Tài Liệu Nghiên Cứu Đặc Điểm Thực Vật, Thành Phần Hoá Học Và Tác Dụng Kháng Viêm.pdf

tai lieu, luan van1 of 98.

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

BỘ Y TẾ

TRƯỜNG ĐẠI HỌC DƯỢC HÀ NỘI

NGUYỄN THANH TÙNG

NGHIÊN CỨU ĐẶC ĐIỂM THỰC VẬT,
THÀNH PHẦN HOÁ HỌC VÀ TÁC DỤNG
KHÁNG VIÊM CỦA MỘT SỐ LOÀI
THUỘC CHI Balanophora J.R.&G.FORST.
Ở VIỆT NAM
LUẬN ÁN TIẾN SĨ DƯỢC HỌC

HÀ NỘI, NĂM 2022

document, khoa luan1 of 98.


tai lieu, luan van2 of 98.

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

BỘ Y TẾ

TRƯỜNG ĐẠI HỌC DƯỢC HÀ NỘI

NGUYỄN THANH TÙNG

NGHIÊN CỨU ĐẶC ĐIỂM THỰC VẬT,
THÀNH PHẦN HOÁ HỌC VÀ TÁC DỤNG
KHÁNG VIÊM CỦA MỘT SỐ LOÀI
THUỘC CHI Balanophora J.R.&G.FORST.
Ở VIỆT NAM
LUẬN ÁN TIẾN SĨ DƯỢC HỌC
CHUYÊN NGÀNH: DƯỢC HỌC CỔ TRUYỀN
MÃ SỐ: 62.72.04.06

Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS. TS. Nguyễn Viết Thân
2. TS. Nguyễn Quốc Bình

HÀ NỘI, NĂM 2022

document, khoa luan2 of 98.


tai lieu, luan van3 of 98.

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là cơng trình nghiên cứu của riêng tơi dưới sự hướng
dẫn của PGS.TS. Nguyễn Viết Thân và TS. Nguyễn Quốc Bình. Các số liệu, kết
quả nêu trong luận án này là trung thực và chưa từng được ai cơng bố trong bất kỳ
cơng trình nghiên cứu nào của các tác giả khác.
Tác giả

Nguyễn Thanh Tùng

document, khoa luan3 of 98.

tai lieu, luan van4 of 98.

Mục lục
Trang
ĐẶT VẤN ĐỀ .......................................................................................................... 1
Chương 1. TỔNG QUAN ........................................................................................ 3
1.1. Vị trí phân loại, đặc điểm thực vật và phân bố của chi Balanophora
J.R.&G.Forst. ...................................................................................................... 3
1.1.1. Vị trí phân loại chi Balanophora J.R.&G.Forst..................................... 3
1.1.2. Đặc điểm thực vật chi Balanophora J.R.&G.Forst. ............................... 4
1.1.3. Các loài thuộc chi Balanophora J.R.&G. Forst. và phân bố ................. 5
1.1.4. Một số khóa phân loại chi Balanophora J.R.&G.Forst. ...................... 11
1.2. Tổng quan các nghiên cứu về thành phần hóa học chi Balanophora
J.R.&G.Forst. .................................................................................................... 15
1.2.1. Các tanin thủy phân được..................................................................... 15
1.2.2. Các acid hydroxybenzoic và dẫn chất .................................................. 19
1.2.3. Các Phenylpropanoid đơn giản ............................................................ 20
1.2.4. Các hợp chất lignan.............................................................................. 24
1.2.5. Các coumarin........................................................................................ 27
1.2.6. Các flavonoid ........................................................................................ 28
1.2.7. Các terpenoid........................................................................................ 30
1.2.8. Các steroid ............................................................................................ 32
1.2.9. Các nhóm hợp chất khác ...................................................................... 33
1.3. Tổng quan về công dụng, tác dụng sinh học chi Balanophora J.R.&G.Forst.
........................................................................................................................... 33
1.3.1. Cơng dụng của các lồi thuộc chi Balanophora .................................. 33
1.3.2. Nghiên cứu trên thế giới về tác dụng sinh học chi Balanophora ......... 34
1.3.3. Nghiên cứu tại Việt Nam về tác dụng sinh học chi Balanophora ........ 40

1.4. Tổng quan về một số mơ hình nghiên cứu tác dụng kháng viêm thường dùng
và một số mô hình liên quan ............................................................................. 42

document, khoa luan4 of 98.


tai lieu, luan van5 of 98.

1.4.1. Một số mơ hình nghiên cứu tác dụng kháng viêm in vitro ................... 42
1.4.2. Một số mơ hình nghiên cứu tác dụng kháng viêm in vivo .................... 43
1.4.2.1. Các mơ hình gây viêm cấp và bán cấp .............................................. 44
1.4.2.2. Một số mơ hình gây viêm mạn tính .................................................... 45
1.4.3. Một số mơ hình nghiên cứu tác dụng hạ acid uric và ức chế xanthin
oxidase ............................................................................................................. 46
1.4.3.1. Một số mơ hình in vitro...................................................................... 47
1.4.3.2. Một số mơ hình in vivo ...................................................................... 47
Chương 2. NGUN VẬT LIỆU, TRANG THIẾT BỊ VÀ PHƯƠNG PHÁP
NGHIÊN CỨU ....................................................................................................... 48
2.1. Nguyên vật liệu ......................................................................................... 48
2.1.1. Mẫu nghiên cứu .................................................................................... 48
2.1.1.1. Nguyên liệu cho nội dung nghiên cứu về hóa học ............................. 48
2.1.1.2. Nguyên liệu cho nội dung nghiên cứu về tác dụng sinh học và độc
tính ................................................................................................................... 49
2.1.2. Hóa chất, dung mơi............................................................................... 50
2.1.3. Động vật thí nghiệm ............................................................................. 51
2.2. Thiết bị nghiên cứu ................................................................................... 51
2.3. Phương pháp nghiên cứu .......................................................................... 53
2.3.1. Phương pháp nghiên cứu thực vật........................................................ 53
2.3.2. Phương pháp nghiên cứu thành phần hóa học..................................... 54
2.3.2.1. Định tính các nhóm chất trong các lồi nghiên cứu ......................... 54

2.3.2.2. Phân lập hợp chất từ các loài nghiên cứu......................................... 54
2.3.2.3. Phương pháp xác định cấu trúc hợp chất được phân lập ................. 55
2.3.2.4. Triển khai sắc ký lớp mỏng một số lồi nghiên cứu .......................... 55
2.3.2.5. Phân tích thành phần hóa học sử dụng sắc ký lỏng kết nối khối
phổ .................................................................................................................... 56

document, khoa luan5 of 98.


tai lieu, luan van6 of 98.

