Mối quan hệ giữa lý luận phê bình và sáng tác nhiếp ảnh pot

Mối quan hệ giữa lý luận phê bình và sáng tác nhiếp ảnh
Cũng giống như các ngành văn học nghệ thuật khác, lý luận phê bình
nhiếp ảnh ra đời muộn hơn hoạt động sáng tác – Lý luận phê bình ra
đời là một nhu cầu tất yếu khách quan, là sự đòi hỏi của hoạt động sáng
tác trong quá trình phát triển của mình. Muốn hoạt động sáng tác phát
triển nhằm thỏa mãn nhu cầu thưởng thức nghệ thuật ngày một cao của
công chúng. Công tác sáng tác đòi hỏi lý luận phê bình phải chỉ ra được
cái hay, cái tốt, những cái được, chưa được, những thiếu sót, lỗi lầm
của quá trình sáng tạo.
Sáng tác nhiếp ảnh là một hoạt động sáng tạo, lý luận phê bình thuộc
phạm trù nhận thức và là lương tri của hoạt động đó. Sáng tác và lý
luận phê bình là hai mặt thống nhất của một nhu cầu tinh thần. Lý luận
phê bình cũng như sáng tác nhiếp ảnh đều xuất phát từ lợi ích xã hội, vì
sự tiến bộ của con người, vì nhu cầu thưởng thức nghệ thuật của công
chúng và vì sự phát triển của nghệ thuật nhiếp ảnh. Lý luận phê bình
cần hướng hoạt động sáng tạo nhiếp ảnh vào việc nâng cao trình độ
thẩm mỹ cho công chúng và góp phần giải quyết những vấn đề trung
tâm của cuộc sống đang đặt nặng lên vai người nghệ sĩ. Điều đó chứng
tỏ rằng, lý luận phê bình tuy sinh sau đẻ muộn so với hoạt động sáng
tác, nhưng trong tiến trình phát triển nghệ thuật, để thúc đẩy hoạt động
sáng tác đi đúng hướng nhằm thỏa mãn khả năng cảm thụ thẩm mỹ
ngày càng cao của người xem, đòi hỏi lý luận phê bình phải đi trước
một bước.

Nhưng để có một bài phê bình có giá trị học thuật, một ngọn đèn soi rọi
hướng đi cho hoạt động sáng tác, và làm cho nhà sáng tác ‘tâm phục
khẩu phục’ là một công việc hoàn toàn không dễ dàng chút nào, đòi hỏi
nhà lý luận phê bình chân chính trước hết phải nâng cao trình độ lý
luận, trình độ nhận thức xã hội, trình độ chuyên môn nghiệp vụ.

Có trình độ lý luận cao, chuyên môn giỏi, hiểu biết xã hội sâu sắc

nhưng cái tâm thiếu trong sáng, bẻ cong ngòi bút, chẳng những không
có tác dụng thúc đẩy sự nghiệp phát triển nhiếp ảnh mà còn gây ra
những phản ứng không đáng có ở người sáng tác và công chúng thưởng
thức.

Thực tế trong nhiều năm qua, công tác lý luận phê bình nhiếp ảnh
không những yếu và thiếu, mà còn hố ngăn cách giữa lý luận phê bình
và sáng tác. Một số nghệ sĩ sáng tác thường có định kiến cho rằng,
người làm công tác phê bình chẳng những không có lý luận, hiểu biết
chuyên môn mà phần lớn viết theo cảm tính, nặng về chỉ trích, xoi mói,
thiếu tinh thần xây dựng. Để làm cho bài viết có sức thuyết phục, họ
thường ‘tầm chương trích cú’, đưa ra một mớ lý luận cũ rích, nặng về
sách vở, không phù hợp với tình hình thực tế của xã hội ngày nay.
Trước tình hình đó, một số cây bút, để lấy lòng đôi bên (lý luận và sáng
tác), bài viết của họ vừa nêu lên một ít ưu điểm vừa nhẹ nhàng chỉ ra
một số nhược điểm chung chung, vô thưởng vô phạt

Trong lúc đó cũng có một số nhà phê bình cực đoan toàn ngợi ca, tôn
vinh tác phâm lên đến tận mây xanh với một mớ danh từ nào ‘làm rung
động hàng triệu trái tim’, nào ‘sống mãi với thời gian’, đỉnh cao nghệ
thuật .v v Bài viết của họ không những không thu phục được người
xem, mà ngay cả tác giả cũng cảm thấy ngượng.

Mặt khác cũng có những bài viết ‘đao to búa lớn’, nặng về chỉ trích,
quy chụp… Thậm chí còn có thâm ý, tìm về quá khứ của tác giả để
vạch ra nguyên nhân nội dung tác phẩm yếu kém. Với những bài viết
đó, bản thân nhà sáng tác không những không đồng tình, mà còn phản
ứng quyết liệt. Thiếu bình tĩnh để nhìn lại mình, nhìn lại tác phẩm. Họ
nổi xung cho rằng, bài viết nhằm lăng mạ, hạ uy tín của họ.

