Biểu hiện tính bản địa trong kiến trúc đương đại việt nam

BỘGIÁODỤC VÀĐÀOTẠO

BỘXÂYDỰNG

TRƯỜNGĐẠIHỌCKIẾN TRÚCHÀ NỘI

TRẦNMẠNHCƯỜNG

BIỂUHIỆNTÍNHBẢNĐỊA
TRONGKIẾNTRÚCĐƯƠNGĐẠIVIỆTNAM

LUẬNÁN TIẾNSĨKIẾNTRÚC

HÀNỘI-NĂM 2021


BỘGIÁODỤC VÀĐÀOTẠO

BỘXÂYDỰNG

TRƯỜNGĐẠIHỌCKIẾN TRÚCHÀ NỘI

TRẦNMẠNHCƯỜNG

BIỂUHIỆNTÍNHBẢNĐỊA
TRONGKIẾNTRÚCĐƯƠNGĐẠIVIỆTNAM

CHUYÊN NGÀNH: KIẾN
TRÚCMÃSỐ:62.58.01.02

NGƯỜIHƯỚNG DẪNKHOAHỌC:

1. TS.KTS NGUYỄN TRÍTHÀNH

2. PGS.TS.KTSKHUẤTTÂNHƯNG

HÀNỘI-NĂM 2021


1

CAMĐOAN
Tơixincamđoanđâylàcơngtrìnhnghiêncứucủariêngtơi.Cácsốliệu,kếtquảđềxuấttro
ngluậnánlàtrungthực,cónguồngốcrõràngvàchưatừngđượcaicơngbốtrongbấtkỳcơngtrì
nhnàokhác.
Tácgiảluậnán

TrầnMạnhCường


LỜICẢMƠN
Tôi xin chân thành cảm ơn sự quan tâm và giúp đỡ của Ban Giám
hiệuTrườngĐạihọcKiếntrúcHàNội,cácchungia,cácnhàkhoahọc,cáclãnhđạoKho
aSauĐạihọc,KhoaKiếntrúcvàcácđơnvịtrựcthuộcTrườngnơitơicơngtácđãtạođiềukiệnc
hoTơihồnthànhLuậnánnày.
Tơi xin tỏ lịng biết ơn sâu sắc tới sự hướng dẫn tận tình của 2 thầy
hướngdẫnkhoahọc:TS.KTSNGUYỄNTRÍTHÀNHvàPGS.TS.KTSKHUẤTTÂ
N
HƯNG đã định hướng và giúp đỡ động viên tơi trong suốt q trình thực
hiệnluậnán.
Tơi xin được gửi lời cảm ơn tới gia đình, các anh chị em đồng nghiệp,
bạnbèđãnhiệttìnhủnghộ,độngviênchiasẻ,giúpđỡtơitrênconđườngnghiêncứuvàhồnthành

Luậnánnày.
Tácgiảluậnán


MỤCLỤC
LỜICẢMƠN...............................................................................................................ii
MỤCLỤC................................................................................................................... iii
DANHMỤCCÁCHÌNHẢNHTRONGLUẬNÁN..........................................................vi
DANHMỤCCÁCBẢNGBIỂUTRONGLUẬNÁN.....................................................viii
DANHMỤCCHỮVIẾTTẮT.......................................................................................ix
MỞĐẦU...................................................................................................................... 1
1. lýdolựachọnđềtài..............................................................................................1
2. mụcđíchvàmụctiêunghiêncứu............................................................................2
3. Đốitượngnghiêncứu..........................................................................................2
4. phươngphápnghiêncứu......................................................................................2
5. nộidungnghiêncứu............................................................................................3
6. giátrịkhoahọcvàthựctiễncủaluậnán.....................................................................3
7. kếtquảnghiêncứuvàđónggópmớicủaluậnán.........................................................4
8. mộtsốthuậtngữdùngtrongluậnán.........................................................................4
9. cấutrúccủaluậnán..............................................................................................5
CHƯƠNG1.TỔNGQUANVỀBIỂUHIỆNTÍNHBẢNĐỊATRONGKIẾNTRÚCĐƯƠNGĐẠIVI
ỆTNAM.............................................................................................................................. 7
1.1. MỘTSỐKHÁINIỆM............................................................................................7
1.1.1. Vấnđềbảnđịatrongluậnán.............................................................................7
1.1.2. Kiếntrúcbảnđịa...........................................................................................9
1.1.3. BảnsắcvàBảnsắcđịaphương.......................................................................11
1.1.4. Tínhbảnđịatrongkiếntrúc:...........................................................................13
1.2. BỐICẢNHLỊCHSỬCỦAvấnđềTÍNHBĐTRONGKTĐĐ...................................14
1.2.1. TiếntrìnhcủahệvấnđềDântộcTruyềnthốngBảnđịa.........................................14
1.2.2. VấnđềDântộcvàQuốctếtrongkiếntrúc..........................................................17

1.2.3. VấnđềTruyềnthốngvàHiệnđạitrongkiếntrúc.................................................20
1.3. sực h u y ể n h ư ớ n g v à o v ấ n đ ề B Ả N Đ Ị A T R O N G K I Ế N T R Ú C Đ Ư Ơ N G Đ Ạ I .24
1.3.1. BốicảnhthếgiớidẫnđếnvấnđềBĐtrongkiếntrúccuốithếkỷXX.........................24
1.3.2. Bảnđịahóatrongbốicảnhtồncầuhố............................................................26
1.3.3. XuthếbảnđịahốtrongKTĐĐ......................................................................30