2.3.2.6. Phân tích thành phần triterpenoid trong phân đoạn n-hexan của các
loài nghiên cứu sử dụng sắc ký khí kết nối khối phổ ....................................... 56
2.3.2.7. Phương pháp xác định hàm lượng polyphenol toàn phần ................ 56
2.3.3. Phương pháp đánh giá một số tác dụng in vitro .................................. 58
2.3.3.1. Phương pháp đánh giá tác dụng kháng viêm thông qua ức chế sản
sinh NO ............................................................................................................ 59
2.3.3.2. Phương pháp đánh giá hoạt tính ức chế enzym xanthin oxidase in
vitro .................................................................................................................. 60
2.3.4. Phương pháp đánh giá tác dụng sinh học in vivo ................................ 61
2.3.4.1. Đánh giá tác dụng hạ acid uric huyết thanh trên mô hình gây tăng
cấp acid uric bằng kali oxonat ........................................................................ 61
2.3.4.2. Đánh giá tác dụng kháng viêm cấp trên mơ hình gây phù bằng
carrageenan ..................................................................................................... 63
2.3.4.3. Phương pháp đánh giá tác dụng kháng viêm trên mơ hình gây viêm
màng hoạt dịch khớp gối bằng tinh thể natri urat ........................................... 65
2.3.4.4. Đánh giá độc tính cấp ....................................................................... 67
2.4. Xử lý số liệu .............................................................................................. 68
2.5. Địa điểm thực hiện .................................................................................... 69
Chương 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU .................................................................. 70

3.1. Kết quả nghiên cứu về thực vật ................................................................ 70
3.1.1. Kết quả nghiên cứu về hình thái thực vật và xác định tên khoa học các
mẫu nghiên cứu ................................................................................................ 70
3.1.1.1. Đặc điểm hình thái và xác định tên khoa học mẫu BFI .................... 70
3.1.1.2. Đặc điểm hình thái và xác định tên khoa học mẫu BFG................... 72
3.1.1.3. Đặc điểm hình thái và xác định tên khoa học mẫu BS ...................... 74
3.1.1.4. Đặc điểm hình thái và xác định tên khoa học mẫu BT ...................... 76
3.1.2. Kết quả nghiên cứu về hình thái hạt phấn các lồi nghiên cứu ........... 78
3.2. Kết quả nghiên cứu về hóa học................................................................. 85

document, khoa luan6 of 98.


tai lieu, luan van7 of 98.

3.2.1. Định tính các nhóm chất ....................................................................... 85
3.2.2. Kết quả phân lập các hợp chất từ một số loài nghiên cứu ................... 87
3.2.2.1. Kết quả chiết xuất và phân lập hợp chất từ Dó đất (Balanophora
fungosa subsp. indica) ..................................................................................... 87
3.2.2.2. Kết quả chiết xuất và phân lập các hợp chất từ Dó đất sần
(Balanophora fungosa var. globosa) ............................................................... 93
3.2.2.3. Kết quả chiết xuất và phân lập hợp chất từ loài Balanophora
tobiracola ......................................................................................................... 87
3.2.2.4. Kết quả chiết xuất và phân lập hợp chất từ loài Balanophora
subcupularis ................................................................................................... 103
3.2.3. Kết quả phân tích sử dụng sắc ký lỏng kết nối khối phổ .................... 105
3.2.5. Kết quả phân tích sử dụng sắc ký khí ghép nối khối phổ ................... 121
3.3. Kết quả nghiên cứu về tác dụng sinh học ............................................... 125
3.3.1. Kết quả sàng lọc một số tác dụng in vitro của cắn methanol các loài
nghiên cứu ...................................................................................................... 125

3.3.1.1. Kết quả đánh giá hoạt tính ức chế sản sinh nitric oxid của cắn
methanol các loài nghiên cứu ........................................................................ 125
3.3.1.2. Kết quả đánh giá tác dụng ức chế xanthin oxidase in vitro của cắn
methanol các loài nghiên cứu ........................................................................ 127
3.3.2. Kết quả đánh giá một số tác dụng trên in vivo cao chiết Dó đất ....... 129
3.3.2.1. Tác dụng hạ acid uric huyết thanh .................................................. 129
3.3.2.2. Tác dụng kháng viêm trên mơ hình gây phù chân chuột bằng
carrageenan ................................................................................................... 130
3.3.2.3. Tác dụng kháng viêm trên mơ hình gây viêm màng hoạt dịch khớp
gối bằng tinh thể natri urat ............................................................................ 131
3.3.3. Kết quả đánh giá độc tính cấp cao chiết Dó đất ................................ 132
3.3.3.1. Thử nghiệm thăm dị ........................................................................ 132
3.3.3.2. Thử nghiệm chính thức .................................................................... 133

document, khoa luan7 of 98.


tai lieu, luan van8 of 98.