Để có mối quan hệ tốt, nhà phê bình cần xác định vị trí của mình là
‘người môi giới cái đẹp’. Do đó trước khi hạ bút, người phê bình cần có
lương tâm trong sáng: nói thẳng, nói thật, nói đúng, nói cả cái hay, cái
dở của đời sống tác phẩm với một thái độ chân tình cởi mở, cầu thị.
Người phê bình và người được phê bình không nên cho rằng: phê bình
là vạch ra khuyết điểm mà ngược lại cần tôn vinh cái hay, cái được.
Đây không phải là một phương trình toán học phải cân bằng. Dựa trên
nhận thức lý luận, soi sáng vào tác phẩm, tìm ra cái hay, cái tốt, cái
được và cái chưa được. Nhất thiết không theo một tỷ lệ nào cả. Chỉ căn
cứ vào thực trạng của tác phẩm.

Nhưng phê bình không nên dễ tính hoặc thiên vị. Dễ tính và thiên vị là
hạ thấp vai trò của giới sáng tác và coi thường ngòi bút của mình. Phải
coi phê bình cũng là một sản phẩm sáng tạo. Mỗi nhà phê bình, trong
những hoàn cảnh khác nhau đều có thể phát hiện những điều thú vị có ý
nghĩa của tác phẩm. Tìm được giá trị nhân văn và nghệ thuật phong
phú, mới lạ đích thực của tác phẩm là niềm vui bất tận của người viết
phê bình. Vì vậy công tác phê bình không những không khô khan nhàm
chán như nhiều người tưởng, ngược lại luôn luôn mới mẻ và vô cùng
hấp dẫn.

Thông thường, nói đến phê bình người ta nghĩ ngay đến ‘chê’ là chính.
Ở đây bản thân thuật ngữ ‘phê bình’ phải chịu trách nhiệm một phần
tạo nên tâm lý lệch lạc. Sẽ là một sai lầm lớn, khi nghĩ rằng cứ vạch ra
được nhiều sai sót của tác phẩm mới là ngòi bút sắc sảo, sâu sắc…

Trách nhiệm cao cả của công tác lý luận là thúc đẩy hoạt động sáng tác
phát triển đúng hướng, nên người làm công tác phê bình không chỉ có
tâm thiện, trí vững mà còn cần có đủ dũng cảm của người công dân và
tư cách của một người cầm bút. Không lùi bước trước uy lực. Luôn

luôn tỏ thái độ trung thực, vô tư. Người viết cần có cái tâm trong sáng
như pha lê, với trái tim nồng cháy đập theo nhịp đập của trái tim dân
tộc. Trong phê bình cần có lập trường nhất quán như chính sự tồn tại
vốn có của bản thân nghệ thuật nhiếp ảnh và xã hội mà anh đang sống.
Trong tranh luận, nhất thiết không võ đoán mà cần đưa ra những lập
luận mang tính học thuật cao, có lý có tình, nhưng không khuôn sáo,
kinh viện. Tránh thái độ quá khích, chụp mũ, thậm chí dùng ngôn từ
thiếu văn hóa. Bởi lý luận phê bình nhiếp ảnh là một khoa học mang
tính nghệ thuật và tính lịch sử. Phải nhìn nhận nhiếp ảnh như là một
hiện tượng lịch sử và bản thân nghệ thuật nhiếp ảnh cũng bị lịch sử chi
phối.

Trong thực tế, hầu hết các nhà sáng tác thường có tâm lý thích mọi
người khen, hơn chê. Khi gặp một bài viết có vạch ra những sai sót, họ
cũng tỏ ra không đồng tình, phản ứng tiêu cực. Tạo ra không khí căng
thẳng giữa người viết và người được phê bình.

Mặt khác, một số người viết phê bình vốn không được trang bị lý luận,
đào tạo chuyên môn nghiệp vụ nhiếp ảnh bài bản, nên bài viết phần lớn
mang cảm tính nhiều hơn lý tính.

Cần nhận thức rằng công tác lý luận phê bình nhiếp ảnh là một nghề
sáng tạo, mà thiên chức của nó là phát hiện để làm phong phú thêm lý
luận và các hệ thống thi pháp nghệ thuật nhiếp ảnh. Vì vậy phê bình
nhiếp ảnh tựa như một dòng sông uốn lượn giữa đôi bờ khoa học và
nghệ thuật. Và trên dòng sông đó thế hệ nối tiếp thế hệ, nhiều nhà lý
luận phê bình Việt Nam đã gặt hái được những thành tựu đậm hương
sắc của đôi bờ. Bởi họ là những người không hề chịu một áp lực nào
của giới sáng tác cũng như công chúng thưởng thức. Họ có đủ tâm, trí
và dũng.

TRẦN MẠNH THƯỜNG