1.4. TÌNHHÌNHBiểuHiệnTÍNHBĐTRONGKIẾNTRÚCĐĐViệtNam.....................36
1.4.1. BiểuhiệntínhBĐtrongkiếntrúcgiaiđoạntrướcnăm1986..................................36
1.4.2. BiểuhiệntínhBĐtrongkiếntrúcgiaiđoạnsaunăm1986.....................................38
1.5. tìnhhìnhNGHIÊNCỨUvềtínhbảnđịatrongkiếntrúc..............................................43
1.5.1. Cáccơngtrìnhnghiêncứutrênthếgiới.............................................................43
1.5.2. CáccơngtrìnhnghiêncứutạiVN....................................................................47
1.5.3. Nhữngvấnđềcầngiảiquyếttrongluậnán.........................................................50
CHƯƠNG 2. CƠ SỞ KHOA HỌCVỀ BIỂU HIỆN TÍNH BẢN ĐỊA TRONG
KIẾNTRÚCĐƯƠNGĐẠIVIỆTNAM.................................................................................51
2.1. QuanđiểmvàCÁCHTIẾPCẬNNGHIÊNCỨU.....................................................51
2.1.1. Quanđiểmvềtínhbảnđịa.............................................................................51
2.1.2. Cáchtiếpcậnnghiêncứu..............................................................................53
2.1.3. CấutrúcluậncủavấnđềbiểuhiệntínhBĐtrongkiếntrúc......................................55
2.2. CƠSỞLÝLUẬNVềnguồngốcBẢNĐỊAcủaKiếntrúc...........................................58
2.2.1. KiếntrúcthíchứngvớicácmơitrườngSTTNvàSTNV.......................................58
2.2.2. LýluậncủaphươngTâyvềmốiliênhệgiữanơichốnvàkiếntrúc...........................63
2.3. Cơsởlýluậnvềbiểuhiệntínhbảnđịatrongkiếntrúc...................................................72
2.3.1. Lýluậnvềmốiliênhệgiữavănhốvàkiếntrúc...................................................72
2.3.2. Lýluậnvềngơnngữthịgiáctrongkiếntrúc.......................................................78
2.3.3. CácyếutốliênquanđếnsựbiểuhiệntínhBĐtrongkiếntrúc.................................87
2.4. CÁCYẾUTỐẢNHHƯỞNGĐẾNBHTÍNHBĐTRONGKTĐĐVN.....................93
2.4.1. ĐịnhhướngpháttriểnkiếntrúcVN.................................................................93
2.4.2. Yếutốcơngnghệ,kỹthuậtvàvậtliệuxâydựng..................................................95

2.4.3. Cácyếutốthờiđại........................................................................................97
2.5. KINHNGHIỆMTHỰCTIỄNvềBIỂUHIỆNTÍNHBẢNĐỊATRONGKiếnTr
úcĐươngĐại............................................................................................................... 99
2.5.1. BàihọctừkiếntrúchiệnđạiNhậtBản..............................................................99
2.5.2. KinhnghiệmvềẩndụcủacácKTSHậuhiệnđạiMỹ.........................................100
2.5.3. KinhnghiệmBĐhóakiếntrúctạicáckhunghỉdưỡng.......................................103
CHƯƠNG3.NÂNGCAOKHẢNĂNGVÀHIỆUQUẢBIỂUHIỆNTÍNHBẢNĐỊATRONGKI
ẾNTRÚCĐƯƠNGĐẠIVIỆTNAM...................................................................................104
3.1. PHƯƠNGTHỨCBIỂUHIỆNTÍNHBĐTRONGKTĐĐVN...............................104


3.1.1. Cấutrúcbiểuhiệncủatínhbảnđịa.................................................................104
3.1.2. PhươngthứcbiểuhiệncủatínhBĐ...............................................................106
3.1.3. Cấutrúcmơicảnhbảnđịa............................................................................109
3.1.4. Cácthànhphầnbiểuhiệntínhbảnđịatrongkiếntrúccơngtrình.............................111
3.2. nhậndiệnBIỂUHIỆNcủaTÍNHBẢNĐỊATRONGKIẾNTRÚCĐƯƠNGĐẠIVIỆTNaM
115
3.2.1. XácđịnhcácnhómtiêuchíbiểuhiệntínhBĐtrongkiếntrúc................................115
3.2.2. XâydựnghệthốngtiêuchínhậndiệnBHtínhBĐtrongKTĐĐ...........................117
3.2.3. BiểuhiệnTínhBĐtrongkiếntrúcĐĐVN......................................................120
3.2.4. Vận dụng bộ tiêu chí nhận diện biểu hiện tính BĐ trong một số cơng
trìnhkiếntrúcĐĐVN....................................................................................................121
3.3. PHÁTH U Y H I Ệ U Q U Ả B I Ể U H I Ệ N T Í N H B ả n Đ ị a T R O N G K I Ế N T R
Ú C ĐươngĐạiViệtNam..............................................................................................129
3.3.1. QuanđiểmvềbiểuhiệntínhBĐtrongkiếntrúcĐĐVN......................................129
3.3.2. PháthuyhiệuquảbiểuhiệntínhBĐtrongkiếntrúcĐĐVN.................................137
3.3.3. Biểuhiệntinhthầnbảnđịatronghìnhthứcvậtchất............................................142
3.4. BÀNLUẬNVỀCÁCKẾTQUẢNGHIÊNCỨU..................................................145
3.4.1. BànluậnvềPhươngthứcBHtínhBĐtrongkiếntrúcĐĐVN..............................145
3.4.2. BànluậnvềhệthốngtiêuchínhậndiệnBHtínhBĐtrongKTĐĐVN.....................146

