KẾT QUẢ THU THẬP, ĐÁNH GIÁ CÁC LOÀI LAN KIẾM (Cymbidium) BẢN ĐỊA TẠI VÙNG CAO MIỀN NÚI PHÍA BẮC docx

KẾT QUẢ THU THẬP, ĐÁNH GIÁ
CÁC LOÀI LAN KIẾM (Cymbidium) BẢN ĐỊA
TẠI VÙNG CAO MIỀN NÚI PHÍA BẮC
Lê Quốc Doanh, guyễn Đức Thuấn, guyễn gọc Huân
SUMMARY
Results Collection, evaluation of search Orchids (Cymbidium)
native to orthern Upland
Orchids Search (Cymbidium) was named the queen of the orchids thanks highlights
both the value of art, looks elegant, harmonious associated with the cultural life of the
Asians.
But now this species is gradually lost due to the exploitation of genetic resources of
forest burned Princess gardener. Thus in 2007 - 2009 we conducted surveys of the species
geographical spread in upland areas, to collect and store and evaluate genetic resources
of this quarter. Results were collected from 13 species of Cymbidium the same 235 samples
and determine the scientific name; evaluate morphology, some biological characteristics.
A basis for future research to create, propagate and develop later.
Keywords: Orchids, native, orthern Upland.

I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Thiên nhiên và con người có sự gắn kết
hài hoà, một phần sự gắn kết đó không thể
bỏ qua vẻ đẹp tự nhiên của các loài hoa.
Hoa là sự chắt lọc kỳ diệu nhất những tinh
tuý mà thế giới cây cỏ ban tặng cho con
người. Cùng với sự phát triển của công
nghiệp, đời sống con người được nâng cao
thì nhu cầu thưởng thức cái đẹp ngày càng
gia tăng. Nghề trồng hoa cây cảnh nói
chung, chọn tạo giống hoa lan nói riêng đã
và đang trở thành một ngành kinh tế thu
nhiều lợi nhuận. Ước tính, hàng năm trên

thế giới thu nhập từ ngành trồng hoa lan đạt
hàng tỷ đô la Mỹ.
Việt Nam nằm trong trung tâm khởi
nguyên của nhiều loài lan quý. Các vùng
núi cao như Đà Lạt - Lâm Đồng, Sa Pa -
Lào Cai, Mộc Châu - Sơn La, Sìn Hồ - Lai
Châu là những nơi có nhiều loài lan chịu
lạnh trong đó có các loài lan trong chi lan
kiếm (Cymbidium).
Lan kiếm (Cymbidium) được mệnh
danh là nữ hoàng của các loài lan nhờ có
những điểm nổi bật cả về giá trị mỹ thuật,
vẻ tao nhã, hài hòa mà từ lâu đã hiện diện
trong văn học, nghệ thuật và gắn liền với
đời sống văn hóa của người Á Đông.
Với mục đích xây dựng vườn lưu giữ
quỹ gen làm cơ sở cho việc chọn tạo
giống và phát triển các loài lan kiếm bản
địa quý, chúng tôi đã thu thập, đánh giá
các loài lan kiếm bản địa tại vùng cao
miền núi phía Bắc.
II. VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP
NGHIÊN CỨU
1. Vật liệu nghiên cứu
Thu thập các mẫu giống trong rừng núi
có nguồn gốc ở tiểu vùng sinh thái khác
nhau mang tính đặc thù của vùng cao. Tất
cả các mẫu giống thu thập được làm vật liệu
nghiên cứu, đánh giá.
2. Phương pháp nghiên cứu

