 1964 - 1965 cịn góp phần phục vụ

cho công tác biên soạn lịch sử địa phƣơng, giúp ngƣời đọc có cái nhìn tồn

diện về cơng cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nƣớc của nhân dân các tỉnh
Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên trong sự nghiệp đấu tranh giải
phóng miền Nam thống nhất đất nƣớc.
Về mặt thực tiễn, kết quả nghiên cứu phong trào Đồng khởi ở nông thôn
đồng b ng Khu V trong nh ng n m 1964-1965, góp phần giáo dục truyền thống
yêu nƣớc, nâng cao ý thức đoàn ết dân tộc cho thế hệ trẻ trong sự nghiệp xây
dựng và bảo vệ Tổ quốc trong giai đoạn hiện nay. Từ trong quá khứ có thể rút ra

2


một số bài học bổ ích cho việc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, quê hƣơng hiện nay.
Với nh ng lý do trên, tôi chọn đề tài: “Phong trào Đồng khởi ở nông thôn
đồng bằng các tỉnh Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên trong nh ng
năm 1964 - 1965” để làm luận án Tiến s sử học, chuyên ngành Lịch sử Việt
Nam.
2.
2. .

ỤC ĐÍCH VÀ NHIỆ

VỤ NGHIÊN CỨU

ục đích
Tái hiện một cách có hệ thống phong trào Đồng khởi ở nông thôn đồng

b ng các tỉnh Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên trong nh ng n m
1964 - 1965. Qua đ làm nổi rõ một số n t đặc th ; đồng thời khẳng định vị trí,
tầm vóc của phong trào này đối với tiến trình phát triển của cuộc kháng chiến
chống Mỹ, cứu nƣớc trên địa bàn nói riêng, miền Nam nói chung.

2.2. Nhiệm vụ
Để đạt đƣợc mục đ ch nêu trên, luận án thực hiện nh ng nhiệm vụ sau:
- Tổng quan tình hình nghiên cứu để xác định mục tiêu, nhiệm vụ của đề
tài luận án.
- Làm rõ bối cảnh lịch sử dẫn đến sự b ng nổ phong trào Đồng hởi ở
nông thôn đồng b ng các tỉnh Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú

ên

trong nh ng n m 1964 -1965.
- Tái hiện các bƣớc phát triển của phong trào Đồng hởi ở nông thôn đồng
b ng các tỉnh Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú

ên trong nh ng n m

1964 -1965.
- Làm rõ nghệ thuật chỉ đạo và tổ chức thực hiện Đồng hởi ở nông thôn
đồng b ng các tỉnh Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú ên.
- Phân t ch làm rõ tác động của phong trào Đồng hởi đối với cuộc háng
chiến chống Mỹ, cứu nƣớc ở các tỉnh Khu V n i riêng và miền Nam n i chung.
- Khái quát đặc điểm đặt trong mối quan hệ so sánh gi a các tỉnh, đánh
giá tầm v c của phong trào; đồng thời đúc ết inh nghiệm để c thể vận dụng
trong công tác vận động quần chúng giai đoạn hiện nay.

3


3. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠ

VI NGHIÊN CỨU.

3. . Đối tƣợng
Phong trào Đồng khởi ở nông thôn đồng b ng các tỉnh Quảng Nam,
Quảng Ngãi, Bình Định, Phú ên nh ng n m 1964 - 1965.
3.2. Phạm vi
- Về không gian: Nghiên cứu phong trào diễn ra ở nông thôn đồng b ng
các tỉnh Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú

ên. Tuy nhiên, để c

cái

nhìn đối sánh”, hơng gian nghiên cứu của luận án có thể đƣợc mở rộng ra một
số địa phƣơng Khu V, các tỉnh Nam Bộ.
- Về thời gian: Từ gi a n m 1964 đến nửa đầu n m 1965.
- ề n i ung:
Khái quát các nhân tố tác động đến phong trào Đồng hởi ở nông thơn
đồng b ng các tỉnh Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên.
Tái hiện diễn tiến, đánh giá ết quả, ý ngh a, tác động.
+ Khái quát một số đặc điểm, vai trò nổi bật.
Đúc ết một số inh nghiệm.
4. NGUỒN TÀI LIỆU VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
4. . Nguồn tài liệu
Để thực hiện luận án này, chúng tôi tiếp cận từ nhiều nguồn tài liệu khác
nhau c liên quan đến đề tài nhƣ:
Tài liệu lƣu tr (báo cáo, chỉ thị, nghị quyết,... lƣu tại các Trung tâm Lƣu
tr Quốc gia II; Trung tâm Lƣu tr Quốc gia III, Trung tâm Lƣu tr Quốc gia
IV, Trung tâm Lƣu tr Quân Khu V; Phòng Lƣu tr tài liệu của Tỉnh ủy các tỉnh:
Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên; Tài liệu lƣu tr tại thƣ viện các
tỉnh và Thƣ viện Quốc gia Việt Nam: bao gồm v n iện Đảng và các tài liệu có

liên quan của Trung ƣơng Đảng, Khu ủy V và Đảng bộ các địa phƣơng c liên
quan; v n bản của chính quyền Sài Gịn.
Sách, các cơng trình chun khảo liên quan đến đề tài của các học giả, các
nhà khoa học trong và ngoài nƣớc đã đƣợc công bố; các luận án, luận v n liên

4


quan đến đề tài.
Các bài viết của nhân chứng, các bài báo khoa học,

đƣợc đ ng tải trên

các tạp chí chuyên ngành.
4.2. Phƣơng pháp nghiên cứu
Cơ sở phƣơng pháp luận của đề tài là vận dụng nh ng quan điểm của chủ
ngh a Mác - Lênin, tƣ tƣởng Hồ Ch Minh, quan điểm của Đảng Cộng sản Việt
Nam về hởi ngh a vũ trang và chiến tranh cách mạng.
Phƣơng pháp nghiên cứu chủ yếu đƣợc sử dụng để thực hiện đề tài là
phƣơng pháp lịch sử, phƣơng pháp lôgic và sự ết hợp hai phƣơng pháp này.
Ngồi ra, chúng tơi còn sử dụng các phƣơng pháp hác c liên quan, nhƣ
thống kê, so sánh, đối chiếu các nguồn tài liệu; tiến hành điền dã, gặp gỡ, hai
thác tƣ liệu qua thực địa và nhân chứng.
5. ĐÓNG GÓP CỦA LUẬN ÁN
Luận án hồn thành s có nh ng đ ng g p sau:
- Luận án là cơng trình đầu tiên nghiên cứu, phản ánh một cách có hệ
thống về phong trào Đồng khởi ở nông thôn đồng b ng các tỉnh Quảng Nam,
Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên trong nh ng n m 1964 - 1965.
- Luận án đã đƣa ra một số nhận x t, đánh giá về tác động và tầm vóc của
phong trào Đồng khởi ở nơng thơn đồng b ng các tỉnh Quảng Nam, Quảng Ngãi,

Bình Định, Phú

ên trong nh ng n m 1964 - 1965 đối với cuộc kháng chiến

chống Mỹ, cứu nƣớc ở các tỉnh duyên hải Nam Trung Bộ n i riêng đặt trong sự
đối sánh với Đồng hởi ở miền Nam nói chung. Qua đ cho thấy sự vận dụng
sáng tạo đƣờng lối chiến tranh nhân dân của Đảng bộ các tỉnh Nam - Ngãi - Bình
- Phú trong háng chiến chống Mỹ, cứu nƣớc.
- Đúc ết đƣợc một số inh nghiệm qua nghiên cứu vấn đề này có thể kế
thừa và vận dụng trong công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc hiện nay.
- Kết quả nghiên cứu của luận án s bổ sung nguồn tƣ liệu, góp phần phục
vụ cơng tác nghiên cứu, biên soạn và giảng dạy lịch sử địa phƣơng ở các bậc
học. Thông qua đ , g p phần giáo dục cho thế hệ trẻ, các dân tộc sinh sống trên

5


địa bàn về niềm tự hào đối với quê hƣơng, đất nƣớc và ý thức xây dựng, bảo vệ
Tổ quốc, quê hƣơng.
6.