3.4.3. BànluậnvềpháthuybiểuhiệnTínhBĐtrongkiếntrúcĐĐVN............................148
KẾTLUẬNVÀKIẾNNGHỊ......................................................................................149
1. KẾTLUẬN..................................................................................................149
2. KIẾNNGHỊ.................................................................................................150
DANHMỤC............................................................................................................151
CÁCBÀIBÁOKHOAHỌCCƠNGBỐCỦATÁCGIẢLIÊNQUANTỚIĐỀTÀILUẬNÁN. 151
DANHM Ụ C T À I L I Ệ U T H A M K H Ả O . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . TK-1
1.T À I L I Ệ U T I Ế N G V I Ệ T ..............................................................................TK1
2.T À I L I Ệ U T I Ế N G AN H.......... ....... ....... ....... ... .... ... ....... ....... ....... .
..... ....... .... TK-6
3.Tàiliệucông bốtrênwebsite ...................................................................
..TK-11


DANHMỤCCÁCHÌNHẢNHTRONGLUẬNÁN
Hình1.1.KiếntrúcChinatownvớicácBHngơnngữchữtượnghình[171]..............................21
Hình1.2.BiểuhiệnđộtbiếntrongkiếntrúcđươngđạiTrungQuốc[172]................................22
Hình1.3.KiếntrúcđươngđạiNhậtBản[173]...................................................................23
Hình1.4.Tồncầuvàđịaphươngtrongbốicảnhđươngđại.................................................28
Hình1.5.Bảnđịahốđốiứngvớitồncầuhố...................................................................29
Hình1.6.TồnhàNghịviệnbangVidhanBhavan[175]....................................................34
Hình1.7.TồnhàKenYeang[176]................................................................................35
Hình1.8.TồnhàNormanFoster..................................................................................35
Hình1.9.KinhthànhHuế.............................................................................................36
Hình1.10.KinhthànhHàNội.......................................................................................36
Hình1.11.NhàthờPhátDiệmNinhBình........................................................................36
Hình1.12.NhàmáynướcVạnniênHuế..........................................................................36
Hình1.13.PhongcáchkiếntrúcĐơngDương..................................................................37
Hình1.14.KiếntrúcdângianXDởchiếnkhubằngVLtrenứalá...........................................37

Hình1.15.ThưviệntổnghợpSàigịn..............................................................................38
Hình1.16.BảotàngtổnghợpTháiNgun......................................................................38
Hình1.17.DinhĐộcLập_ThànhphốHCM....................................................................38
Hình2.1.CấutrúcbiểuhiệncủaTínhBĐtrongkiếntrúc.....................................................55
Hình2.2.KiếntrúchữucơcủaF.L.Wright.......................................................................60
Hình2.3.Bảnsắcđơthị[125].........................................................................................62
Hình2.4.CácyếutốcủaBảnsắcđơthị[35].......................................................................62
Hình2.5.CáckhíacạnhBSđơthịquanđiểmcủaluậnán.....................................................62
Hình2.6.Cấutrúcbảnsắcđịađiểm[147].........................................................................65
Hình2.7.CácđặctrưngvàkhíacạnhtạolậpBảnsắcđịaphương............................................66
Hình2.8MứcđộcủaBSĐĐ[95]....................................................................................67
Hình2.9.ThànhphầncủaBSĐĐ[109]...........................................................................67
Hình2.10.Bảnsắccủađịađiểm[133].............................................................................68
Hình2.11.Âm-Dương................................................................................................70
Hình2.12.Tamtài.......................................................................................................70


Hình2.13.Ngũhành....................................................................................................70
Hình2.14.Cấutrúcvậnhànhcủahệthốngvănhố[61]......................................................72
Hình2.15.Chutrìnhcủavănhố[61]..............................................................................74
Hình2.16Tamgiáckýhiệuhọc......................................................................................78
Hình2.17.Kýhiệuhọchiệnđại[96]................................................................................79
Hình2.18.Cáccấpđộbiểuhiệncủangơnngữthịgiác.........................................................85
Hình2.19.CácphươngdiệnphảnánhtínhBĐtrongkiếntrúc..............................................88
Hình2.20.5tiêuchíBHBSĐP[61]................................................................................90
Hình2.21.CácphươngdiệnbiểuhiệnTínhBĐtrongkiếntrúc[60]......................................93
Hình2.22_a.Đềnnước..............................................................................................100
Hình2.23.BảotàngLouvre(Paris)..............................................................................101
Hình2.24.SânlưuniệmngơinhàcũcủacốTổngthốngB.Franklin.....................................102
Hình2.25.QuảngtrườngItaliaởNewOrleans(Mỹ).......................................................102

Hình3.1.TiếntrìnhchungcủavấnđềbiểuhiệntínhBĐ....................................................106
Hình3.2LiênhệgiữacácphươngthứcbiểuhiệntínhBĐtrongkiếntrúc...............................109
Hình3.3CấutrúcsơcấpvàsựhìnhthànhcấutrúcthứcấpmơicảnhBĐ..................................110
Hình3.4.SựpháttriểncủacấutrúcthứcấptrongmơicảnhBĐ............................................110
Hình3.5.C ấ u trúctổnghợpcủamơicảnhBĐ...............................................................110
Hình3.6.CácthànhphầnmơicảnhBĐvàquanhệvớikiếntrúc...........................................110
Hình3.7.CấutrúcsơcấpvàcấutrúcthứcấpcủaMơicảnhBĐ.............................................110
Hình3.8.HệthốngcácbiểuhiệntrongcấutrúcphầnMái..................................................113
Hình3.9.Hệthốngcácbiểuhiệntrongcấutrúcphầnthân..................................................114
Hình3.10.HệthốngcácbiểuhiệntrongcấutrúcphầnĐế..................................................114
Hình3.11.NộihàmvàngoạidiệncủavấnđềBHtínhBĐtrongkiếntrúc...............................115
Hình3.12.SơđồcấutrúcHệthốngtiêuchínhậndiệnBHTínhBĐ......................................117
Hình3.13.HìnhảnhminhhoạBảotàngĐăkLăk.............................................................122
Hình3.14.HìnhảnhminhhoạBảotàngHàNội...............................................................125
Hình3.15.HìnhảnhminhhoạBảotàngchiếnthắngĐiệnBiênPhủ.....................................127
Hình3.16ĐịnhhướngpháthuyBHcủaTínhBĐtrongKTĐĐ..........................................129
HÌnh3.17.KýhiệukiếntrúcgắnvớiÝnghĩamãBĐ.........................................................135