Thu thập mẫu từ các nhà vườn tư nhân
nuôi trồng kinh doanh hoa lan, các cây có
độ tuổi thu thập 3-5 năm đã thích nghi và
hoa nở.
Tìm hiểu thông tin qua phỏng vấn các
nhà vườn và thông tin trên mạng Internet.
3. Địa điểm đánh giá
Lưu giữ các mẫu giống địa lan
Cymbidium đã thu thập được từ vườn lưu
giữ tại Sa Pa của Trung tâm Nghiên cứu
phát triển Cây ôn đới.
III. KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN
Miền núi phía Bắc có nhiều tiểu vùng
khí hậu mang tính đặc thù, có độ cao so
với mặt nước biển từ 600 - 1500m, tại các
khu vực này quanh năm mát mẻ, nhiệt độ
trung bình các tháng từ 15-20
0
C, tháng cao
nhất 20-25
0
C. Điều kiện khí hậu này rất
phù hợp cho sự phát triển các loài lan kiếm
bản địa, do đó nhiều nông hộ đã trồng
nhiều chậu lan lấy từ rừng già và núi cao
về. Kết quả thu thập các loài lan được thể
hiện ở bảng 1.
Bảng 1. Danh mục các loài địa lan kiếm (Cymbidium) đã thu thập
TT Tên Việt Nam
Số mẫu

giống (Mẫu)

Địa điểm thu thập
1 Kiếm mỡ gà 10 Sa Pa - Lào Cai; Sìn hồ - Lai Châu; Mộc Châu - Sơn La
2 Kiếm thu 15 Sa Pa - Lào Cai; Sìn hồ - Lai Châu; Mộc Châu - Sơn La;
Mù Cang Chải; Điện Biên
3 Kiếm thu 10 Sa Pa - Lào Cai; Sìn hồ - Lai Châu; Mộc Châu - Sơn La;
Mù Cang Chải; Điện Biên
4 Kiếm rủ 10 Sa Pa - Lào Cai; Sìn hồ - Lai Châu;Mộc Châu - Sơn La
5 Lan kiếm 20 Sa Pa - Lào Cai; Sìn hồ - Lai Châu;Mộc Châu - Sơn La;
Mù Cang Chải; Điện Biên
6 Kiếm hồng hoàng 50 Sa Pa - Lào Cai; Sìn hồ - Lai Châu; Mộc Châu - Sơn La;
Mù Cang Chải; Điện Biên
7 Kiếm bạch ngọc 15 Sa Pa - Lào Cai; Sìn hồ - Lai Châu;
8 Kiếm thu vàng 20 Sa Pa - Lào Cai
9 Kiếm gấm hè 5 Sa Pa - Lào Cai; Sìn hồ - Lai Châu; Mộc Châu - Sơn La
10 Kiếm lô hội 5 Sa Pa - Lào Cai; Sìn hồ - Lai Châu; Mộc Châu - Sơn La;
Mù Cang Chải; Điện Biên
11 Kiếm trần mộng xuân

50 Sa Pa - Lào Cai; Sìn hồ - Lai Châu; Mộc Châu - Sơn La;
Mù Cang Chải; Điện Biên
12 Kiếm hồng lan 10 Sa Pa - Lào Cai; Sìn hồ - Lai Châu; Mộc Châu - Sơn La; Mù
Cang Chải; Điện Biên
13 Kiếm gấm xuân 10 Sa Pa - Lào Cai
Tổng số 235
Muốn xác định tên các loài lan kiếm,
phải nhận biết rõ đặc điểm hình thái của
chúng. Dựa vào đặc điểm hình thái (thân,
lá, hoa) và dựa vào thời gian nở hoa của