ẾT CẤU CỦA LUẬN ÁN
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, luận án

đƣợc cấu trúc thành 4 chƣơng nhƣ sau:
Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu.
Chương 2: Phong trào Đồng hởi ở nông thôn đồng b ng các tỉnh Quảng
Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú ên trong nửa sau n m 1964.
Chương 3: Phong trào Đồng khởi ở nông thôn đồng b ng các tỉnh Quảng
Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú ên trong nửa đầu n m 1965.

Chương 4: Nhận x t và bài học kinh nghiệm.

6


Chƣơng
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
Theo T đi n B h ho

u n s

i t N m, Đồng hởi là sự nổi dậy

c ng lúc của nhân dân ở nhiều địa phƣơng miền Nam Việt Nam trong háng
chiến chống Mỹ nh m phá ách ìm

p của ch nh quyền Sài Gòn, giành quyền

làm chủ ở cơ sở với nh ng mức độ hách nhau (làm rệu rã bộ máy cai trị của đối
phƣơng, giải ph ng hoàn toàn một hoặc nhiều xã và thành lập Mặt trận Dân tộc
Giải ph ng làm chức n ng ch nh quyền cách mạng

. Phong trào Đồng hởi là

một hình thái hởi ngh a. Đồng hởi xuất hiện ở Nam Trung Bộ và Nam Bộ sau
hi c Nghị quyết Trung ƣơng Đảng 15 (1959), đánh dấu bƣớc chuyển quan
trọng của cách mạng miền Nam từ thế gi gìn lực lƣợng sang thế tiến cơng, tạo
cơ sở v ng chắc đánh thắng chiến lƣợc Chiến tranh đặc biệt” của Mỹ. Đồng
hởi ở nông thôn đồng b ng các tỉnh Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú
ên (1964 -1965 là sự tiếp nối phong trào Đồng hởi nh ng n m 1959 - 196 ở

các tỉnh Nam Bộ cũng nhƣ ở một số tỉnh Khu V.
1.1. CÁC CƠNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN
1. . . Nhóm các cơng trình nghiên cứu về phong trào Đồng
háng chiến chống

ỹ

h i trong

miền N m

1.1.1.1. Các cơng trình nghiên cứu của các tác giả trong nước
Đã c nhiều cơng trình nghiên cứu của các tác giả trong nƣớc về cuộc
háng chiến chống Mỹ, cứu nƣớc của nhân dân Việt Nam, trong đ đều c đề
cập đến phong trào Đồng hởi ở miền Nam n i chung, phong trào Đồng hởi ở
các tỉnh Khu V n i riêng.
Cơng trình chun hảo đầu tiên phản ánh há đầy đủ về phong trào Đồng
hởi ở miền Nam trong háng chiến chống Mỹ là của Cao V n Lƣợng, Phạm
V n Tồn, Quỳnh Cƣ (1981 , Tìm hi u phong trào Đồng hởi ở miền N m i t
Nam, Nxb Khoa học xã hội. Cơng trình tái hiện q trình phát triển của phong
trào Đồng hởi ở miền Nam, trong đ tập trung đi sâu vào một vài điển hình
7


nhƣ: Cuộc hởi ngh a Trà Bồng và miền Tây Quảng Ngãi, Đồng hởi ở Bến Tre,
Đồng hởi ở Tây Ninh,... Cơng trình cũng đã đƣa ra một số đánh giá ý ngh a, tác
dụng và bài học của phong trào Đồng hởi ở miền Nam nh ng n m 1959 -196
n i chung. Tuy nhiên, cơng trình chƣa đề cập nhiều về phong trào Đồng hởi ở
nông thôn đồng b ng ở Khu V (1964 - 1965).
Đề cập đến vấn đề lãnh đạo phong trào Đồng hởi, c tác phẩm của Viện

Lịch sử Đảng (1985 , Nh ng s

i n Lị h sử Đảng về h ng hiến hống Mỹ, ứu

nướ (1954 - 1975), Nxb Thông tin lý luận, Hà Nội. Cơng trình này c đề cập đến
một số sự iện chủ yếu liên quan đến Đảng lãnh đạo Đồng hởi ở nông thôn đồng
b ng trong nh ng n m 1964 - 1965, đặc biệt là một số sự iện phản ánh Đồng
hởi ở An Lão (Bình Định , Ba Gia (Quảng Ngãi ,...
Liên quan đến phong trào Đồng hởi có các cơng trình tổng ết chiến
tranh thời ỳ chống Mỹ cứu nƣớc. Tiêu biểu là cơng trình của Ban Chỉ đạo Tổng
ết chiến tranh trực thuộc Bộ Ch nh trị (1996 , Tổng ết u

h ng hiến hống

Mỹ ứu nướ thắng lợi và bài họ , Nxb Ch nh trị Quốc gia, Hà Nội. Đây là cơng
trình tổng ết về sự lãnh đạo của Đảng đối với cuộc háng chiến chống Mỹ, cứu
nƣớc, trong đ tập trung vào một số nội dung cơ bản và cốt yếu nhƣ: đƣờng lối
chiến lƣợc, sách lƣợc và phƣơng pháp cách mạng; nh ng bài học inh nghiệm
đƣợc đúc ết trong quá trình tiến hành chiến tranh cách mạng Việt Nam dƣới sự
lãnh đạo của Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh. Các cơng trình n i trên cũng đã đề
cập tới phong trào Đồng hởi ở miền Nam n i chung, Khu V n i riêng với các
vấn đề: hẳng định sự tất yếu của Đồng hởi; đánh giá hái quát tầm v c, ý
ngh a vai trò của Đồng hởi với việc tạo ra bƣớc phát triển mới cho cách mạng
miền Nam.
Viện Lịch sử Quân sự Việt Nam, Lị h sử h ng hiến hống Mỹ ứu nướ
1954 - 1975 (9 tập , Nxb Ch nh trị Quốc gia, Hà Nội, trong đ c Tập 3 là cơng
trình phản ánh há chi tiết diễn biến, ết quả và ý ngh a của phong trào Đồng
hởi ở miền Nam n i chung, Đồng hởi ở nông thôn, đồng b ng các tỉnh Khu V
giai đoạn 1964 - 1965 n i riêng.

8


N m 1997, Nxb Quân đội Nhân dân ấn hành cuốn Chiến tranh nhân dân
đị phương trong cu c kháng chiến chống Mỹ, cứu nước 1954 - 1975, trong đ c
chuyên đề: Chống ph bình định giành dân và gi

n trên địa bàn Khu V. Nội

dung chuyên đề cho thấy trƣớc nh ng âm mƣu càn qu t lấn chiếm, gom dân lập
ấp chiến lƣợc”, Ấp tân sinh”, Khu dinh điền” và Khu trù mật” của Mỹ và
chính quyền Sài Gịn, nhân dân Khu V đã đấu tranh sơi nổi chống âm mƣu càn
quét, lấn chiếm của quân đội Sài Gịn do Mỹ chỉ huy. Lúc đầu, phong trào có tính
chất tự phát nhƣng sau đ nhờ có sự lãnh đạo chặt ch của các cấp ủy Đảng, chính
quyền và các tổ chức đoàn thể ở địa phƣơng nên đã phát triển mạnh m , trở thành
một phong trào đấu tranh đều khắp trên tất cả các địa bàn trọng điểm của Khu V.
Tuy nhiên, đây là một chuyên đề mang t nh tổng ết nên mới chỉ dừng lại ở mức
khái quát nh ng vấn đề chung về chống phá bình định. Vả lại, cơng trình phản ánh
khơng gian cho cả một địa bàn rộng lớn ở Khu V chứ chƣa c điều iện đi sâu
nghiên cứu ở nh ng tỉnh cụ thể; đặc biệt là chƣa đi sâu hảo cứu về phong trào
Đồng khởi ở nông thôn, đồng b ng các tỉnh Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định,
Phú Yên nh ng n m 1964 - 1965.
Tác giả Trần Thị Thu Hƣơng (2002), Đảng lãnh đạo cu