DANHMỤCCÁCBẢNGBIỂUTRONGLUẬNÁN
Bảng1.1Cáctácgiảtiêubiểucủachủnghĩabiểuhiệnkhuvựcmới..........................................32
Bảng1.2BiểuhiệntínhBĐtrongkiếntrúccủamộtsốKTSĐĐVN........................................40
Bảng1.3BiểuhiệnBĐhốtrongkiếntrúccủamộtsốKTSnướcngồitạiVN...........................41
Bảng1.4QuanđiểmcủachungiavềcáckhíacạnhcủakiếntrúcBĐ......................................45
Bảng2.1.CácthànhtốcủavấnđềbiểuhiệntínhBĐtrongkiếntrúc..........................................56
Bảng3.1.CấutrúcvấnđềBiểuhiệntínhBĐtrongkiếntrúc.................................................105
Bảng3.2.CácnhómtiêuchínhậndiệntínhBĐtrongKTĐĐVN...........................................116
Bảng3.3.HệthốngcáctiêuchínhậndiệnBHcủatínhbảnđịatrongkiếntrúc...........................119
Bảng3.4.BiểuhiệntínhbảnđịatrongkiếntrúcĐĐVN........................................................121
Bảng3.5.BiểuhiệntínhBĐtrongkiếntrúcBảotàngĐăkLăk.............................................123

Bảng3.6.BiểuhiệntínhBĐtrongkiếntrúcBảotàngHàNội...............................................125
Bảng3.7.BiểuhiệnTínhBĐtrongBảotàngChiếnthắngĐiệnBiênPhủ.................................128


DANHMỤCCHỮVIẾTTẮT
Kýhiệuchữ
Viếttắt

Chữviếtđầyđủ

Kýhiệu
chữViết
tắt

Chữviếtđầyđủ

BĐ

Bảnđịa

MTTN

Mơitrườngtựnhiên

BĐH

Bảnđịahố

MTVH

Mơitrườngvănhố

BĐM

Bảnđịamới

MT

Mơitrường

BH

Biểuhiện

STNV

Sinhtháinhânvăn

BS

Bảnsắc

STTN

Sinhtháitựnhiên

BSĐP

Bảnsắcđịaphương

TN

Tựnhiên

BSKT

Bảnsắckiếntrúc

VC

Vậtchất

BSVH

Bảnsắcvănhố

VD

Vídụ

BTCT

Bêtơngcốtthép

VH

Vănhố

CNXD

Cơngnghệxâydựng

VHBĐ

Vănhốbảnđịa

ĐP

Địaphương

VHVN

VănhốViệtNam

ĐĐ

Đươngđại

VH-XH

Vănhố-xãhội

ĐĐVN

ĐươngđạiViệtNam

VLXD

Vậtliệuxâydựng

HT

Hìnhthức

VL

Vậtliệu

KTĐP

Kiếntrúcđịaphương

VN

ViệtNam

KTĐĐ

Kiếntrúcđươngđại

XD

Xâydựng

KTĐT

Kiếntrúcđơthị

XH

Xãhội

KTVN

KiếntrúcViệtNam

YTBĐ

Yếutốbảnđịa

KT-KT

Kinhtế-Kỹthuật

YTVC

Yếutốvậtchất

KTS

Kiếntrúcsư

YTTN

Yếutốtựnhiên

KT

Kiếntrúc

YTVH

Yếutốvănhố

MTĐT

Mơitrườngđơthị

YTXH

Yếutốxãhội


1

MỞĐẦU
1. LÝDOLỰACHỌNĐỀTÀI
Sau đại hội UIA (6/1999), kiến trúc hiện đại thế giới đang chuyển mình theo
xuhướngbảnđịahóa,biểuhiệnbảnsắcđịaphươngnhằmkhẳngđịnhtiếngnóiriêngcủamỗivùngmiền,m
ỗicộngđồngđónggópvàosựđadạngVHcủathờiđạimới.Nhưngqtrìnhtồncầuhốvềthơngtinvàkin
htếđãtácđộngmạnhmẽđếncácyếutốVHXH,khiếnchoviệcBĐhốkiếntrúchiệnđạigặpnhiềuvấnđềbấtcập.Việcsửdụngcácgiảiphápcơngn
ghệvàVLnhậpkhẩukhơngxuấtpháttừnhucầutạichỗdầndầnđãảnhhưởngtiêu

cựcđếnBH

tínhBĐtrong kiếntrúctại nhiềuvùngmiền.
ĐạihộiVIĐảngCộngsảnVN(12/1986)mởramộtgiaiđoạnmớicủaqtrìnhhội nhập quốc tế, trong
bốicảnhtồncầuhóađangdiễnramạnhmẽ,vớinhiềutácđộng cả tích cực và tiêu cực. Sau hơn 30 năm, bên
cạnh những thành tựu và đổi mớiđáng khích lệ về kinh tế, thì nhiều vấn đề đã nảy sinh
trong

các

lĩnh

vực

VH-XH

vàảnhhưởngtrựctiếpđếndiệnmạokiếntrúcđươngđại.Kiếntrúcđịaphươngmangdấuấn của địa điểm / hồn
nơi