Chương 4. BÀN LUẬN ....................................................................................... 135
4.1. Về kết quả nghiên cứu đặc điểm thực vật ............................................... 135
4.1.1. Đặc điểm hình thái và xác định tên khoa học .................................... 135
4.1.2. Đặc điểm hiển vi ................................................................................. 138
4.2. Về kết quả nghiên cứu thành phần hóa học............................................ 139
4.2.1. Kết quả định tính sơ bộ ....................................................................... 139
4.2.2. Phân lập và xác định cấu trúc các hợp chất ...................................... 139
4.2.3. Sử dụng các phương pháp sắc ký trong nghiên cứu........................... 140
4.2.3.1. Sắc ký lớp mỏng ............................................................................... 141
4.2.3.2. Sắc ký khí ......................................................................................... 142
4.2.3.3. Sắc ký lỏng kết nối khối phổ ............................................................ 145

4.3. Về kết quả đánh giá tác dụng sinh học và độc tính cấp ......................... 147
4.3.1. Về tác dụng sinh học của cao chiết dược liệu .................................... 147
4.3.2. Về độc tính cấp ................................................................................... 148
4.3.3. Về tác dụng sinh học của một số hợp chất được xác định trong các loài
nghiên cứu ...................................................................................................... 148
KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ.............................................................................. 151

document, khoa luan8 of 98.


tai lieu, luan van9 of 98.

DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CHỮ VIẾT TẮT
Chữ/ký

Chữ đầy đủ, giải nghĩa

hiệu viết tắt
AA
APG

AS

Acid arachidonic
Angiosperm Phenology Group (Nhóm phát sinh chủng lồi thực
vật hạt kín)
Anisaldehyd – acid sulphuric (thuốc thử hiện màu dùng cho sắc
ký lớp mỏng)

B.

Balanophora (viết tắt tên chi)

CC

Column chromatography (Sắc ký cột)

COX
DPPH

Cyclooxygenase
2,2-diphenyl-1-picrylhydrazyl

DMEM

Dulbecco's modified Eagle's medium

DMSO

Dimethylsulfosid

FBS
GC-MS
HHDP
HPTLC

HPLC

Fetal Bovine Serum (Huyết thanh thai bò)
Gas chromatography – Mass spectrometry (Sắc ký khí kết nối

khối phổ)
HexahydroxydiphenoylHigh performance Thin layer chromatography (Sắc ký lớp mỏng
hiệu năng cao)
High performance liquid chromatography (Sắc ký lỏng hiệu năng
cao)

IC50

Inhibitation concentration at 50%
(Nồng độ ức chế tối đa 50%)

KO

Kali oxonat

LD50
LOD

document, khoa luan9 of 98.

Lethal dose 50%
(Liều gây chết trung bình)
Limit of detection (giới hạn phát hiện)


tai lieu, luan van10 of 98.

LOQ

Limit of quantification (giới hạn định lượng)

LOX
LPS

5-lipooxygenase
Lipopolysaccharid

MS

Mass spectrometry (phổi khối lượng phân tử)

NIST
NMR
NO
NP/PEG

OECD

PTLC

National Institute of Standard and Technology (Viện tiêu chuẩn
và công nghệ quốc gia - Hoa Kỳ)
Nuclear Magnetic Resonance (cộng hưởng từ hạt nhân)
Nitric oxid
Natural products-polyethylene glycol reagent (thuốc thử sử dụng
cho sắc ký lớp mỏng, tạo ra huỳnh quang sáng ở UV 365 nm)
Organization for Economic Cooperation and Development (Tổ
chức hợp tác và phát triển kinh tế)
Preparative Thin layer chromatography (Sắc ký lớp mỏng điều
chế)

Rf

Retention factor (hệ số lưu giữ trong sắc ký lớp mỏng)

RI

rentention indices

SC50

Scavenging concentration at 50%
(Nồng độ trung hoà được 50% gốc tự do)

SKĐ

Sắc ký đồ

subsp./ssp.
subgen.

subspecies (phân loài/loài phụ)
subgenus (phân chi)

TLC

Thin layer chromatography (Sắc ký lớp mỏng)

TVC
var.

Thực vật chí
varietas (thứ) (tiếng latin)

VQG

Vườn quốc gia

XOD

xanthin oxidase

document, khoa luan10 of 98.


tai lieu, luan van11 of 98.

DANH MỤC CÁC BẢNG, BIỂU
Ký hiệu
Bảng 1.1
Bảng 1.2
Bảng 1.3
Bảng 1.4

Bảng 1.5

Bảng 1.6

Tên bảng
Các loài thuộc chi Balanophora trên thế giới và khu vực

phân bố
Phân bố của các loài thuộc chi Balanophora ở Việt Nam
Danh sách các các lồi thuộc chi Balanophora trong một
số khóa phân loại
Các hợp chất tanin thủy phân được phân lập từ chi
Balanophora

Trang
5
10
13
16

Các acid hydroxybenzoic và dẫn chất phân lập từ chi
Balanophora
Các phenylpropanoid đơn giản phân lập từ chi
Balanophora

20
21

Bảng 1.7

Các lignan phân lập từ chi Balanophora

24

Bảng 1.8
Bảng 1.9

Các coumarin phân lập từ chi Balanophora

27

Các flavonoid phân lập từ chi Balanophora

28

Bảng 1.10
Bảng 1.11

Các terpenoid phân lập từ chi Balanophora

30

Các steroid phân lập từ chi Balanophora

32

Bảng 1.12

Tác dụng dọn gốc tự do DPPH của các lồi thuộc chi
Balanophora

36

Bảng 1.13

Một số mơ hình in vitro nghiên cứu tác dụng kháng viêm

42

Bảng 1.14

Các mơ hình gây viêm cấp và bán cấp

44

Bảng 1.15

Một số mơ hình gây viêm mạn tính

45

Bảng 1.16

Một số mơ hình đánh giá tác dụng hạ acid uric in vivo

47

Bảng 2.1

document, khoa luan11 of 98.

Khối lượng mẫu nghiên cứu và cắn toàn phần, cắn phân
đoạn dùng trong nghiên cứu

49

tai lieu, luan van12 of 98.