đấu tranh

chống ph “quố s h” Ấp chiến lược của Mỹ - ngụy ở miền Nam Vi t Nam
(1961 - 1965), Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội. Trên cơ sở phát triển từ luận án
Tiến s , b ng nh ng nguồn tƣ liệu có hệ thống, cơng trình đã trình bày quá trình
Đảng lãnh đạo cuộc đấu tranh chống phá quốc sách” Ấp chiến lƣợc của Mỹ chính quyền Sài Gịn ở miền Nam Việt Nam (1961 - 1965 . Công trình này cũng

đã làm rõ sự chỉ đạo sắc bén, linh hoạt, sáng tạo của các Đảng bộ địa phƣơng ở
miền Nam Việt Nam trong đ c Đảng bộ các tỉnh Nam Trung Bộ; trình bày
cuộc đấu tranh diễn ra gay go, quyết liệt của quân và dân miền Nam Việt Nam
chống lại âm mƣu, thủ đoạn thâm độc, xảo quyệt của Mỹ và chính quyền VNCH
trong q trình thực thi ch nh sách Ấp chiến lƣợc”. Qua việc tái hiện bức tranh
sinh động về cuộc đấu tranh chống phá Ấp chiến lƣợc, tác giả đã đúc ết nh ng
thành công và rút ra nh ng bài học kinh nghiệm của Đảng trong quá trình lãnh

9


đạo cuộc đấu tranh đầy thách thức và quyết liệt này. Tuy nhiên, về khơng gian
nghiên cứu trên tồn miền Nam Việt Nam nên phong trào đấu tranh của quân và
dân các tỉnh Nam Trung Bộ đặc biệt là phong trào Đồng hởi chỉ mới đƣợc phản
ánh một cách hái lƣợc.
N m2

6, Nguyễn

uân N ng xuất bản cuốn, Phong trào Đồng hởi ở

miền Đông N m B , Nxb Quân đội Nhân dân, Hà Nội. Cơng trình này đã phản
ánh diễn biến phong trào Đồng hởi ở miền Đông Nam Bộ; làm rõ sự chỉ đạo
sáng suốt của Đảng, ch nh quyền các địa phƣơng; từ đ rút ra nh ng bài học
inh nghiệm trong lãnh đạo, chỉ đạo, tập hợp lực lƣợng. Nghiên cứu về Đồng
hởi ở miền Nam c cơng trình: Phong trào Đồng hởi 50 năm nhìn lại, Nxb
Quân đội Nhân dân (2010) tập hợp một số bài viết của các nhà hoa học trên cả
nƣớc và lãnh đạo một số địa phƣơng diễn ra phong trào Đồng hởi. Các bài viết
đƣợc sắp xếp theo tiến trình lịch sử ết hợp với chủ đề nghiên cứu. Nội dung
cuốn sách phản ánh một cách hái quát, c hệ thống phong trào Đồng hởi ở

miền Nam Việt Nam; làm nổi bật bức tranh sống động và phong phú của Đồng
hởi; trên cơ sở đ rút ra một số bài học quý báu về hởi ngh a và đấu tranh vũ
trang giành ch nh quyền làm chủ của cách mạng miền Nam trong nh ng n m
cuối thập ỷ 5 đầu thập ỷ 6 của thế ỷ

.

N m 2 12, Nhà xuất bản Ch nh trị - Hành ch nh, Hà Nội, cho ra mắt cơng
trình: Miền N m - 21 năm h ng hiến hống Mỹ (Hồ sơ về u
qu n và

h ng hiến ủ

n miền N m). Thông qua nh ng nguồn tƣ liệu chân thực, phong phú,

các tác giả đã phác họa bức tranh toàn cảnh hết sức sinh động về cuộc đấu tranh
đầy hy sinh gian hổ của quân và dân miền Nam dƣới sự lãnh đạo của Đảng,
Quân ủy Trung ƣơng, Trung ƣơng Cục miền Nam chống lại ch nh sách xâm lƣợc
thực dân iểu mới của Mỹ và ch nh quyền Sài Gòn. Trong cuộc đấu tranh đ ,
phong trào đấu tranh chống ch nh sách bình định” đ ng một vai trị hơng nhỏ,
đặc biệt là trong đấu tranh chống địch càn qu t, lấn chiếm, gom dân lập ấp chiến
lƣợc. Tuy nhiên, phong trào Đồng hởi ở Khu V nh ng n m 1964 - 1965 chỉ mới
đƣợc đề cập một cách hái lƣợc. Dẫu sao, đây là nguồn tƣ liệu tham hảo c giá

10


trị cho nghiên cứu sinh trong quá trình nghiên cứu luận án.
Viện Sử học (2014) Lị h sử i t N m (15 tập), Nxb Khoa học xã hội. Cơng
trình nghiên cứu Lịch sử Việt Nam từ thế ỷ thứ

đến n m 2

, phản ánh một

cách hách quan, trung thực, sinh động quá trình hình thành, phát triển của lịch sử
đất nƣớc. Đặc biệt, Tập 12 (giai đoạn 1954 - 1965), đã phản ánh há đầy đủ, toàn
diện phong trào đấu tranh của nhân dân Việt Nam chống đế quốc Mỹ xâm lƣợc và
ch nh quyền tay sai. Cơng trình hoa học này t nhiều đều c đề cập đến Đảng lãnh
đạo Đồng hởi; sự vận dụng sáng tạo, linh hoạt của cấp ủy, ch nh quyền các cấp;
các hình thức đấu tranh của nhân dân miền Nam trong giai đoạn lịch sử 1954 1965. Tuy nhiên, không gian phản ánh là cả miền Nam, do đ cơng trình chƣa thể
đề cập sâu đến phong trào Đồng hởi ở các tỉnh Nam - Ngãi - Bình - Phú, nhƣng c
thể hẳng định đây là cơng trình tham hảo c giá trị đối với luận án mà tác giả
đang nghiên cứu.
1.1.1.2. Các cơng trình nghiên cứu của các tác giả nước ngồi
Các cơng trình nghiên cứu lịch sử của các tác giả nƣớc ngoài nghiên cứu
về đề tài chiến tranh Việt Nam há lớn nhƣng về phong trào Đồng hởi ở miền
Nam thì hơng nhiều. Các cơng trình của nƣớc ngồi đề cập đến vấn đề nghiên
cứu của luận án c thể điểm qua nhƣ: Charles Fourniau (1967) - một nhà nghiên
cứu về cuộc chiến tranh Việt Nam, đã xuất bản cuốn sách có tựa đề Le Viet Nam
face à la guerre ( i t N m đối m t với hiến tr nh). Trong cơng trình này, tác
giả đã chỉ ra r ng sự can thiệp của Mỹ b ng quân sự trên quy mô lớn ở miền
Nam Việt Nam s dẫn đến thất bại là điều khó tránh khỏi, n s là một trong
nh ng nguyên nhân làm cho sự nổi dậy của nhân dân miền Nam càng thêm
mạnh m .
N m 1969, tác giả T. Hoopes đã xuất bản tại Mỹ cuốn sách c tựa đề The
limits of intervention ( iới hạn ủ s

n thi p), David Mc Kay Company, New

or . Trong cơng trình nghiên cứu của mình, T. Hoopes đã cơng bố nhiều tƣ liệu
về cuộc chiến tranh Việt Nam giai đoạn 1961 - 1965. Đặc biệt, tác giả công bố
quan điểm của nh ng quan chức cấp cao của Mỹ trong thời ỳ chuyển tiếp từ