chốn,

của

bản

sắc

VH,

với

truyền

thống

lấy

thiên

làmnềntảng,lấycảnhquanlàmtrọngđangbịđedọabởisựpháttriểnnhanhchóngkhiếnchotinh

nhiên
thần

BĐ bị phai nhạt dần.
Tính BĐ trong kiến trúc đã định hình trong nhiều thế kỷ với sự tiếp nối liên
tục,đápứngnhucầuthựctế,thíchứngvớiđiềukiệnkinhtếvàbốicảnhXHcủatừngthờikỳ. Nhưng ngày nay
nódườngnhưkhơngcóchỗđứngtrongkiếntrúcđươngđạivớinhững đơ thị phát triển thiếu kiểm soát, tràn ngập
các kiểu cách kiến trúc ngoại lai vàcáccơngtrìnhđồsộvớilớpvỏbọckínhkhơkhanrấtxalạvớiMTkhíhậunóng
ẩm,vớilối sống, phongtục và tập qncủa người dân VN.
Cùng với đó là việc nghiên cứu, lý luận và phê bình về tính BĐ trong các
lĩnhvựcVHvàkiếntrúccũngchưađượcchínhthứchóavàthốngnhấtđểđịnhhướngđượcchocơngtácthiết
kế.ViệcdịchthuậtmộtcáchgiảnđơnkhơngchuyểntảihếtđượcsựphongphúvàphứctạpcủavấnđềBĐđa
ngđượccảthếgiớiquantâm,lạikhiếnchúngtabịdẫndắtbởinhữngquanđiểmcủaphươngTây.Vìvậyrấtcầnthiếtphảilàm
rõnộihàm(ýnghĩa)vàngoạidiện(biểuhiện)củatínhBĐđểsửdụngchophùhợp.
TínhBĐliênquantrựctiếpđếncáchthứccộngđồngđịaphươngtạolậpkhơng


gian kiến trúc và các cấu trúc VC, đến hình thức và ngơn ngữ biểu đạt. Việc làm rõcác
thuộc tính cấu thành tính BĐ trong kiến trúc và các BH đặc trưng của nó sẽ
giúpnângcaochấtlượngvàgiátrịcủakiếntrúccácvùng,miền.NghịquyếtĐạihộiĐảnglầnthứXIIIcũng
đãchỉrõ“XDnềnVHVNtiêntiến,đậmđàbảnsắcdântộc…đểVHthực sựtrở thànhsức mạnhnội sinhtrong bối
cảnhđương đại”.
Trong bối cảnh đó, luận án chọn đề tài nghiên cứu là “Biểu hiện tính BĐ
trongKTĐĐ VN” với mong muốn đóng góp cho việc tạo dựng nền kiến trúc Việt
Namđương đại tiên tiến và mang tính BĐ rõ nét, đáp ứng yêu cầu phát triển của đất
nướcvàphù hợp với xu thế của thờiđại mới.

2. MỤCĐÍCHVÀMỤCTIÊUNGHIÊNCỨU
- Mụcđíchnghiêncứu:
Làmrõphươngthứcbiểuhiệncủatínhbảnđịatrongkiếntrúc.
- Mụctiêunghiêncứu:
+XácđịnhcácphươngthứcBHtínhBĐtrongkiếntrúctươngứngvớimơicảnh
+XDhệthốngtiêuchínhậndiệnBHtínhBĐtrongkiếntrúcđươngđạiVN.
+ĐịnhhướngnângcaohiệuquảBHtínhBĐtrongkiếntrúcđươngđạiVN.đốitượngvàphạmvinghi
êncứu
3. ĐỐITƯỢNGNGHIÊNCỨU:
- Đốitượngnghiêncứu:
Nộihàm(kháiniệm)vàngoạidiện(biểuhiện)củatínhBĐtrongkiếntrúc.
- Phạmvivàgiớihạnnghiêncứu:
Các cơng trình kiến trúc được XD trong thời kỳ đương đại. Trên thế giới đó làthời
kỳ Hiện đại muộn (sau năm 1991), thường được xem xét trong sự liên quan vớigiai đoạn
cuối của chủ nghĩa Hiện đại (1945-1990) và. Ở Việt Nam, thời đương đạitươngứng
vớithời kỳ đổimới và quáđộ (từnăm 1986 đếnnay).
4. PHƯƠNGPHÁPNGHIÊNCỨU
Luậnánsửdụngphốihợpcácphươngphápnghiêncứucơbảngồm:
- Phươngphápnghiêncứutàiliệu:
KhảocứucácquanđiểmlýluậnvàtàiliệuliênquanđểlàmrõvấnđềtínhBĐtrongkiếntrúc.X
ửlý,sànglọcvàphânloạithơngtinphụcvụđánhgiátổngquanvà


XDcơsởkhoahọccủaluậnán.
- Phươngphápphântíchvàtổnghợp:
Phân tích các dữ liệu, tài liệu liên quan để chọn lọc các thông tin cần thiết; tổnghợp
các cơ sở khoa học để XD quan điểm và đề xuất kết quả. Phân tích thơng tin
thịgiácvàhìnhảnhthựctếđểnhận địnhvềBHtínhBĐtrongcáccơngtrình cụthể.
- Phươngphápphântíchcấutrúc:
Cấu trúc hố vấn đề BH tính BĐ trong kiến trúc thành các yếu tố thành phần(theo