loài làm cơ sở cho việc xác định tên.
Kết quả bảng 2 cho thấy: Đã thu thập
được 13 loài lan kiếm (Cymbidium). Củ giả
có hình thuôn dẹp, hình trứng, elip, oval,
thuôn nhỏ, thuôn tròn Đường kính củ giả
từ 1,0 - 1,5 cm đến 5,0 - 6,0 cm. Lá hình
kiếm thuôn dài, hẹp Lá dài từ 30,0 cm
(Kiếm gấm hè, Kiếm gấm xuân) đến 100
cm (Kiếm lô hội, Trần mộng xuân), rộng lá
từ 1,0 (Kiếm gấm hè, Kiếm gấm xuân) đến
3,5 cm (Kiếm hồng hoàng).
Bảng 2. Đặc điểm hình thái thân, lá các loài lan kiếm đã thu thập
TT Tên Việt Nam
Thân (củ giả) lá
Hình dạng
đường kính
(cm)
Hình dạng
dài x rộng
(cm)
1 Kiếm mỡ gà Thuôn dẹt 2,0 - 2,5 Hình kiếm, thuôn 50,0 x 0,5
2 Kiếm thu Hình trứng 3,0 - 3,5 Kiếm thuôn, dài 80,0 x 1,5
3 Kiếm thu Hình elip 4,0 kKếm thuôn nhỏ,
dài
90,0 x 2,0
4 Kiếm rủ Hình trứng 3,0 - 3,5 Kiếm thuôn dài 80,0 x 1,0
5 Lan kiếm Hình trứng 3,0 - 3,5 Thuôn, bóng 75,0 x 2,0
6 Kiếm hồng hoàng Hình ô van, dẹt 5,0 - 6,0 Thuôn dài 85,0 x 3,5
7 Kiếm bạch ngọc Hình elip 2,0 - 2,5 Thuôn dài 50,0 x 1,5
8 Kiếm thu vàng Thuôn tròn 2,0 Thuôn dài 90,0 x 1,5

9 Kiếm gấm hè Thuôn nhỏ 1,0 - 1,5 Thuôn 30,0 x 1,0
10 Kiếm lô hội Thuôn nhỏ 0,5 - 1,0 Hình giải thẳng 100 x 2,5
11 Kiếm trần mộng xuân Hình Thuôn tròn 1,5 - 2,0 dài, hẹp 100 x 1,5
12 Kiếm hồng lan hơi dẹt 5,0 Thuôn dài 100 x 3
13 Kiếm gấm xuân Thuôn nhỏ 1,0 - 1,5 Thuôn, hẹp 30,0 x 1,0

Kết quả bảng 3 cho thấy: Chiều cao
cành hoa của các loài lan kiếm từ 12-15
cm (Kiếm trần mộng xuân) cho đến 120 -
130 cm (Lan kiếm). Đường kính cành hoa
thường nhỏ từ 0,2 -0,3 cm (Kiếm trần
mộng xuân), đường kính cành hoa to nhất
là Kiếm hồng hoàng (0,8 - 1,0 cm). Số
hoa/cành hoa cũng giao động từ 3-5 hoa
(Kiếm bạch ngọc) đến 35 - 40 hoa (Kiếm
mỡ gà).
Bảng 3: Đặc điểm cành phát hoa, tháng nở hoa của các loài địa lan kiếm (Cymbidium)
TT Tên Việt Nam
Đặc điểm cành phát hoa
Tháng nở hoa
trong năm
Chiều cao
(cm)
Đường kính
(cm)
Số hoa/cành
(hoa)
1 Kiếm mỡ gà 45-50 0,5- 0,6 35 - 40 9-10
2 Kiếm thu 70-75 0,6-0,7 10 - 12 10
3 Kiếm thu 110-120 0,6-0,65 17 - 20 10

4 Kiếm rủ 45-50 0,3-0,4 12 - 15 9-10
5 Lan kiếm 120-130 0,7-0,8 17-18 10
6 Kiếm hồng hoàng 70-75 0,8-1,0 14-16 2-4
7 Kiếm bạch ngọc 35-40 0,4-0,5 3-5 10
8 Kiếm thu vàng 45-50 0,6-0,7 8-10 10-11
9 Kiếm gấm hè 30-35 0,3-0,4 9-10 5-6
10 Kiếm lô hội 30-50 0,4-0,5 14-16 5-6
11 Kiếm trần mộng xuân 12-15 0,2-0,3 12-14 1-3
12 Kiếm hồng lan 29 -33 0,3-0,4 7-8 1-3
13 Kiếm gấm xuân 20-21 0,2-0,3 14-15 3-4