11


chiến tranh đặc biệt” (1961-1965) sang chiến tranh cục bộ” (1965-1968). Cuốn
sách đã tr ch dẫn quan điểm của George Bundy - Cố vấn an ninh Quốc gia cho
Tổng thống Johnson về tác động của cuộc háng chiến chống Mỹ của nhân dân
miền Nam đối với âm mƣu của Mỹ: “ eorge Bun y tập trung vào u
hoảng ở N m i t N m t

hủng

uối năm 1964. Ông ết luận Mỹ phải sẵn sàng đứng

h n và hiến đấu ở i t N m, nếu hông sẽ mất ả Đơng N m Á và ả lịng tin
ủ thế giới vào ý hí và hả năng ủ Mỹ đối phó với mối đe ọ C ng sản ở
Ch u Á” [160, tr.19 . Một trong nh ng nguyên nhân theo lý giải của tác giả, đ là
do sự lớn mạnh của cách mạng miền Nam, trong đ có phong trào nổi dậy ở Khu
V nh ng n m 1964 - 1965.
Trong cơng trình nghiên cứu c tựa đề Dynamics of the Viet Nam war, a
quantitative analysis and predictive computer simulation (Đ ng l
tr nh i t N m, m t ph n tí h định lượng và mơ phỏng m y tính

ủ

hiến

đo n) Ohio

State University xuất bản tại Mỹ n m 1974, tác giả Jeffray S. Milstein đã công
bố nh ng tài liệu cho thấy biện pháp mà Mỹ lựa chọn đối với cuộc chiến tranh
Việt Nam trong giai đoạn 1964-1965 là buộc phải t ng cƣờng hơn n a các hoạt
động quân sự nh m đàn áp phong trào Đồng hởi ở miền Nam Việt Nam, tác giả
đã viết:
Ngày 22/01/1964, Chủ tị h H i đồng Th m mưu trưởng liên qu n - tướng
M xwell D. T ylor iến nghị với B trưởng
Mỹ phải huẩn bị đầy đủ
về t

hoạt đ ng ở mứ

uố phòng M . N m r là
o hơn n

, hông nh ng

đ ng hiến thuật ó lợi ủ nh ng hoạt đ ng ấy, mà òn đ tỏ rõ

quyết t m ủ

húng t với bạn bè và với ẻ thù [158, tr.41].

Đây là một trong nh ng cơ sở của sự ra đời Kế hoạch Johnson - Mc.
Namara (1964 -1965 , một trong nh ng nhân tố trực tiếp dẫn đến phong trào
Đồng hởi ở nông thôn đồng b ng các tỉnh Khu V.
Tác giả O. Balalce (1975) với cơng trình nghiên cứu The War in Viet Nam
(Chiến tr nh i t Nam), Hippocrene books, New York, Mỹ, đi sâu tìm hiểu nh ng

nguyên nhân thất bại của các chiến dịch quân sự mà Mỹ và ch nh quyền Sài Gòn

12


đã tiến hành ở miền Nam Việt Nam. Tác giả đã chỉ ra r ng sự tấn công quân sự
trên quy mô lớn hông mang lại hiệu quả nhƣ ngƣời Mỹ mong muốn. Trong cơng
trình này, tác giả đã đề cập đến một số sự iện phản ánh cuộc háng chiến của
nhân dân miền Nam diễn ra ở nông thôn đồng b ng Khu V trong nh ng n m 1964
- 1965 mà theo ông ch nh là sự trả lời đanh th p cho ngƣời Mỹ.
Các tác phẩm của Gabriel Kolko (1985),
N m, Mỹ và inh nghi m lị h sử hi n đại; Cu

iải ph u u

hiến tr nh i t

hiến ài ngày nhất nướ Mỹ

của G.C.Herring (1998), Nhà xuất bản Ch nh trị Quốc gia, Hà Nội, S l

ối

hào nhoáng của Neil Sheehan (Lê Minh Đức và cộng sự dịch, 1990),...trong một
chừng mực nhất định, đều c đề cập đến phong trào đấu tranh chống lại chiến
lƣợc Chiến tranh đặc biệt” (1961-1965) của quân dân các tỉnh Nam Trung Bộ
trong đ c phong trào Đồng hởi 1964 - 1965. Đây là nh ng nguồn tƣ liệu c
giá trị để tác giả luận án tham hảo.
Tác giả B. Adler trong cuốn sách Cinquante Viet Nam (Năm mươi năm
i t N m) đã phân t ch há chi tiết về tình hình miền Nam 1964 - 1965, trong đ

c làm rõ nh ng nhân tố dẫn đến sự thắng lợi của phong trào Đồng hởi và sự
thất bại của Mỹ và Việt Nam Cộng h òa ở địa bàn nông thôn đồng b ng Khu V
trong nh ng n m 1964 - 1965: “Chiến tr nh u í h là đị h thủ uy nhất ủ
người Mỹ… Cũng thật hó hăn ho người Mỹ đ tìm m t lối tho t ho tình hình
này” [160, tr.61].
. .2. Nhóm các cơng trình nghiên cứu về phong trào Đồng
kháng chiến chống

ỹ

Quảng N m, Quảng Ng i, Bình Định, Ph

h i trong
ên

Hiện nay chƣa c một cơng trình chun hảo độc lập nào nghiên cứu về
phong trào Đồng hởi nh ng n m 1964 - 1965 ở nông thôn đồng b ng Khu V hay
các tỉnh Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú ên. Vấn đề này chỉ đƣợc thể
hiện trong các cơng trình tổng ết về lịch sử của Qn hu V, lịch sử Tỉnh Đảng
bộ các tỉnh hay trong nghiên cứu về đấu tranh vũ trang hoặc binh vận thời chống
Mỹ của các địa phƣơng.
N m 1992 c nhiều công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án. Đ

13


là các cơng trình của Hội đồng biên soạn Lịch sử Nam Trung Bộ kháng chiến
(1992), Nam Trung B kháng chiến (1945 - 1975), Nxb Chính trị Quốc gia, Hà
Nội; Bộ Tƣ lệnh Quân Khu V (1992), Khu V - 30 năm hiến tranh giải phóng, (2
tập). Các cơng trình này đã đề cập một cách khái quát về tình hình chiến trƣờng

các tỉnh trên địa bàn Khu V, Khu VI.

nhiều khía cạnh khác nhau, các tác giả

của nh ng cơng trình trên đã đề cập đến phong trào Đồng khởi ở các tỉnh Quảng
Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú ên giai đoạn 1964 - 1965.
N m 2015, Bộ Tƣ lệnh Qn Khu V chỉ đạo biên soạn cơng trình: Lị h
sử Đảng b

u n Khu V (1946 - 2010), tập 2: Thời ỳ h ng hiến hống Mỹ,

ứu nướ (1954 - 1975), Nxb Quân đội Nhân dân, Hà Nội. B ng nh ng nguồn
tƣ liệu chân thực, phong phú, cơng trình đã tái hiện q trình hình thành, phát
triển và hoạt động lãnh đạo của Đảng bộ Quân Khu V qua các thời ỳ cách
mạng, đồng thời tái hiện bức tranh toàn cảnh hết sức sinh động về cuộc đấu
tranh đầy hy sinh gian hổ và thắng lợi vẻ vang của Đảng bộ, ch nh quyền,
quân và dân Khu V trong háng chiến chống Mỹ, cứu nƣớc. Là địa bàn chiến
lƣợc quan trọng của cả nƣớc cả về vị tr chiến lƣợc quân sự, cũng nhƣ dân cƣ
và tiềm n ng inh tế, Khu V trở thành địa bàn n ng bỏng, nơi đƣợc Mỹ chọn
làm địa bàn th điểm và thực thi các chƣơng trình, ế hoạch trong các chiến
lƣợc chiến tranh. Dƣới sự lãnh đạo của Đảng, trực tiếp là Khu ủy Khu V, quân
và dân Khu V đã vƣợt qua mọi thử thách hắc nghiệt và hy sinh, gian hổ, từng
bƣớc đánh bại mọi ế hoạch xâm lƣợc của Mỹ và ch nh quyền tay sai. Trong
cuộc đấu tranh đ , phong trào đấu tranh chống địch càn qu t, lấn chiếm, gom
dân lập Ấp chiến lƣợc”, Ấp tân sinh”, là trọng tâm trong giai đoạn Đồng hởi
ở nông thôn đồng b ng các tỉnh Khu V đƣợc phản ánh há đậm n t. Đây là
nguồn tƣ liệu c giá trị để tác giả tham hảo. Tuy nhiên, hoạt động chống chính
sách gom dân lập ấp chiến lƣợc chỉ là một mặt hoạt động trong hoạt động lãnh
đạo của Đảng bộ trên chiến trƣờng ở Khu V nên vấn đề liên quan đề tài luận án
chỉ đƣợc đề cập hết sức sơ lƣợc và chƣa c hệ thống.