quan hệ về không gian, thời gian, vai trị, tác động,..), làm rõ tính chất các mốiliên hệ
với mơi cảnh BĐ để xác lập các khía cạnh BH và XD hệ thống tiêu chí nhậndiện.
- Phươngpháphệthốnghố:
Hệ thống hố các quan điểm và nhận thức về Tính BĐ trong kiến trúc. Phânnhóm
thơng tin theo các khía cạnh, thành phần và BH đặc trưng của tính BĐ để làmrõ tính chất
BH của tính BĐ trong các mối quan hệ giữa kiến trúc và các nhân tố BĐnguồn.
- Phươngphápsosánhvàđốichiếu:
Sosánhnộidungthơngtinđểrútranhậnđịnhvềsựtươngđồngvàkhácbiệt,vềcáiổnđịnhvàcáitha
yđổi,vềsựpháttriểntheothờigian,..Đốichiếuvớicáctiêuchíđểphânnhóm

quanhệvà

nhậndiệnBH cụthểcủa tínhBĐ trongkiếntrúc.
5. NỘIDUNGNGHIÊNCỨU
- HệthốnghốcácquanđiểmvànhậnthứcvềtínhBĐtrongkiếntrúc;
- XDcáccơsởkhoahọcvềBHcủatínhBĐtrongkiếntrúc;
- XácđịnhcấutrúcmơicảnhBĐvàcácphươngthứcBHtínhBĐtrongkiếntrúc;
- XDhệthốngtiêuchínhậndiệnBHtínhBĐtrongkiếntrúcđươngđạiVN.
- ĐềxuấtpháthuykhảnăngvànângcaohiệuquảBHtínhBĐtrongkiếntrúcđươngđạ
iVN.
6. GIÁTRỊKHOAHỌCVÀTHỰCTIỄNCỦALUẬNÁN
Giátrịkhoahọc:Làtàiliệukhoahọccungcấpcáccơsởlýluậnvànhậnthứccótínhhệthốngvềvấnđềtính
BĐtrongkiếntrúc,phụcvụchocơngtácnghiêncứulýluậnphê bình và đào tạo kiến trúc.


Giá trị thực tiễn: Là tài liệu tham khảo hữu ích đối với các KTS trong quá trìnhthiết
kế kiến trúc; góp phần định hướng phát triển và cải thiện BH của tính BĐ trongkiếntrúc
đương đại VN.
7. KẾTQUẢNGHIÊNCỨUVÀĐĨNGGĨPMỚICỦALUẬNÁN
Luận án đã bổ sung vào hệ thống lý luận chuyên ngành kiến trúc những kết

quảvàđóng góp mới sau:
1/
Đã l à m r õ c ấ u t r ú c c ủ a v ấ n đ ề T í n h B Đ t r o n g k i ế n t r ú c , x á c lậ p đ ư ợ c c á c phươngthứcB
HvàcáckhíacạnhBHtínhBĐtươngứngvớicácthànhphầncủamơicảnhBĐ,gópphầnhệthốnghốcáclýluậnvà
nhậnthứcvềtínhBĐtrongkiến
trúc.2/ĐãXDđượchệthốngtiêuchínhậndiệnBHtínhBĐtrongKTĐĐVN(gồm
7 nhóm với 25 tiêu chí thành phần). Hệ thống tiêu chí đã được vận dụng có hiệu
quảđểnhận diệnBH tínhBĐ trong mộtsố cơngtrình kiến trúccụ thể.
3/ Đã đề xuất quan điểm định hướng, một số ngun tắc và thủ pháp nhằm
nângcaohiệuquảBHtínhBĐtrongkiếntrúcđươngđạiVN;trêncơsởđócóthểpháttriểnthànhphươngph
ápthiếtkếkiếntrúcthểhiệntínhBĐđểápdụngtrongthựctế.
8. MỘTSỐTHUẬTNGỮDÙNGTRONGLUẬNÁN
- Bảnsắcdântộc:
LànhữngnétđặcthùBHcốtcáchtinhthầncủamộtdântộc.BSdântộcthểhiệnquacáchthứcứngxửđiển
hìnhcủaconngười trong quan hệtương tácvớicác yếutốTN và XH, tuânthủcácchuẩnmực và giá trịcủa dântộcđó.Trongđạiđasố
trườnghợp,“BS dân tộc”được xem làđồng nhất với“bản sắc VH”.
- Kiếntrúcdângian:
Là những kiến trúc do người dân trực tiếp tạo dựng để tự thân đáp ứng nhu
cầucủamình.
- Kiếntrúctruyềnthống:
Là những kiến trúc được tạo dựng theo kiếu cách được thống nhất trong
cộngđồngvà lưu truyền từ đời nàyqua đời khác.
- Môitrườngsinhtháitựnhiên:
Là tổng thể các nhân tố TN xung quanh chúng ta như bầu khí quyển, nước,
thựcvật,động vật, thổ nhưỡng, bứcxạ mặt trời vv…


- PhươngthứcbiểuhiệntínhBĐ:
Là cách thức mà tính BĐ thể hiện ra một cách cụ thể, bằng các dấu hiệu có
thểnhậnbiếtđược.Trongkiếntrúc,đólàcáchthứcmàtínhBĐhaytinhthầnBĐ(làyếutố phi vật thể) được