Bảng 2.2

Thang điểm đánh giá mức độ viêm khớp dựa trên triệu
chứng

66

Bảng 3.1

Dữ liệu về hạt phấn các mẫu nghiên cứu

73

Bảng 3.2

Kết quả định tính thành phần hóa học các mẫu nghiên cứu
Các hợp chất được xác định trong phân đoạn ethyl acetat
các mẫu nghiên cứu sử dụng sắc ký lỏng khối phổ
Các hợp chất triterpenoid được xác định trong phân đoạn
n-hexan của các mẫu nghiên cứu sử dụng GC-MS
Kết quả sàng lọc hoạt tính ức chế sản sinh NO của cắn
methanol các mẫu nghiên cứu
Giá trị IC50 hoạt tính ức chế sản sinh nitric oxid (NO) trên
tế bào RAW của các mẫu nghiên cứu
Tác dụng ức chế xanthin oxidase in vitro của cắn methanol
các mẫu nghiên cứu
Ảnh hưởng của cao chiết Dó đất đến nồng độ acid uric
huyết thanh chuột trên mơ hình gây tăng acid uric cấp bằng

kali oxonat
Ảnh hưởng của cao chiết Dó đất lên mức độ phù bàn chân

86

Bảng 3.3
Bảng 3.4
Bảng 3.5
Bảng 3.6
Bảng 3.7
Bảng 3.8

Bảng 3.9

chuột trên mơ hình gây phù bàn chân chuột bằng

111
123
125
126
118
128

129

carrageenan
Tác dụng kháng viêm của cao chiết Dó đất trên mơ hình
Bảng 3.10

gây viêm màng hoạt dịch khớp gối bằng tinh thể natri urat

131

trên chuột cống trắng
Bảng 3.11
Bảng 3.12
Bảng 4.1
Bảng 4.2
Bảng 4.3

document, khoa luan12 of 98.

Số chuột chết ở các lơ trong vịng 72 giờ

132

Tỉ lệ chết chuột nhắt trắng và giá trị LD50 của Cao chiết Dó
đất
So sánh đặc điểm thực vật mẫu các lồi thuộc chi
Balanophora trong luận án
Thống kê về việc phân lập các hợp chất từ các loài thuộc
chi Balanophora
Thống kê kết quả phân lập 6 hợp chất triterpenoid
pentacyclic từ các loài thuộc chi Balanophora

133
136
139

142

tai lieu, luan van13 of 98.

DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, ĐỒ THỊ
Tên hình vẽ, đồ thị

Ký hiệu
Hình 1.1

Hình 1.2

Hình 1.3

Cấu trúc hóa học các nhóm thế trong các tanin thủy phân
được phân lập từ chi Balanophora
Một số acid hydroxybenzoic và dẫn chất phân lập từ chi
Balanophora
Một số phenyl propanoid đơn giản phân lập từ chi
Balanophora

Trang
16

19

21

Hình 1.4

Một số lignan phân lập từ chi Balanophora

25

Hình 1.5

Một số coumarin phân lập từ chi Balanophora

27

Hình 1.6

Hình 2.1

Hình 2.2

Khung cấu trúc các flavonoid phân lập từ chi
Balanophora
Quy trình thí nghiệm đánh giá tác dụng ức chế XOD in
vitro
Quy trình thí nghiệm đánh giá tác dụng hạ acid uric máu
trên mơ hình gây tăng cấp bằng kali oxonat

30

60

62

Quy trình tiến hành thí nghiệm đánh giá tác dụng kháng

Hình 2.3

viêm cấp in vivo trên mơ hình gây phù bàn chân chuột

64

bằng carrageenan
Hình 2.4

Quy trình tiến hành thí nghiệm đánh giá tác dụng kháng
viêm trên mơ hình gây viêm màng hoạt dịch khớp gối

66

Sơ đồ tóm tắt các nội dung và phương pháp nghiên cứu
Hình 2.5
Hình 3.1
Hình 3.2
Hình 3.3

document, khoa luan13 of 98.

của luận án
Hình thái mẫu BFI (Balanophora fungosa subsp. indica
(Arn.) B.Hansen)
Hình vẽ mẫu Balanophora fungosa subsp. indica (Arn.)
B. Hansen
Hình thái mẫu BFG (Balanophora fungosa var. globosa
(Jungh.) B.Hansen)

69
71
71
73


tai lieu, luan van14 of 98.

Hình 3.4

Hình vẽ mẫu Balanophora fungosa var. globosa (Jungh.)
B. Hansen

74

Hình 3.5

Hình thái mẫu BS (Balanophora subcupularis P.C. Tam)

75

Hình 3.6

Hình vẽ mẫu Balanophora subcupularis P.C.Tam

75

Hình 3.7

Hình thái mẫu BT (Balanophora tobiracola Makino)

77

Hình 3.8

Hình vẽ mẫu Balanophora tobiracola Makino

77

Hình 3.9

Hình thái hạt phấn các lồi thuộc chi Balanophora

73

Hình 3.10

Vi phẫu “củ” mẫu BFI (B. fungosa subsp. indica)

80

Vi phẫu “củ” mẫu BFG (Balanophora fungosa var.
Hình 3.11

globosa)

80

Hình 3.12

Vi phẫu “củ” mẫu BS (B. subcupularis)

81

Hình 3.13

Vi phẫu “củ” mẫu BT (B. tobiracola)

81

Hình 3.14

Vi phẫu lá mẫu BFI (B. fungosa subsp. indica)

82

Hình 3.15
Hình 3.16
Hình 3.17
Hình 3.18
Hình 3.19
Hình 3.20
Hình 3.21
Hình 3.22
Hình 3.23

Vi phẫu lá mẫu BFG (Balanophora fungosa var.
globosa)

82

Vi phẫu lá mẫu BS (B. subcupularis)
Vi phẫu lá mẫu BT (B. tobiracola)
Một số đặc điểm bột toàn cây mẫu BFI (B. fungosa
subsp. indica)
Một số đặc điểm bột toàn cây mẫu BFG (B. fungosa var.
globosa)
Một số đặc điểm bột toàn cây mẫu BS (B. subcupularis)

83
83
83

Một số đặc điểm bột toàn cây mẫu BT (B. tobiracola)
Sơ đồ phân lập các hợp chất từ mẫu BFI (Balanophora

85

fungosa subsp. indica)
Sơ đồ phân lập các hợp chất từ mẫu BFG (Balanophora
fungosa var. globosa)

84
85

88

94

Hình 3.24

Sơ đồ phân lập các hợp chất từ mẫu BT (B. tobiracola)

101

Hình 3.25

Sơ đồ phân lập các hợp chất từ mẫu BS (B. subcupularis)

103

document, khoa luan14 of 98.


tai lieu, luan van15 of 98.