Một số loài nở hoa vào mùa xuân như
Kiếm trần mộng xuân, Kiếm hồng lan,
Một số loài nở vào mùa xuân - hè như
Kiếm hồng hoàng, Kiếm gấm xuân. Một
số loài nở vào mùa hè như: Kiếm gấm hè,
Kiếm lô hội. còn các loài khác nở vào mùa
thu đông (tháng 9 - 11).
Đặc điểm hoa của các loài lan kiếm
được ghi trong bảng 4.
Bảng 4. Màu sắc hoa của các loài lan kiếm (Cymbidium)
TT Tên Việt Nam
Màu sắc hoa
Cánh đài Cánh bên Cánh môi
Màu
sắc
Kích
thước
(cm)
Màu sắc

Kích
thước
(cm)
Màu sắc
Kích thước
(cm)
1 Kiếm mỡ gà
Vàng
nhạt
3,0x1,5
Vàng
nhạt
3,0x1,5 Vàng đậm 3,0x2,0
2 Kiếm thu
Vàng
xanh
3,5x1,5
Vàng
xanh
3,5x1,5 Vàng nâu 3,5x2,0
3 Kiếm thu*
Vàng
nâu
3,5x1,5
Vàng
nâu
3,5x1,5
Trắng chấm
tím
3,5x2,0

4 Kiếm rủ*
Nâu
socola
3,7x1,5
Nâu
socola
3,7x1,5
Xanh chấm
tím
3,7x2,0
5 Lan kiếm
Nâu
xanh
3,5x1,5
Nâu
xanh
3,5x1,5
Trắng kẻ
tím
3,5x2,0
6 Kiếm hồng hoàng
Vàng
xanh
4,0x2,5
Vàng
xanh
4,0x2,5
Vàng đỏ
sẫm
3,7x3,0

7 Kiếm bạch ngọc Trắng 3,0x1,2 Trắng 3,0x1,2 Trắng chấm
vàng
3,0x2,0
8 Kiếm thu vàng Vàng 3,0x1,2 Vàng 3,0x1,2 Vàng vân
tím
3,0x2,0
9 Kiếm gấm hè Vàng
vạch tím
2,2x0,4 Vàng
vạch tím
2,2x0,5 Vàng vạch
đỏ
1,5x1,0
10 Kiếm lô hội Nâu tím 2,7x1,0 Nâu tím 2,7x1,0 Trắng vàng
chấm tím
1,5x1,7
11 Kiếm trần mộng xuân Vàng
lục
2,8x1,0 Vàng lục 2,8x1,0 Vàng, đỉnh
đỏ hồng
2,8x1,5
12 Kiếm hồng lan Trắng
hồng
6,5x2,2 Trắng
hồng
6,5x2,2 Hồng đỏ 6,0x3,5
13 Kiếm gấm xuân* Tím nâu 1,9x0,4 Tím nâu 1,9x0,4 Vàng sọc
đỏ
1,0x0,8
Ghi chú: * Những loài lan kiếm hoa có hương thơm

Kết quả bảng 4 cho thấy:
Cánh đài và cánh bên của các loài lan
Kiếm thường có kích thước, màu sắc giống
nhau, cánh môi thường sặc sỡ hơn, kích
thước to hơn.
Loài có kích thước hoa lớn nhất là
Kiếm hồng lan. Loài có kích thước hoa nhỏ
nhất là Kiếm gấm xuân.
Trong các loài lan đã thu thập được, 3
loài có hương thơm (Kiếm thu, Kiếm rủ và
Kiếm gấm xuân).
Như vậy, qua đặc điểm của thân, lá,
hoa cho thấy 13 loài địa lan kiếm có những
đặc điểm riêng biệt, từ đó tạo nên nét đa
dạng, phong phú của các loài lan kiếm.
Từ các đặc điểm trên, đối chiếu với các
tài liệu phân loại (Cây cỏ Việt Nam - Phạm
Hoàng Hộ; Phong lan Việt Nam - Trần
Hợp) xác định được tên của các loài địa lan
kiếm bản địa như sau:
Bảng 5. Tên của các loài lan kiếm bản địa (Cymbidum)
TT Tên Việt Nam Tên Khoa học
1 Kiếm mỡ gà Cymbidium elegans Lindl
2 Kiếm thu Cymbidium tracyanum Castle
3 Kiếm thu Cymbidium sp8.
4 Kiếm rủ Cymbidium atropurpureum Lindl
5 Lan kiếm Cymbidium sp9.
6 Kiếm hồng hoàng Cymbidium iridioides D. Don.
7 Kiếm bạch ngọc Cymbidium erbeurbundum Lindl.
8 Kiếm thu vàng Cymbidium sp10.