chuyểnhóa,đượccụthểhóathànhcácgiảipháptổchứckhơnggianvà hìnhthức kiến trúc,bằng các yếutố vật chấthình thể.
- Truyềnthống:
TruyềnthốnglàqtrìnhchuyểngiaotừthếhệnàysangthếhệkhácnhữngyếutốVH,nhữngtưt
ưởng,chuẩnmực,phongtục,tậpqn,nghilễ,..vàđượcduytrìbởicộngđồng/XHtrongmộtthờigiandài.Truyền
thốnglàcốtlõi,làbộphậnbềnvữngnhấtcủa VH tộc người.
- Vănhố:
Là tập hợp các chiến lược thích nghi để tồn tại của một nhóm người, khác biệtvới
các nhóm người khác, BH qua lối sống đặc thù trong một khung cảnh sống nhấtđịnh, từ
đó tạo ra một hệ thống các biểu tượng, ý nghĩa và sơ đồ nhận thức được lưutruyền qua
các mã biểu tượng.
9. CẤUTRÚCCỦALUẬNÁN
Luậnángồm3phần(Mởđầu-Nộidung-Kếtluậnvàkiếnnghị)vàcácphụlục.
PhầnNộidungnghiêncứuđượctrìnhbàytrong3chương:
- Chương1.TổngquanvềvấnđềBĐvàbiểuhiệntínhBĐtrongkiếntrúcđươngđạiVN.
- Chương2.CơsởkhoahọcvềbiểuhiệntínhBĐtrongkiếntrúcđươngđạiVN.
- Chương 3. Nâng cao khả năng và hiệu quả BH tính BĐ trong kiến trúc
đươngđạiVN.
Danhmụctàiliệuthamkhảogồm 87tàiliệutiếngViệtvà83tàiliệutiếngAnh.



CHƯƠNG1.TỔNGQ U A N V Ề B I Ể U H I Ệ N T Í N H B Ả N Đ Ị A T R O
N G KIẾNTRÚCĐƯƠNGĐẠIVIỆTNAM
1.1. MỘTSỐKHÁINIỆM
1.1.1. Vấnđềbảnđịatrongluậnán
-B ả n địa
Trướchết,tracứnghĩacủatừ“Bảnđịa”trongtiếngViệtthìthấy:
+TừđiểntiếngViệt(HồngPhê,1997)[48]giảinghĩa“Bảnđịa”=Bảnthânđịaphương được nói đến.
Đây

là

cách

nói

tự

tơn

đề

cao

chủ

thể

(như

“bản

quan”,

“bảnphủ”,..)nhưngngaysauđólạighichúlàđểdùngphụsaudanhtừ.
+TừđiểnTừvàngữVN[38]t h ì giảinghĩa“Bảnđịa”(bản:gốc,địa:đất)=Cáivốncóởtạichỗ[47]Cách
hiểunàydẫntớiquanniệmcóphầncứngnhắclàcáimớiđượctạodựngthìkhơngthểgọilàbảnđịa(BĐ).
+Từ điển Bách khoa VN [13]chỉ có “Bản địa” với nghĩa sinh học chỉ các
lồisinhvậthìnhthànhvàpháttriểnởmộtvùngđịalýnhấtđịnh.
+Từ điển Bách khoa XD-KT khơng có mục từ này. Từ điển Bách khoa XD

chỉcó“Bảnđịa”vớinghĩavềMT(tráinghĩavới“Ngoạilai”),dùngđểchỉ:a)Nhữngsinhvật trong đất mà hoạt
động

khơng

bị

ảnh

hưởng

bởi

chất

hữu

cơ

đưa

thêm

vào;

b)

ĐáhayVChữucơ,trongđócáchợpphầnchủyếuđãhìnhthànhtạichỗ.
Như vậy, “bản địa” ban đầu là những yếu tố có nguồn gốc TN, hoặc được
chọnlọcTNđểsinhtồnởmộtđịaphươngnhấtđịnh(mộtcáchkháchquan,khơngphụthuộcvàmuốncủac

onngười).ViệcghépBĐvớicácyếutốcónguồngốcnhânvăn(vănhóaBĐ,kiếntrúcBĐ,tinhthầnBĐ,.)làphátsinh
sau

khi

con

người

đã

áp

TN.Nhìnchung,cóthểhiểu“bảnđịa”dùngđểchỉmốiquanhệcủasựvật,hiệntượnggắnliềnvới

chế
một

phạmvi địa lýxác định, mộtvùng miền cụ thể.
TìmkiếmtrongcácngơnngữphươngTâythìkhơngcómộttừgốcduynhấtvớinghĩa chính thống là
“bảnđịa”màcónhiềutừkhácnhauvàtrongnhữngngữcảnhnhất định có thể được dịch là “bản địa” (nhưng bên
cạnh đó vẫn có những nghĩa kháccáchdịchkhácphổbiếnhơn).VDtrongtiếngAnh:khinóivềkiếntrúcthìthườngdùng
Vernacular (bản địa) hoặc Local (địa phương) ngồi ra cũng có lúc có chỗ
dùngIndigenous(bảnxứ),Identity(bảnsắc),Primitive (nguyênthủy),Native(bẩmsinh,


TN), Folk (dân gian), Traditional (truyền thống), Original (nguyên bản), Basic
(gốc,cơsở),Aboriginal (sơkhai, củathổ dân),Autochthonous (tựthân),..
TrongtiếngViệtcũngnhưcácngơnngữphươngTây,“bảnđịa”khơngđứngđộclậpkhơngphảilàd
anhtừcóthểlàmchủngữmàđềulàtínhtừbổnghĩachođốitượngđứngtrướcnó(VD:yếutốBĐ,giátrịBĐ,vănhóaBĐ,