Hình 3.26

Sắc ký đồ sắc ký lớp mỏng phân đoạn n-hexan của các
loài nghiên cứu

116

Sắc ký đồ sắc ký lớp mỏng các loài nghiên cứu triển khai
với hệ dung mơi cloroform–toluen–methanol–amoniac
Hình 3.27

25 % (10:3:6:1) quan sát ở: a. λ = 254 nm, b. Ánh sáng

117

thường sau khi phun thuốc thử AS, c. λ = 366 nm sau khi
phun thuốc thử AS
Sắc ký đồ sắc ký lớp mỏng các loài nghiên cứu triển khai
với hệ dung mơi toluen – ethyl acetat – acid formic
Hình 3.28

(14:10:1) quan sát ở a. λ = 254 nm, b. λ = 366 nm sau khi

119

triển khai, c. λ = 366 nm sau khi hiện màu bằng thuốc
thử NP/PEG
Sắc ký đồ GC-MS phân đoạn n-hexan của các lồi thuộc
Hình 3.29
Hình 4.1

chi Balanophora
Cơ chế phân mảnh một số mảnh ion đặc trưng của lupeol
Cơ chế phân mảnh một số mảnh ion đặc trưng của lupeol

Hình 4.2

document, khoa luan15 of 98.

acetat

122
143
143

tai lieu, luan van16 of 98.

ĐẶT VẤN ĐỀ
Họ Dó đất (Balanophoraceae Rich.) là một họ thực vật bậc cao với 16 chi,
khoảng hơn 40 loài cây thảo, sống ký sinh [132]. Ở Việt Nam có 2 chi bao gồm
chi Sơn dương (Rhopalocnemis Jungh.) với duy nhất một loài (R. phalloides
Jungh.) và chi Dó đất (Balanophora J.R. & G. Forst.) với 7 loài, 1 phân loài và 1
thứ [4], [12]. Ở Trung Quốc, các loài trong chi Balanophora đã được sử dụng làm
dược liệu từ hàng ngàn năm nay với các tác dụng chủ yếu như bổ thận, cầm máu,
điều trị viêm gan [137]. Ở Việt Nam, các loài thuộc chi Balanophora thường được
gọi với tên Dó đất, Nấm ngọc cẩu, hay Tỏa dương và cũng được sử dụng với mục
đích khác nhau [6].
Trong ba loài được ghi nhận sử dụng làm thuốc ở Việt Nam, Dó đất hoa
thưa (Balanophora laxiflora Hemsl.) là loài được tập trung nghiên cứu nhiều cả
về thành phần hóa học và một số tác dụng sinh học, trong đó đáng chú ý là tác
dụng kháng viêm [1] được đánh giá trên các mơ hình in vitro và in vivo. Phân
đoạn ethyl acetat và cao toàn phần loài B. laxiflora thể hiện tác dụng kháng viêm
in vivo trên các mơ hình gây phù chân chuột và mơ hình tạo u hạt ở cả 2 mức liều
150 mg/kg và 300 mg/kg. Một số hợp chất phân lập từ loài này cũng thể hiện tác
dụng kháng viêm in vitro đáng chú ý. Bên cạnh đó, lồi B. laxiflora cũng thể hiện
tác dụng ức chế enzym xanthin oxidase và hạ acid uric [2],[9]. Như đã biết, nồng
độ acid uric trong máu tăng cao thời gian dài có thể dẫn tới tình trạng kết tinh và
lắng đọng tinh thể urat tại khớp và gây ra bệnh gút cấp với triệu chứng điển hình
là viêm, sưng, nóng, đỏ, đau. Ngồi ra, theo các nghiên cứu trên thế giới, một số
loài cũng thể hiện tác dụng kháng viêm khá tốt như: B. spicata [32], B. polyandra
[52]. Như vậy, có thể thấy các lồi thuộc chi Balanophora có tiềm năng kháng
viêm đáng chú ý, trong đó có cả khả năng ngăn chặn nguy cơ xảy ra viêm do bệnh
gút.

1
document, khoa luan16 of 98.


tai lieu, luan van17 of 98.

Kết hợp khảo sát ban đầu và tham khảo tài liệu cho thấy chi Balanophora ở
Việt Nam khá đa dạng về lồi, dưới lồi; có những loài chưa được ghi nhận ở Việt
Nam. Do những sự tương đồng nhất định về hình thái, thực tế thường có sự nhẫm
lẫn khi thu hái hoặc sử dụng trộn lẫn các loài thuộc chi Balanophora, bao gồm cả
các loài đã được ghi nhận dùng làm thuốc và các lồi cùng chi khác. Do đó, cần
một nghiên cứu tương đối có tính hệ thống về đặc điểm thực vật, thành phần hoá
học cũng như một số tác dụng sinh học của các loài này để làm rõ hơn sự đa dạng
về loài, tiềm năng phát triển và sử dụng hợp lý. Đề tài: “Nghiên cứu đặc điểm
thực vật, thành phần hoá học và tác dụng kháng viêm của một số loài thuộc
chi Balanophora J.R.&G. Forst. ở Việt Nam” là cần thiết.
Đề tài được tiến hành với các mục tiêu như sau:
1. Xác định chính xác tên khoa học, mơ tả đặc điểm thực vật một số loài thuộc
chi Balanophora ở Việt Nam.
2. Nghiên cứu thành phần hóa học các lồi thu được.
3. Đánh giá một số hoạt tính in vitro của cắn chiết các loài nghiên cứu và lựa chọn
một lồi có hoạt tính tốt để đánh giá tác dụng kháng viêm, hạ acid uric.
Để thực hiện mục tiêu trên, đề tài được tiến hành với các nội dung:
- Nghiên cứu đặc điểm hình thái một số lồi thuộc chi Dó đất ở Việt Nam, giám
định tên khoa học các mẫu nghiên cứu. Nghiên cứu đặc điểm hiển vi bao gồm vi
phẫu củ, vi phẫu lá và đặc điểm bột, hình thái hạt phấn.
- Nghiên cứu thành phần hóa học các loài thu được: chiết xuất cao chiết tổng,
phân đoạn với các dung môi n-hexan và ethyl acetat. Nghiên cứu thành phần hóa
học của cao chiết tổng và các phân đoạn sử dụng các phương pháp: phân lập và