Phong trào Đồng khởi nông thôn đồng b ng các tỉnh Nam - Ngãi - Bình -

14


Phú nh ng n m 1964 - 1965 đƣợc phản ánh trong các cơng trình lịch sử địa
phƣơng. Tiêu biểu nhƣ của Ban Chấp hành Đảng bộ tỉnh Quảng Nam - Đà Nẵng
(1999), Lịch sử Đảng b tỉnh Quảng Nam - Đà Nẵng (1930 - 1975); Bộ Chỉ huy
Quân sự tỉnh Quảng Nam (2003), Lịch sử LLVT nhân dân tỉnh Quảng Nam, Tập
II (1954-1975), Nxb Quân đội nhân dân. Đây là hai cơng trình đã đề cập đến
Đồng khởi ở Quảng Nam giai đoạn 1964 - 1965 một cách há chi tiết. Trong các
cơng trình này, tác giả đã phân t ch nh ng thuận lợi và h

h n của Quảng Nam

trong chiến đấu chống các chiến lƣợc, kế hoạch qn sự của Mỹ và chính quyền
Sài Gịn. Dƣới sự lãnh đạo của Đảng bộ các cấp, từ tháng 7 n m 1964 đến gi a
n m 1965, nhân dân Quảng Nam đã Đồng khởi và làm chủ nhiều thôn, xã khắp
địa bàn tỉnh Quảng Nam. Trong các cơng trình này cũng đã phân t ch làm rõ
nguyên nhân thắng lợi, ý ngh a lịch sử và nh ng bài học kinh nghiệm quý báu
trong lãnh đạo và chỉ đạo của Đảng bộ các cấp, vai trò của lực lƣợng quần chúng
trong đồng hởi.
Quảng Ngãi c nhiều cơng trình nghiên cứu liên quan đến phong trào
Đồng hởi ở nông thôn đồng b ng nh ng n m 1964-1965. B i Minh Hải - Vũ
V n Sum (1988 , uảng Ngãi Lị h sử hiến tr nh nh n

n 30 năm (1945-1975),

Nxb Tổng hợp Ngh a Bình - Bộ Chỉ huy Quân sự Ngh a Bình xuất bản; Ban Chấp
hành Đảng bộ tỉnh Quảng Ngãi (1999 , Lị h sử Đảng b tỉnh uảng Ngãi (1945 1975), Nxb Ch nh trị Quốc gia, Hà Nội; Ủy ban Nhân dân tỉnh Quảng Ngãi

(2008), Đị

hí

uảng Ngãi, Nxb Từ Điển Bách Khoa, Hà Nội. Trong các cơng

trình trên, các tác giả đã đề cập đến sự lãnh đạo và chỉ đạo của Đảng bộ các cấp;
đặc biệt là làm rõ sự vận dụng sáng tạo đƣờng lối chiến tranh nhân dân của Đảng
vào tình hình thực tế địa phƣơng của Tỉnh ủy Quảng Ngãi.

các cơng trình trên ở

nhiều mức độ hác nhau cũng đã tái hiện đƣợc phần nào phong trào Đồng hởi
của nhân dân Quảng Ngãi từ tháng 7 1964 đến gi a n m 1965.
Liên quan đến phong trào Đồng khởi ở nơng thơn đồng b ng, tại Bình
Định cũng c nhiều cơng trình. N m 1991, Nxb Tổng hợp Bình Định xuất bản
cuốn: Bình Định - Lịch sử chiến tr nh nh n

15

n 30 năm (1945 - 1975), do Bộ


Chỉ huy Quân sự tỉnh Bình Định nghiên cứu biên soạn. B ng nh ng nguồn tƣ
liệu phong phú và chân thực, các tác giả đã trình bày hái quát lịch sử đấu tranh
chống ngoại xâm của quân và dân Bình Định từ n m 1945 đến n m 1975 trên tất
cả các mặt, trong đ c giành một dung lƣợng đáng ể phản ánh phong trào
Đồng khởi ở nông thơn đồng b ng tỉnh Bình Định 1964 - 1965. Tuy nhiên, đây
là cơng trình chun khảo về lịch sử háng chiến của địa phƣơng nên chủ yếu
phản ánh nh ng hoạt động trên mặt trận quân sự, còn phong trào đấu tranh chính

trị, sự nổi dậy đồng loạt của quần chúng chỉ đƣợc phản ánh nhƣ là một mặt phối
hợp của các hoạt động quân sự, binh vận nên chƣa đƣợc đề cập nhiều.
Cũng trong n m 1991, Nxb Sở VHTT tỉnh Bình Định cho ra mắt bạn đọc
cuốn: Chiến tranh du kích trên chiến trường Bình Định (1945 -1975). Cuốn sách
trình bày một cách hái quát các bƣớc phát triển của phong trào chiến tranh du
kích trên chiến trƣờng Bình Định trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân
Pháp và đế quốc Mỹ xâm lƣợc, cũng nhƣ sự lãnh đạo của Đảng bộ đối với phong
trào này; từ đ rút ra một số bài học kinh nghiệm. Liên quan đến nội dung của đề
tài luận án, hi đánh giá ết quả của cuộc đấu tranh qua từng thời kỳ, cuốn sách
đã đề cập đến vai trò to lớn của Đảng bộ Bình Định trong lãnh đạo quân và dân
trong tỉnh chống lại chính sách gom dân, lập ấp chiến lƣợc” và đồng thời nêu
bật vai trò chiến tranh du kích trong phong trào chống phá ch nh sách bình
định”. Tuy nhiên, các tác giả chỉ dừng lại ở việc xâu chuỗi” các sự kiện lịch sử,
bên cạnh trình bày nh ng thắng lợi của các lực lƣợng vũ trang, phong trào Đồng
khởi ở nông thôn đồng b ng trong tỉnh chƣa đƣợc trình bày rõ nét.
Các cơng trình Nh ng ch ng đường chiến đấu và trưởng thành của l c
lượng vũ tr ng Bình Định; Nh ng trận đ nh đi n hình của các l

lượng vũ

tr ng Bình Định, 3 tập, Nxb Sở VHTT tỉnh Bình Định ấn hành do Thƣờng vụ
Đảng ủy và Bộ Chỉ huy quân sự tỉnh Bình Định tổ chức nghiên cứu, biên soạn
(1994). B ng nh ng nguồn tài liệu phong phú và chân thực, các tác giả đã dựng
lại bức tranh sinh động về nh ng trận đánh điển hình của các lực lƣợng vũ trang
Bình Định từ n m 1954 đến n m 1975. Tuy nhiên, trong khuôn khổ có hạn của