9 Kiếm gấm hè Cymbidium sp1.
10 Kiếm lô hội Cymbidium aloifolium (L.) S W.
11 Kiếm trần mộng xuân Cymbidium lowianum Rchb.f.
12 Kiếm hồng lan Cymbidium sanderae Reichb.
13 Kiếm gấm xuân Cymbidium sp2.
Kết quả bảng 5 cho thấy: Trong 13 loài
địa lan kiếm đã thu thập, có 8 loài đã được
các nhà phân loại thực vật xác định được cả
tên chi và tên loài, 5 loài chưa biết tên loài,
được đặt tên gồm tên chi “sp” chưa phân đến
loài với các số thứ tự để phân biệt chúng.
IV. KẾT LUẬN VÀ Đ N GHN
1. Kết luận
- 13 loài lan kim ã thu thp có 3 loài
có tên việt Nam giống nhau nhưng đặc điểm
hình thái của thân, lá, hoa khác nhau (2 loài
Kiếm thu) gọi theo mùa nở hoa, 1 loài kiếm
thu vàng gọi theo màu sắc của hoa.
- Kiếm gấm hè, Kiếm gấm xuân đã
được đặt tên trong tài liệu khác (Cymbidium
sp1 và sp2).
- Một số loài địa lan khác (Kiếm thu,
Lan kiếm và Kiếm thu vàng) được đặt tên
(Cymbidium sp8. - sp10.).
2. Đề nghị
Căn cứ vào kích thước hoa, màu sắc
hoa, thời gian nở hoa, thị hiếu khách hàng
chúng tôi đề nghị đưa 3 loài lan kiếm sau:
- Kiếm thu vàng (Cymbidium sp10.);
Kiếm hồng hoàng (Cymbidium iridioides D.

Don.); Kiếm trần mộng xuân (Cymbidium
lowianum Rchb.f) vào nhân giống, nghiên
cứu các biện pháp kỹ thuật chăm sóc nuôi
trồng để phát triển nhân rộng đáp ứng nhu
cầu thị hiếu người tiêu dùng.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Võ Văn Chi, Dương Đức Tiến (1978).
Phân loi thc vt - thc vt bc cao.
NXB. Đại học và Trung học chuyên
nghiệp. Tr.38.
2. guyễn Văn Chương, Trịnh Văn Thịnh
(1991). Từ điển bách khoa nông nghiệp,
Trung tâm Quốc gia biên soạn từ điển
bách khoa Việt Nam, Hà Nội. Tr. 67 - 69.
3. Trần Hợp (1990). Phong lan Việt Nam,
Tập 1, 2. NXB. Khoa học và Kỹ thuật.
Tr. 68 - 92.
4. guyễn Xuân Linh, Phạm Thị Liên, Lê
Đức Thảo (1999). “Kết quả đánh giá
các loài địa lan thơm và một số loài lan
hài khu vực miền Bắc Việt Nam”, Kết
quả nghiên cứu khoa học 1997 - 1998,
Viện Di truyền Nông nghiệp, NXB.
Nông nghiệp. Trang 287.
5. Trần Duy Quý (2005). Sổ tay người Hà
Nội chơi lan, NXB. Nông nghiệp, Hà
Nội 2005.
gười phản biện: GS.TSKH. Trần Duy Quý
T¹p chÝ khoa häc vµ c«ng nghÖ n«ng nghiÖp ViÖt Nam
7