xác định cấu trúc, sắc ký lớp mỏng hiệu năng cao, sắc ký lỏng ghép nối khối phổ,
sắc ký khí kết nối khối phổ.
- Đánh giá tác dụng ức chế sản sinh nitric oxid trên tế bào RAW264.7 và tác dụng
ức chế xanthin oxidase in vitro của cao chiết tổng. Trên cơ sở đó, lựa chọn một
lồi có hoạt tính tốt để nghiên cứu trên các mơ hình in vivo và độc tính cấp.
2
document, khoa luan17 of 98.


tai lieu, luan van18 of 98.

Chương 1. TỔNG QUAN
1.1. Vị trí phân loại, đặc điểm thực vật và phân bố của chi Balanophora
J.R.&G.Forst.
1.1.1. Vị trí phân loại chi Balanophora J.R.&G.Forst.
Chi Dó đất (Balanophora J.R. & G. Forst.) là một trong 16 chi của họ Dó
đất (Balanophoraceae Rich.) [73]. Với số lượng loài đã được ghi nhận là khoảng
21 loài, 1 phân lồi và 3 thứ, đây là chi có số lượng lồi lớn nhất trong họ Dó đất
(gồm khoảng 40 lồi).
Đã có một số nghiên cứu phân loại họ Dó đất dựa trên cơ sở đặc điểm hình
thái đề cập đến vị trí phân loại của họ Dó đất. Trong đó, 2 cơng trình được nhiều
nhà nghiên cứu thực vật sử dụng là Flowering plants của Armen Takhtajan (2009)
[108] và The Families and Genena of Vascular Plants của K. Kubitzki (Vol. XII
- 2014) [73]. Theo đó, vị trí phân loại họ Dó đất như sau:
Ngành Ngọc lan (Magnoliophyta)
Lớp Ngọc lan (Magnoliopsida)
Phân lớp Hoa hồng (Rosidae)
Liên bộ Dó đất (Balanophoranae)
Bộ Dó đất (Balanophorales)
Họ Dó đất (Balanophoraceae)

Trong khi đó, theo hệ thống phân loại APG IV (2016) của Nhóm phát sinh
chủng lồi thực vật hạt kín (Angiosperm Phenology Group - APG), họ
Balanophoraceae Rich. được đặt trong bộ Đàn hương (Santalales), thuộc
Superasterids, Eudicots (Hai lá mầm), Angiosperms [30].
Do những bằng chứng mà hệ thống APG IV đưa ra chưa thuyết phục, chưa
xác định được chính xác vị trí của họ Dó đất trong bộ Đàn hương. Vì vậy, quan
điểm họ Dó đất (Balanophoraceae Rich.) thuộc bộ Dó đất (Balanophorales) theo
A. Takhtajan (2009) và K. Kubitzki (2014) là phù hợp cho việc xác định vị trí họ

3
document, khoa luan18 of 98.


tai lieu, luan van19 of 98.

Dó đất ở Việt Nam. Tuy nhiên cũng không phủ nhận mối quan hệ của họ này với
bộ Đàn hương (Santalales).
1.1.2. Đặc điểm thực vật chi Balanophora J.R.&G.Forst.
a, Đặc điểm hình thái thực vật
Cây màu đỏ, nâu hoặc vàng đến trắng ngà, cao tới 30 cm, thường ký sinh
trên rễ của cây gỗ, thân rễ dạng củ, mặt ngồi sù sì, dạng hình gần cầu hoặc hình
trụ, thường phân nhánh; cuống cụm hoa mang lá; 2 – 20 lá, lá dạng vảy, mọc
vòng, đối, mọc cách, thành hai hàng hoặc hình xoắn ốc; phần lớn các lồi có hoa
đơn tính khác gốc, một số ít là đơn tính cùng gốc, đài hoa tiêu giảm hoặc khơng
rõ. Hoa tập trung thành bơng nạc, hình trứng hay hình cầu; ở những lồi hoa đơn
tính cùng gốc, các hoa đực mọc lẫn với hoa cái hoặc mọc ở phía dưới hoặc trên
các hoa cái. Các hoa đực mọc đối xứng tỏa tia, ít khi đối xứng hai bên, đối diện
với những lá bắc ngắn, cụt bao hoa 3, 4-5 hoặc 6 (-14) thùy; bao phấn đối diện
với các thùy bao hoa, chỉ nhị dính với nhau (mà trong đó các bao phấn đã được
hợp nhất); hạt phấn hình gần cầu; hoa cái rất nhỏ, khơng có bao hoa, bộ nhuỵ gồm

2-3 lá noãn hợp thành bầu thượng 1 ơ, bầu hình thn hay hình thoi và một vịi nhụy

thon dài. Quả bế 1 hạt [73].
b, Hình thái hạt phấn
Hạt phấn các lồi thuộc chi Balanophora có kích thước nhỏ với kích thước
hạt phấn các lồi dao động trong khoảng từ 10 – 25 µm.
Dựa trên cấu trúc hạt phấn, B. Hansen chia các loài thuộc chi Balanophora
thành 2 phân chi: 1) phân chi (subgen.) Balania gồm các loài có hạt phấn khơng
có rãnh lỗ: B. involucrata, B. harlandii, B. wrightii, 2) phân chi (subgen.)
Balanophora gồm các lồi có hạt phấn có 3-4 đến nhiều cửa: B. fungosa subsp.
fungosa, B. fungosa subsp. indica, B. dioica, B. elongata, B. papuana, B. lowii,
B. reflexa, B. abbreviata, B. laxiflora [55].
c, Nhiễm sắc thể

4
document, khoa luan19 of 98.


tai lieu, luan van20 of 98.