16


một cơng trình lịch sử địa phƣơng, vả lại đối tƣợng chính là nh ng trận đánh của

các lực lƣợng vũ trang địa phƣơng chống địch tập kích, phục kích, càn qt lấn
chiếm, bình định nơng thơn” nên phong trào Đồng khởi ở nông thôn đồng b ng
chỉ đƣợc phản ánh sơ lƣợc, chƣa c hệ thống.
N m 1996, Ban Chấp hành Đảng bộ tỉnh Bình Định cho xuất bản cuốn Lịch
sử Đảng b tỉnh Bình Định (1954 - 1975), Nxb Sở VHTT tỉnh Bình Định. Cơng
trình này cũng đã đề cập đến phong trào Đồng khởi ở Bình Định giai đoạn 1964 1965; tuy nhiên dƣới cách tiếp cận lịch sử Đảng bộ nên chỉ tập trung vào nh ng
khía cạnh về sự lãnh đạo và chỉ đạo của Khu ủy Khu V; Tỉnh ủy Bình Định, sự
vận dụng các nghị quyết, chỉ thị của cấp trên phù hợp với tình hình địa phƣơng;
Tỉnh ủy lãnh đạo nhân dân tiến hành Đồng khởi ở Khu Đông đợt 1 từ tháng 5 đến
tháng 8/1964, đợt 2 từ tháng 9 đến tháng 11/1964; Kết quả và ý ngh a lịch sử
phong trào cách mạng ở Bình Định giai đoạn chống Chiến tranh đặc biệt” nói
chung, trong đ c phong trào Đồng khởi 1964 - 1965.
Đinh Bá Lộc (2005), Núi Bà hu Đông thời ấy, Nxb Quân đội nhân dân, Hà
Nội. Với chức trách của một ngƣời làm công tác Đảng, công tác chính trị, tác giả
đã đi sâu sát các cơ sở Đảng, các tổ chức quần chúng, các tổ chức lực lƣợng vũ
trang ở cơ sở để vận động và tổ chức đấu tranh chống địch càn quét, lấn chiếm
bảo vệ xóm làng. Tác giả là ngƣời trực tiếp quan sát, tiếp xúc và ghi lại gần 200
mẫu chuyện về nh ng tấm gƣơng tiêu biểu trong phong trào Đồng hởi, nh ng
trận đánh tiêu biểu trong nh ng n m 1964 - 1965. Dù nh ng mẫu chuyện, nội
dung phản ánh cuộc đấu tranh của quân và dân Bình Định chống phá ấp chiến
lƣợc” của địch trong các đợt Đồng khởi ở Khu Đông (An Nhơn, Tuy Phƣớc và
Phù Cát) đƣợc phản ánh qua l ng

nh” của nhân chứng lịch sử nhƣng đây là

nguồn tƣ liệu quý, chân thực giúp nghiên cứu sinh c thêm tƣ liệu đối chiếu để
hồn thành luận án.
Cơng trình: Cơng t

binh địch vận trên chiến trường Bình Định trong

kháng chiến chống Mỹ, cứu nước (1954 - 1975), Nxb Sở VHTT tỉnh Bình Định
ấp hành Đảng bộ tỉnh Bình Định tổ chức nghiên cứu, biên soạn (2004) đã thể

17


hiện nh ng vấn đề cơ bản về công tác binh địch vận trên chiến trƣờng qua các
giai đoạn của cuộc kháng chiến, trong đ c trình bày sự kết hợp gi a đấu tranh
binh vận với đấu tranh chính trị góp phần đánh bại các âm mƣu bình định lấn
chiếm” của Mỹ và chính quyền Sài Gịn. Cơng tác địch vận kết hợp đấu tranh
chính trị góp phần chống phá quốc sách Ấp chiến lƣợc” trong Chiến tranh đặc
biệt”, đánh bại âm mƣu tìm diệt và bình định” trong Chiến tranh cục bộ”, đặc
biệt công tác địch vận phục vụ nhiệm vụ chống bình định cấp tốc”, bình định
đặc biệt” g p phần đánh bại chiến lƣợc Việt Nam hóa chiến tranh”. Sự kết hợp
gi a hoạt động binh địch vận với tác chiến trong đấu tranh chống chính sách
bình định” là một mặt hoạt động của phong trào Đồng khởi ở nơng thơn đồng
b ng tỉnh Bình Định (1964 - 1965).
N m 2 1 , Bộ Chỉ huy Qn sự tỉnh xuất bản cơng trình: Lịch sử cơng tác
Đảng, cơng tác chính trị của l

lượng vũ tr ng tỉnh Bình Định (1945 - 2010),

Nxb Sở TTTT tỉnh Bình Định. B ng nhiều nguồn tƣ liệu có giá trị, cơng trình đã
phản ánh khá tồn diện q trình hình thành và phát triển của cơng tác Đảng,
cơng tác chính trị trong lực lƣợng vũ trang Bình Định từ n m 1945 đến n m
2010. Trong cơng trình này, phong trào Đồng khởi phá ấp chiến lƣợc, giành dân,
làm chủ nh ng vùng giải phóng ở nơng thơn đồng b ng cũng đã đƣợc đề cập ở
một mức độ nhất định.
Tại Phú

ên c nhiều cơng trình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án

nhƣ của Ban Nghiên cứu Lịch sử Đảng tỉnh Phú Khánh (1986 , Lị h sử Đảng b
tỉnh Phú Kh nh thời ì hống Mỹ ứu nướ , Nxb Sở VHTT tỉnh Phú Khánh; Bộ
Chỉ huy Quân sự tỉnh Phú

ên (1993 , Phú Yên 30 năm hiến tr nh giải phóng;

Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy Phú

ên (1995 , Lị h sử Đảng b Phú Yên - thời ì

hống Mỹ (1954 - 1975); Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy Phú ên (1996 , Lị h sử Phú
Yên h ng hiến hống Mỹ ứu nướ (1954 - 1975). Trong các cơng trình này,
các tác giả đã tái hiện cuộc chiến tranh cách mạng trên địa bàn Phú

ên, Khánh

Hòa; làm rõ sự vận dụng sáng tạo các chủ trƣơng đấu tranh ph hợp tình hình
thực tế địa phƣơng qua các giai đoạn của các cấp bộ Đảng ở Phú

18

ên, Khánh


Hịa. Các cơng trình trên cũng cho thấy, ngay từ cuối 1963, c n cứ tình hình thực
tiễn trên chiến trƣờng, Tỉnh ủy Phú ên đã quyết định chuyển hƣớng chiến lƣợc,
đ là tiến công và nổi dậy giải ph ng nông thôn đồng b ng. Với sự lãnh đạo

nhạy b n, linh hoạt của Tỉnh ủy, nhân dân Phú

ên đã Đồng hởi và làm chủ

ch nh quyền ở nhiều thôn xã.
Phản ánh về phong trào Đồng khởi ở các tỉnh Nam - Ngãi- Bình - Phú
nh ng n m 1964 - 1965 đƣợc thể hiện trên các tạp chí của trung ƣơng và địa
phƣơng. Nguyễn V n Nhật (2004), Tính sáng tạo và tinh thần quật khởi của
nhân dân Quảng Ngãi - T khởi nghĩ Trà Bồng và các huy n miền T y đến
cu c Tổng tấn công và nổi dậy giải phóng Quảng Ngãi tháng 3 - 1975, Tạp chí
Nghiên cứu lịch sử, số 8 (339 ; Lê Đình Bảo (2005), Đ nh gi thắng lợi chiến
dịch Đồng khởi Khu Đơng 1964 ở Bình Định, Tập san Tuy Phƣớc - số đặc biệt;
Trần Quốc Tuấn, Nguyễn Trần Hịa (2015): “Đ

đi m của phong trào Đồng

khởi ở Bình Định trong nh ng năm 1959 - 1965”, Tạp chí Lịch sử Quân sự
Nh ng bài nghiên cứu trên, trên cơ sở trình bày một cách chi tiết, có hệ
thống về cuộc Đồng khởi ở Quảng Ngãi và Bình Định

đã tập trung phân t ch

làm sáng rõ ý ngh a lịch sử, tác động của các cuộc hởi ngh a; vai trò lãnh đạo chủ
động, sáng tạo, linh hoạt của Đảng và chính quyền địa phƣơng các cấp đối với vấn
đề khởi ngh a và đồng khởi, từ đ rút ra một số bài học kinh nghiệm. Đặc biệt, các
công trình trên ở nhiều khía cạnh hác nhau đều đánh giá phong trào Đồng khởi ở
Quảng Ngãi và Bình Định n m 1959 - 1960 là một trong nh ng tiền đề, điều kiện
để nhân dân các tỉnh nói trên tiến hành Đồng khởi ở nông thôn đồng b ng giai
đoạn 1964 - 1965, đặc biệt là đánh giá ý ngh a tác động của phong trào Đồng hởi
đối với cuộc háng chiến chống Mỹ trên địa bàn.