kiếntrúcBĐ,.).TrongtiếngAnh,“Vernacular”nhưmộtdanhtừvốnchỉcónghĩalà“thổngữ,bảnngữ”(khiđốichiếu với một ngơn
ngữ chính thống được viết thành văn bản) lấy từ chữ Latinh“Vernāculus” nghĩa là “gốc,
nội bộ” (trong phạm vi hẹp). Sau này khi đề cập nhữngđối tượng nói chung khơng đếm
được, khơng xác định cụ thể thì vẫn dùng “theVernacular” chứ khơng có các danh từ
“cái bản địa” và / hoặc “tính bản địa” như cácchuỗi từ phổ biến (từ gốcdanh từđộng từ,
tính từ, trạng từ). Trong khi đó, từgốcLocus,Loci(tiếngLatinh)đãhìnhthànhchuỗiLocaleLocal-Locally-Locality
- Localize, Localise - Localisation (và nhánh Locate - Location - Locational);
nhưngLocality có nghĩa là “vị trí, khu vực” chứ khơng phải “tính địa phương”, Localize/
secónghĩa là“khoanh vùng,cục bộhóa” chứkhơng hẳnlà “BĐ hóa”.
Đại đa số các nghĩa được chấp nhận hiện nay của “Vernacular” đều thuộc
lĩnhvựcngơnngữ,chỉcómộtnghĩavềkiếntrúcchỉnhữngkiểucáchđịaphươngnóichung(để phân biệt với các
phongcáchlớncótínhhànlâmkinhđiển).Mộtsốtừpháisinhnhư Vernacularism, Vernacularize chỉ được dùng
bởi

một

số

tác

giả

trong

một

sốtrườnghợpchứchưađượcthừanhậnvàphổbiếnrộngrãi.VD:Vernacularism(=đặctừ,đặcngữ)và
Vernacularize(=dịchsangngơnngữphổthơng)chỉdùngtrongNgơnngữhọc;Vernacularization(=qtrình,trạng
tháiBĐ hóa)cũngchỉ được ghitrongWebster’s Dictionary [215], mà khơng có mặt trong các bộ từ
điển

phổ

thơng

truyềnthống.Thựctếnàycàngkhẳngđịnhsựrađờitươngđốimuộncủakháiniệm“Bảnđịa”nói chung (trong
lĩnhvựcngơnngữ)cũngnhưcủanhữngýnghĩamởrộng,pháisinhsauđó (trong các lĩnh vực khác).
-T í n h bảnđịa
Nhưvậy,ýnghĩacủa“bảnđịa”và“tínhBĐ”trongcáclĩnhvựcVHvàkiếntrúcvẫn chưa được ghi nhận
chính

thức

và

thống

nhất,

gây

khó

khăn

cho

nghiêncứuvàlýluậnphêbình.Việcdịchthuậtchuyểnngữđơnthuầncũngkhơngchuyểntải

cơng

tác


hếtđượcsựphongphúvàphứctạpcủavấnđềđangđượccảthếgiớiquantâm,dẫnđếnviệc
chúngtabịchiphốivàbịdẫndắtbởinhữngquanđiểmđếntừbênngồi
khiphảimượncáchnhìnvàcáchviếtcủacủaphươngTâyđểnóivềVHViệt,kiếntrúcViệtng
aytrênđấtnướcmình.Dohồncảnhlịchsửđểlạivàxuthếtồncầuhóangàycànggiatăng,nênvềmặt
ngơnngữthìkhơngthểbỏđượccáctừ“bảnđịa”vàđặcbiệtlà“tínhBĐ”(đãtrởthànhphổbiếnvàque
ndùngtrongtiếngViệt)songcầnthiếtphảilàmrõnộihàm(ýnghĩa)vàngoạidiện(biểuhiện)củachú
ngđểsửdụngchophùhợp.TrongtiếngAnh,mặcdùcónhiềutínhtừcóthểmangnghĩa“bảnđ
ịa”,nhưngkhơngcódanhtừnàochỉđíchdanh“tínhBĐ”.Vernacularity(vớinghĩalàtínhch
ất,trạngtháicủacáiBĐ)chỉđượcghinhậntrongCollinsDictionary[122]trongtiếng
Việt,cóthểdiễngiảikháiniệmnàybằngsuyluậnlogicnhưsau:
TínhBĐlàthuộctính(tínhchất)phổbiếncủacácsựvật,hiệntượngtrongphạmvixácđịnhcủamột
vùngmiền,mộtđịaphương;đượctạonênbởicácnhântốBĐ;vàphảnánhmốiquanhệthốngnhấthữucơ
giữasựvật,hiệntượngvớiMTbaochứanó.
Nhântốbảnđịaởđâylànhữngyếutốđãhiệndiệntừlâuđờitrongmộtphạmviđịalývàkhơnggian
VHcụthể,đóngvaitrịlàcănngun/nguồngốchìnhthànhđặcđiểm,tínhchấtriêngcủacácsựvật,hiệntượngtạiđó.Đó
chínhlàcácđiềukiệntựnhiên (địa hình, khí hậu, cảnh quan,..) của một địa phương và ngữ cảnh
VH-XH củacộngđồng dân cư sinh sốngtại địa phương đó.
1.1.2. Kiếntrúcbảnđịa
TrongtiếngViệt,kiếntrúcBĐđượchiểunơmnalà“kiếntrúcvốncótừtrướcởđịa phương”tức là kiến
trúcdângian,kiếntrúctruyềnthốngtạimộtvùngmiềnnhấtđịnh, được XD bởi những người dân sinh sống ở đó,
chịu ảnh hưởng của MT STTNvàmơi trường VH-XH của địa phươngđó.
Kiến trúc BĐ là thuật ngữ phổ biến ở phương Tây. Trong tiếng Anh, mặc dù
cónhiều từ có thể hiểu là “bản địa”, nhưng “kiến trúc BĐ” thì hầu như chỉ
dùng“Vernacular Architecture” tuy nhiên nội hàm cụ thể thì khơng thống nhất. Trước
hết,nóbắtnguồntừcáchnóicủathựcdânphươngTâytừnhiềuthếkỷtrướckhiđếnchinhphụcvàkhaithácthuộc
địa

để

chỉ

kiến

trúc

vốn

có

của

cư

dân

bản

xứ.

cácnghiêncứucủaphươngTâycũngbắtđầudùng“VernacularArchitecture”khiđềcập

Ngày

nay,