Các nghiên cứu về số lượng nhiễm sắc thể của các loài thuộc chi
Balanophora được tiến hành khá sớm. Năm 1913, Ernst đưa ra số lượng nhiễm
sắc thể ở loài B. elongata là n = 16. Đến năm 1928, Kuwada nghiên cứu loài B.
japonica với kết quả số lượng nhiễm sắc thể 2n dao động từ 94–112. Rao (1932)
cơng bố lồi B. fungosa subsp. indica có số lượng nhiễm sắc thể n = 16. Zweifel
(1939) quan sát thấy số lượng nhiễm sắc thể n = 16 trên loài B. abbreviata. Đến
năm 1942, Wanatabe tiến hành nghiên cứu trên loài B. japonica và cho rằng loài
này có số lượng nhiễm sắc thể là 2n = 56, thay vì 2n = 112 như dữ liệu Ernst đã
cơng bố năm 1913 [55]. Các nghiên cứu trên cho thấy, nhiễm sắc thể ở mỗi lồi
trong chi Balanophora có thể tương đồng hay khác nhau.

1.1.3. Các loài thuộc chi Balanophora J.R.&G. Forst. và phân bố
Cho tới thời điểm hiện tại, chi Balanophora được ghi nhận gồm 21 loài, 1
phân loài và 3 thứ chủ yếu ở châu Phi, châu Úc, từ vùng ôn đới đến nhiệt đới châu
Á và các đảo Thái Bình Dương. Tại Trung Quốc có khoảng 12 loài [120]. Danh
sách các loài bao gồm tên khoa học, tác giả, tên đồng nghĩa và khu vực phân bố
được trình bày trong bảng 1.1.
Bảng 1.1. Các lồi thuộc chi Balanophora trên thế giới và khu vực phân bố
TT

Tên khoa học

Tên đồng nghĩa

Phân bố
Ấn Độ, Trung Quốc,

1

Balanophora
abbreviata Blume

laosensis Đông Nam Á, Châu

Balanophora
Lecomte,

Balanophora Phi, Madagascar,
Quần đảo Thái Bình

zollingeri Fawc.

Dương [120]
Balanophora
2

dioica
R.Brown ex Royle.

Balanophora affinis Griff., Đông Bắc Ấn Độ,
Balanophora
Griff.,

Balanophora Myanma,

hookeriana Hemsl.

5
document, khoa luan20 of 98.

alveolata Nêpal,

Quốc, [120]

Bhutan,
Trung


tai lieu, luan van21 of 98.

Balanophora

3

Balanophora

Jungh.,

elongata Blume

hansenii

maxima
Balanophora

Hambali,

B.

Inđônêxia [120]

dioica Ito
Balanophora
3b

elongata

var.

ungeriana

(Val.)

Balanophora

ungeriana

Valeton

Inđônêxia (Tây Java)
[55]

B.Hansen
Balanophora
4

fargesii

(Tiegh.)

Harms

Balanophora involucrata
var. rubra Hook.f.
Balanophora
Tiegh.,

5a

forsteri Trung

J.R.&G. Forst.

Quốc

(Đài

Balanophora Loan), , Nhật Bản,
Ridl., Inđônêxia, Niu Ghi-

micholitzii

B. fungosa

Trung Quốc [120]

Balanophora

mariannae nê,

Philippin,

Balanophora Australia, Quần đảo

Hosok.,

(Makino) Thái Bình Dương

kuroiwai
Makino

[120]

Balanophora indica var.
globosa
B.
5b

fungosa

globosa
B.Hansen

(Jungh.)

var. Balanophora

(Jungh.) Jungh.,

globosa Inđơnêxia
Balanophora Việt

Nam

gigantea Wall. ex Fawc., Phương)
Balanophora
Fawc.

6
document, khoa luan21 of 98.

Bân,

ramosa

(Java),
(Cúc


tai lieu, luan van22 of 98.

Balanophora indica (Arn.)
Griff.,

Balanophora
5c

fungosa

subsp.

indica

(Arn.)

B.Hansen

Balanophora

annamensis

S.Moore,

Balanophora fungosa var.
indica (Arn.) B.Hansen,
Balanophora

gracilis

Tiegh.
Balanophora
5d

Ấn Độ, Myanma,
Trung Quốc, Thái
Lan, Inđônêxia, Lào,
Malaixia, Philippin
(Luzon), Thái Bình
Dương (Guam) [120]

Balanophora indica var.
Eichler Ấn Độ, Thái Lan

fungosa var. minor minor
(Eichler) B.Hansen

6

Balanophora
harlandii Hook.f.

Balanophora

harlandii

var.

P.C.Tam, Ấn

spiralis

Balanophora

Độ

(Assam),

harlandii Trung Quốc, Thái

var. mutinoides (Hayata) Lan [120].
F.W.Xing

7

8

Balanophora

Balanophora involucrata

involucrata

var.

Hook.f.

Hook.f.,

& Balanophora involucrata

Thomson

var. cathcartii Hook.f.

Balanophora

B. japonica var. nipponica

japonica Makino

(Makino) Ohwi

Balanophora
9

flava

latisepala (Tiegh.)
Lecomte

B. fasciculata Tiegh., B.
thorelii Lecomte

7
document, khoa luan22 of 98.

Ấn

Độ,

Nêpal,

Bhutan, Trung Quốc,
[120]

Nhật Bản [79] [83]
Ấn Độ, Thái Lan
[53],

Campuchia,

Malaixia, [54].


tai lieu, luan van23 of 98.