.2. NHẬN

T VỀ CÁC

ẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ NH NG VẤN ĐỀ

Đ T RA CHO LUẬN ÁN TIẾP TỤC GIẢI QU ẾT
.2. . Nhận

t về ết quả nghiên cứu

nhiều g c độ tiếp cận hác nhau, các cơng trình trên đã:

19


- Khái quát đƣợc nguyên nhân b ng nổ, diễn biến, kết quả, ý ngh a của
phong trào Đồng khởi ở miền Nam nói chung.
- Một số cơng trình tuy c đề cập đến phong trào Đồng khởi ở một số tỉnh
nhƣ Quảng Ngãi, Bến Tre, Bình Định...nhƣng lại tập trung chủ yếu vào đợt
Đồng hởi 1959 -1960.
- Nh ng cơng trình nghiên cứu trực tiếp và gián tiếp c đề cập đến phong
trào Đồng khởi ở các tỉnh Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên trong
nh ng n m 1964 - 1965 nêu trên đã phản ánh sự lãnh đạo, chỉ đạo, sự đấu tranh
iên cƣờng của đảng bộ, quân và dân các tỉnh Nam Trung Bộ; phản ánh sinh
động phong trào đấu tranh chống lại các chính sách của Mỹ - chính quyền Sài
Gịn ở miền Nam Việt Nam; tái hiện diễn biến phong trào Đồng khởi ở nông
thôn đồng b ng trong phạm vi địa phƣơng mình với tƣơng quan các tỉnh Khu V
và nêu lên ý ngh a cũng nhƣ tác động của phong trào Đồng hởi đối với cục diện
chiến trƣờng ở địa phƣơng.

Tuy chƣa c đƣợc sự nghiên cứu, phản ánh một cách có hệ thống và đầy
đủ về phong trào Đồng khởi ở nông thôn đồng b ng các tỉnh Quảng Nam, Quảng
Ngãi, Bình Định, Phú Yên nh ng n m 1964 - 1965, song các cơng trình đ là
nguồn tài liệu tham khảo có giá trị, cung cấp nguồn tƣ liệu phong phú để tác giả
luận án kế thừa và sử dụng trong quá trình thực hiện luận án.
.2.2. Những vấn đề đặt r cho luận án cần tập trung giải quyết
- Các yếu tố dẫn đến sự b ng nổ của Đồng khởi ở nông thôn đồng b ng
các tỉnh Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên nh ng n m 1964 - 1965.
- Tiến trình phát triển của Đồng khởi ở nông thôn đồng b ng các tỉnh
Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên từ 1964 đến 1965.
- Mối liên hệ, nét chung và riêng của Đồng khởi ở nông thôn đồng b ng
các tỉnh Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên nh ng n m 1964 - 1965
với phong trào Đồng hởi ở miền Nam.
- Sự vận dụng sáng tạo của địa phƣơng trong việc thực hiện đƣờng lối
chiến tranh nhân dân của Đảng trong quá trình tiến hành Đồng khởi.

20


- Vai trò của các tầng lớp nhân dân, nhất là phụ n trong Đồng khởi ở các tỉnh.
- Ƣu điểm và hạn chế, vai trị, vị trí và bài học kinh nghiệm của Đồng
khởi ở nông thôn đồng b ng, các tỉnh Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú
Yên nh ng n m 1964 - 1965.

Tiểu ết chƣơng
Phong trào Đồng khởi ở nông thôn đồng b ng các tỉnh Khu V trong đ
có các tỉnh Nam - Ngãi - Bình- Phú là một sự kiện lịch sử quan trọng trong
cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nƣớc (1954-1975). Vấn đề này đã đƣợc đề
cập trong các cơng trình nghiên cứu về lịch sử kháng chiến chống Mỹ cứu nƣớc
nói chung, Khu V và các tỉnh nói riêng trên các mặt biểu hiện. Tuy vậy, chƣa

có một cơng trình nghiên cứu chun sâu có tính hệ thống và tồn diện về
phong trào Đồng khởi ở nông thôn đồng b ng các tỉnh Quảng Nam, Quảng
Ngãi, Bình Định, Phú Yên nh ng n m 1964 - 1965. Nhiều vấn đề về nhân tố
tác động, diễn trình, nh ng n t đặc thù, vai trò và vị tr cũng nhƣ hạn chế cần
đƣợc nghiên cứu đầy đủ, hệ thống và đánh giá hách quan.

21


Chƣơng 2
PHONG TRÀO ĐỒNG

HỞI Ở NÔNG THÔN ĐỒNG BẰNG

CÁC TỈNH QUẢNG NA , QUẢNG NGÃI, BÌNH ĐỊNH, PHÚ ÊN
TRONG NỬA SAU N
2. . NH NG

ẾU TỐ TÁC Đ NG TỚI ĐỒNG

64
HỞI Ở QUẢNG NAM,

QUẢNG NGÃI, BÌNH ĐỊNH, PHÚ ÊN
Sự bùng nổ và diễn biến của phong trào Đồng khởi ở các tỉnh Quảng
Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên nh ng n m 1964 - 1965 bắt nguồn từ
nhiều yếu tố: điều iện địa lý tự nhiên, địa - chính trị - quân sự, chính sách xâm
lƣợc của Mỹ và chính quyền Sài Gịn, tinh thần u nƣớc cách mạng của nhân
dân Nam - Ngãi - Bình - Phú; sự lãnh đạo của Đảng bộ các cấp.
2.1.1. Khái quát đặc điểm tự nhiên, chính trị, inh tế, v n hó ,

h i

Các tỉnh Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên n m ở hu vực
Nam Trung Bộ có vị trí chiến lƣợc hết sức quan trọng trong kháng chiến chống
thực dân Pháp và đế quốc Mỹ xâm lƣợc; là cửa ngõ từ Biển Đông vào miền
Trung và Tây Nguyên; là bàn đạp để tỏa đi các hƣớng chiến lƣợc và các chiến
trƣờng khác. Vị tr chiến lƣợc của Nam - Ngãi - Bình - Phú hơng chỉ quan trọng
với cách mạng miền Nam mà cả cách mạng Nam Lào và Đông Bắc Campuchia.
Về địa quân sự, đây là địa bàn có lợi thế về địa hình, do v ng đồng b ng
càng vào phía trong thì càng mở rộng, trở thành nơi đối đầu quyết liệt của lực
lƣợng vũ trang hai ph a. Từ đây, c thể xây dựng chỗ đứng chân cho lực lƣợng
quân sự để khống chế tồn bộ địa bàn áp sát thủ phủ Sài Gịn. Đây cũng là địa
bàn ng n chặn hoặc chuyển tiếp sự triển khai của các lực lƣợng quân sự khá
mạnh của khu vực Trị Thiên đối với chiến trƣờng phía Nam.
Địa hình 4 tỉnh tƣơng đối phức tạp, thấp dần từ Tây sang Đơng, hình
thành ba v ng sinh thái: v ng núi cao, v ng trung du, v ng đồng b ng và ven
biển; bị chia cắt theo các lƣu vực sông lớn: Vu Gia, Thu Bồn, Tam Kỳ (Quảng
Nam , Trà Bồng, Trà Khúc, Sông Vệ, Trà Câu (Quảng Ngãi , Lại Giang, La
22


Tinh, Kơn, Hà Thanh (Bình Định , Đà R ng, Kỳ Lộ (Phú Yên).
Các tỉnh Nam Trung Bộ n m trong v ng h hậu nhiệt đới điển hình, chỉ
c 2 m a là m a hô và m a mƣa, t chịu ảnh hƣởng của m a đông lạnh miền
Bắc. Nhiệt độ trung bình n m 22 - 250C, hông c sự cách biệt lớn gi a các
tháng trong n m. M a mƣa thƣờng tập trung chủ yếu vào các tháng 1 ,11,12,
m a hô
2

o dài từ tháng 1 đến tháng 9, lƣợng mƣa trung bình h ng n m từ

đến 27

mm ở đồng b ng và trung du, riêng miền núi 5

mm. Với

lƣợng mƣa nhƣ thế c ng với địa hình chiều ngang h p và dốc nên địa bàn này
thƣờng xuyên xảy ra lũ lụt, điều này ảnh hƣởng hông nhỏ đến hả n ng tác
chiến và quy mô hiệp đồng binh chủng của các lực lƣợng vũ trang.
Trong kháng chiến chống Mỹ (1954 - 1975), các tỉnh Nam - Ngãi Bình - Phú đều hình thành các v ng chiến lƣợc hoàn chỉnh: rừng núi, nông
thôn đồng b ng và đô thị. Ngay trong từng tỉnh cũng c ba v ng nƣơng tựa
vào nhau, bổ sung cho nhau. Phần lớn các tỉnh này đều c diện t ch há lớn là
địa hình rừng núi nên rất thuận lợi cho chiến tranh du

ch phát triển. Đây là

địa bàn ph hợp với hoạt động của các lực lƣợng vũ trang địa phƣơng và tác
chiến của binh đoàn chủ lực [75, tr.11].
Các tỉnh - Nam - Ngãi - Bình - Phú c đƣờng Hồ Chí Minh - tuyến đƣờng
vận tải chiến lƣợc 559 - chạy xuyên qua ph a Tây Khu V và tuyến đƣờng Hồ Ch
Minh trên biển nối liền hậu phƣơng lớn miền Bắc với tiền tuyến miền Nam, là
biểu tƣợng thần kỳ của cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nƣớc của dân tộc ta, là
mạch máu tiếp nguồn sức mạnh cho cuộc đấu tranh của miền Nam nói chung,
của chiến trƣờng các tỉnh Khu V nói riêng [74, tr.10].
N m ở miền Trung của đất nƣớc, trƣớc mặt là biển Đông, lƣng tựa vào dải
Trƣờng Sơn và Tây Nguyên h ng v , chiến trƣờng Quân Khu V n i chung, chiến
trƣờng Nam - Ngãi - Bình - Phú n i riêng c vị tr chiến lƣợc đặc biệt quan
trọng. Đây là c n cứ v ng chắc và lâu dài của cách mạng, là chỗ dựa bàn đạp c

lợi để tỏa ra các hƣớng chiến lƣợc hác; là hành lang chiến lƣợc nối liền hai
miền Nam, Bắc gắn liền một dải với Trị - Thiên và Khu IV. Chiến trƣờng này,

23


c vị tr chiến lƣợc quan trọng hông nh ng đối với cách mạng miền Nam mà cả
đối với phần Nam Đông Dƣơng. Tuy nhiên, do sự chi phối bởi yếu tố địa lý nên
đây cũng là nơi dễ bị chia cắt chiến lƣợc.
Đặc điểm về địa lý tự nhiên của các tỉnh Nam - Ngãi - Bình - Phú đã chi
phối đến quá trình lãnh đạo, chỉ đạo, thực hành tác chiến cũng nhƣ xây dựng lực
lƣợng vũ trang; tổ chức, bố tr , sử dụng lực lƣợng; vận dụng phƣơng thức tiến
hành chiến tranh và nghệ thuật quân sự của quân và dân các tỉnh Quảng Nam,
Quảng Ngãi, Bình Định, Phú

ên trong chống chiến tranh xâm lƣợc thực dân

iểu mới của đế quốc Mỹ.
Trên chiến trƣờng Khu V, các tỉnh Nam - Ngãi - Định - Phú là một trong
nh ng địa bàn vừa c thế công, vừa c thế thủ; là cửa ngõ của v ng Bắc Tây
Nguyên. Trong háng chiến chống Mỹ cứu nƣớc, miền Tây các tỉnh - Nam - Ngãi
- Bình- Phú, v ng đông bắc Gia Lai, Đông Kon Tum hợp thành một địa bàn trọng
yếu trong thế trận chiến lƣợc từ Nam đèo Hải Vân đến quốc lộ 19, các tỉnh - Nam
- Ngãi - Bình - Phú là trung tâm.
Về địa chính trị, bốn tỉnh Nam - Ngãi - Bình - Phú là địa c vị tr hết sức
quan trọng. Mọi biến động trên v ng đất Nam - Ngãi - Bình - Phú này đều ảnh
hƣởng rất lớn đến tình hình chính trị, tác động trực tiếp đến cơ quan đầu não của
chính quyền Sài Gịn. Vì vậy, đây cũng là địa bàn đƣợc chính quyền Sài Gịn
quan tâm xây dựng hệ thống chính quyền cơ sở làm chỗ dựa cho các lực lƣợng
chính trị cứu cánh của chế độ Sài Gịn. Có thể coi Nam - Ngãi - Bình - Phú là

H u trực kỳ” của thủ phủ Sài Gòn.
Về địa kinh tế, các tỉnh Nam - Ngãi - Bình - Phú khơng phải là địa bàn
giàu về tài nguyên thiên nhiên nhƣng lại là nơi c thể dựa vào dân để đảm bảo
hậu cần tại chỗ cho các cuộc chiến gi đất, gi dân và mở rộng vùng chiếm
đ ng. Trong 9 n m háng chiến chống Pháp (1945 - 1954), Nam - Ngãi - Bình Phú là v ng tự do của Liên khu V. Trong háng chiến chống Mỹ, đây cũng là
vùng cung cấp hậu cần tại chỗ cho lực lƣợng Quân giải phóng triển khai thế trận
chiến tranh nhân dân, hỗ trợ quần chúng nhân dân đứng lên giành quyền làm

24


chủ. Tiềm n ng hai thác nguồn hậu cần tại chỗ là điều kiện thuận lợi để quân và
dân các tỉnh Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú

ên phát triển chiến

tranh nhân dân ở các địa phƣơng.
Địa bàn các tỉnh Nam - Ngãi - Bình - Phú là hu vực sinh sống của nhiều
dân tộc anh em: Kinh, Cơ Tu, Co, Gié Triêng, ê Đ ng (Quảng Nam ; Hrê, Co,
ơ Ð ng (Quảng Ngãi ; Ba - Na, Ch m, Hre (Bình Định ; Ba - Na, Ê Đê, Ch m,
Hroi (Phú

ên . Trong háng chiến, các dân tộc ln đồn ết, ề vai sát cánh

hỗ trợ giúp đỡ lẫn nhau trong phát triển inh tế cũng nhƣ đấu tranh chống lại ẻ
th xâm lƣợc để bảo vệ bản, làng, quê hƣơng, đất nƣớc.
Về địa v n h a, đây là v ng đất n m trong c ng một cơ cấu v n h a gọi là
ứ Quảng” trải dài từ Nam sông Thu Bồn đến Bắc đèo C Mông, nguyên ủy
v ng đất c tên gọi chung là đạo Thừa tuyên Quảng Nam, tồn tại trong 332 n m
ể từ n m 1471 đời Lê Thánh Tông đến n m 18 3 thời Gia Long.

V nh a

ứ Quảng nổi tiếng với ý thức cộng đồng cao, con ngƣời Xứ

Quảng khẳng hái, can trƣờng, không cam chịu nô lệ. T nh đồng nhất v n h a
tạo nên t nh cách ngƣời
tự nhiên và xã hội.

ứ Quảng” luôn sẵn sàng đối mặt với thử thách cả về

ứ Quảng” còn là quê hƣơng hởi phát nh ng đề xƣớng

cải cách xã hội nổi tiếng qua nhiều thế kỷ với nhiều danh nhân lịch sử v n h a
nổi tiếng, tạo nên niềm tự hào cho cộng đồng cƣ dân trên v ng đất và con
ngƣời nơi đây.
Riêng v ng đất Phú Yên, từ thế kỷ XVI trở về trƣớc thuộc đất Champa,
đến n m 1611, Nguyễn Hoàng mở rộng cƣơng vực về ph a Nam đƣa dải đất Phú
Yên kéo dài từ nam đèo C Mông đến Đèo Cả, chính thức sáp nhập Phú Yên vào
vùng lãnh thổ Xứ Đàng Trong dƣới thời các chúa Nguyễn. Sau khi Phú Yên
thuộc về xứ Đàng Trong thì dải đất Nam - Ngãi - Bình - Phú là địa bàn giao thoa
v n h a Việt - Ch m, tạo nên sắc thái v n h a vừa thống nhất, vừa đa dạng. Đây
cũng là địa bàn chuyển tiếp các giá trị v n h a Việt phƣơng Bắc vào phƣơng
Nam, tạo nên tính thống nhất v n h a trên dải đất hình ch S.

25