B. formosana Hayata, B.

10

Balanophora
laxiflora Hemsley

hongkongensis K.M.Lau, Trung Quốc, Thái
N.H.Li
rugosa

&

S.Y.Hu,

P.C.Tam,

B. Lan [120], Lào, Việt
B. Nam [12]

spicata Hayata
11

12

13

14

15

Balanophora lowii

Malaixia [54]

Hook.f.

Balanophora

Balanophora

nipponica Makino

Ohwi

Balanophora

Balanophora

papuana Schltr.

Elmer

kiusiana

incarnata

Balanophora fasciculigera

reflexa Becc.

Suess. & Heine

18

Malaixia [54]

Trung quốc [120],

subcupularis

tobiracola Makino

Trung

Quốc [120]

Balanophora

Balanophora

Bhutan,

Myanma,

polyandra Griff.

Nhật Bản [84]

P.C.Tam
17

Malaixia [54]
Nepal,

Balanophora

Balanophora
16

Nhật Bản [80][83]

B. wrightii Makino

Trung Quốc, Nhật
Bản [120]

Balanophora

Quần đảo Cook (đảo

wilderi Setch.

Rarotonga)

Balanophora
19

yakushimensis

Nhật Bản [83][57]

Hatus.

8
document, khoa luan23 of 98.

tai lieu, luan van24 of 98.

Balanophora
20

coralliformis

Philipin (Luzon) [93]

Barcelona,
Tandang & Pelser
Balanophora

21

aphylla Luu, H.Đ

Việt Nam (VQG Tà

Tran

Đùng) [114]

&

H.C.

Nguyen
Ở Việt Nam, trong cuốn Thực vật chí đại cương Đơng Dương (Flore

Générale de L’Indo – Chine) - tập V (1915) [131], H. Lecomte đã mơ tả 7 lồi
của chi duy nhất (Balanophora) trong họ Dó đất ở Đơng Dương (Việt Nam, Lào,
Campuchia). Nghiên cứu này cũng đã xây dựng khóa phân loại của các loài trong
chi này, tuy nhiên cho tới nay, nhiều loài đã trở thành tên đồng nghĩa (synonym).
Năm 1973, trong cuốn Thực vật chí Campuchia, Lào, Việt Nam (Flore du
Cambodge du Laos et du Viêt-Nam) [130], B. Hansen đã ghi nhận sự có mặt của
2 chi thuộc họ Dó đất (Balanophoraceae) ở khu vực 3 nước Đơng Dương trong
đó chi Balanophora với 5 loài bao gồm B. abbreviata, B. harlandii, B. laxiflora,
B. latisepala, B. fungosa subsp. indica và chi Rhopalocnemis có duy nhất 1 loài.
Phạm Hoàng Hộ trong “Câycỏ Việtnam” (1992) [12], mơ tả ngắn gọn 6 lồi
thuộc họ Dó đất (Balanophoraceae) với 5 lồi thuộc chi Balanophora (trong đó
lồi Balanophora fungosa có 1 thứ và 1 phân lồi) và 1 loài thuộc chi
Rhopalocnemis.
Danh lục thực vật Việt Nam (Nguyễn Tiến Bân, 2005) [4], ghi nhận sự có
mặt của 7 lồi thuộc chi Balanophora, trong đó ghi nhận thêm 1 thứ của loài
Balanophora indica là Balanophora indica var. globosa, trước đây thứ này mới
chỉ được tìm thấy ở Java (Inđơnêxia). Trong đó, đáng chú ý là lồi Dó đất cúc
phương (B. cucphuongensis), đây là lồi được GS. Nguyễn Tiến Bân cơng bố năm
9
document, khoa luan24 of 98.


tai lieu, luan van25 of 98.

1996, là loài đặc hữu của Việt Nam, mới chỉ thấy ở Vườn quốc gia Cúc Phương
(Ninh Bình) và có tên trong Sách đỏ Việt Nam (2007) [5]. Tuy nhiên, tài liệu mô
tả gốc cũng như các mẫu vật của loài này cho đến vẫn chưa được tìm thấy.
Năm 2020, nhóm nghiên cứu của Lưu Hồng Trường và cộng sự đã cơng bố
một lồi mới thuộc chi Dó đất cho khoa học: Balanophora aphylla Luu, H.Đ Tran
& H.C. Nguyen. Lồi này có nhiều điểm tương đồng với lồi Dó đất đài rộng (B.

latisepala), nhưng là lồi duy nhất khơng có lá trong chi Balanophora [114].
Thơng tin về địa điểm phân bố các loài thuộc chi Balanophora J.R.&G.
Forst. ở Việt Nam được trình bày trong bảng 1.2.
Bảng 1.2. Phân bố của các loài thuộc chi Balanophora ở Việt Nam
TT

Tên khoa học

Tên Việt Nam

Phân bố

1

Balanophora fungosa
J.R.&G.Forst. subsp.
indica (Arn.) B.
Hansen

Dó đất, Dương đài
nam, Dương đài
nấm, Tỏa dương,
Chu ca ra.

Hà Nội, Hà Nam, Đà Nẵng,
Khánh Hòa, Kon Tum,
Lâm Đồng, Ninh Thuận, An
Giang

2

Balanophora fungosa
var. globosa (Jungh.) Dó đất sần
B. Hansen

3

Balanophora
Thanh Hóa, Khánh Hịa,
Dó đất hình cầu,
latisepala
(Tiegh.)
Ninh Thuận, Đồng Nai, Bà
Xà cơ
Lecomte
Rịa – Vũng Tàu, An Giang

Ninh Bình (Vườn quốc gia
Cúc Phương), Inđơnêxia
(Java), Hà Giang.

4

Balanophora
laxiflora Hemsl.

Nấm đất, Dó đất
hoa thưa, Dương
đài hoa thưa, Cu Hà Giang, Kon Tum
chó, Xà cơ, Net

din, Tang din

5

Balanophora
abbreviata Blume

Dương đài ngắn,
Ninh Bình, Quảng Nam
Cu chó đồng châu

10
document, khoa luan25 of 98.