Chuyên ngành ngôn ngữ việt nam chủ thể và đối thể trong cấu trúc ngữ nghĩa của câu đơn tiếng việt

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI

HỒ THỊ KIM ÁNH

CHỦ THỂ VÀ ĐỐI THỂ
TRONG CẤU TRÚC NGỮ NGHĨA
CỦA CÂU ĐƠN TIẾNG VIỆT

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ

Hà Nội - 2020


BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI

HỒ THỊ KIM ÁNH

CHỦ THỂ VÀ ĐỐI THỂ
TRONG CẤU TRÚC NGỮ NGHĨA
CỦA CÂU ĐƠN TIẾNG VIỆT

Chuyên ngành: Ngôn ngữ học
Mã số: 9. 22. 90. 20

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ
Người hướng dẫn khoa học: GS.TS Đỗ Việt Hùng

Hà Nội - 2020

LỜI CAM ĐOAN
Tơi xin cam đoan đây là cơng trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu,
kết quả nêu trong luận án là trung thực. Những kết luận của luận án chưa từng
được ai cơng bố trong bất kì cơng trình nào khác.
Tác giả luận án

Hồ Thị Kim Ánh

i


LỜI CẢM ƠN
Luận án này được hoàn thành dưới sự hướng dẫn tận tình của
GS.TS.Đỗ Việt Hùng. Em xin chân thành cảm ơn Thầy đã hết lòng giúp đỡ,
chỉ bảo, động viên.
Em xin cảm ơn các Thầy Cô Bộ môn Ngôn ngữ học, Khoa Ngữ văn,
Trường Đại học Sư phạm Hà Nội đã tạo mọi điều kiện thuận lợi cho em học
tập và hoàn thành luận án.
Em xin cảm ơn các Thầy Cô, các nhà khoa học chuyên ngành Ngôn ngữ
học tại các cơ sở đào tạo trên toàn quốc đã chia sẻ, chỉ bảo cho em những
hướng nghiên cứu để hồn thiện luận án.
Xin cảm ơn gia đình, bạn bè và đồng nghiệp đã luôn bên cạnh động
viên và giúp đỡ tơi hồn thành cơng việc của mình.
Tác giả luận án

Hồ Thị Kim Ánh

ii

MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ....................................................................................................... 1
1. Lí do chọn đề tài ...................................................................................... 1
2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu .............................................................. 2
2.1. Mục đích nghiên cứu ............................................................................ 2
2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu ........................................................................... 2
3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu và nguồn ngữ liệu .................................. 3
4. Phương pháp nghiên cứu ......................................................................... 3
5. Ý nghĩa và đóng góp của luận án ............................................................. 4
6. Bố cục của luận án .................................................................................. 5
CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ
LÝ LUẬN ...................................................................................................... 6
1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu ........................................................... 6
1.1.1. Tình hình nghiên cứu về cấu trúc nghĩa biểu hiện ........................... 6
1.1.2. Tình hình nghiên cứu về chủ thể, đối thể ...................................... 18
1.2. Cơ sở lí luận ....................................................................................... 25
1.2.1. Vài nét về lí thuyết ba bình diện của câu trong ngữ pháp chức
năng 25
1.2.2. Một số khái niệm liên quan........................................................... 31
Tiểu kết chương 1 ......................................................................................... 39
CHƯƠNG 2. ĐẶC ĐIỂM CỦA CHỦ THỂ, ĐỐI THỂ TRONG CẤU
TRÚC NGHĨA BIỂU HIỆN CỦA CÂU ĐƠN TIẾNG VIỆT ....................... 40
2.1. Dẫn nhập ............................................................................................ 40
2.2. Đặc điểm của chủ thể.......................................................................... 41
2.2.1. Đặc điểm chung của chủ thể ......................................................... 41
2.2.2. Các diện đối lập cơ bản trong phạm trù chủ thể ............................ 48
2.3. Đặc điểm của đối thể .......................................................................... 67
2.3.1. Đặc điểm chung của đối thể .......................................................... 67

iii


2.3.2. Các diện đối lập cơ bản trong phạm trù đối thể ............................. 75
2.4. Khung vị từ với hai tham thể chủ thể đối thể ...................................... 88
2.4.1. Vài nét về khái niệm khung vị từ .................................................. 88
2.4.2. Một số khung vị từ phổ biến với hai tham thể chủ thể, đối thể ...... 89
2.5. Sự tương ứng giữa chủ thể, đối thể với chủ ngữ, bổ ngữ ..................... 92
2.5.1. Trường hợp trùng nhau giữa chủ thể đối thể với chủ ngữ, bổ
ngữ

92

2.5.2. Trường hợp không trùng nhau giữa chủ thể, đối thể với chủ
ngữ, bổ ngữ ............................................................................................ 92
Tiểu kết chương 2 ......................................................................................... 94
CHƯƠNG 3. VAI TRÒ CỦA CHỦ THỂ, ĐỐI THỂ TRONG CẤU
TRÚC NGHĨA BIỂU HIỆN CỦA CÂU ĐƠN TIẾNG VIỆT ....................... 95
3.1. Dẫn nhập ............................................................................................ 95
3.2. Vai trò cụ thể hóa nghĩa phái sinh cho vị từ hạt nhân .......................... 99
3.2.1. Vai trị cụ thể hóa một nghĩa phái sinh cho vị từ hạt nhân ........... 102
3.2.2. Vai trò cụ thể hóa nhiều nghĩa phái sinh cho vị từ hạt nhân ........ 110
3.3. Vai trị cụ thể hóa đặc trưng ngữ pháp - ngữ nghĩa cho vị từ hạt
nhân ........................................................................................................ 123
3.3.1. Vai trị cụ thể hóa đặc trưng ngữ pháp cho vị từ hạt nhân ........... 123
3.3.2. Vai trò cụ thể hóa đặc trưng ngữ nghĩa cho vị từ hạt nhân .......... 128
Tiểu kết chương 3 ....................................................................................... 143
KẾT LUẬN ................................................................................................ 144
DANH MỤC CƠNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ........................................... 147
TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 148

NGUỒN NGỮ LIỆU.................................................................................. 159
PHỤ LỤC

iv


MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Ngữ pháp chức năng cho rằng câu là một thực thể hỗn hợp được tạo nên
bởi các bình diện khác nhau: bình diện cú pháp (kết học), bình diện ngữ nghĩa
(nghĩa biểu hiện) và bình diện ngữ dụng (bình diện giao tiếp hay cú pháp giao
tiếp). Chức năng biểu hiện của câu là trình bày những sự tình (sự thể, sự việc)
trong các lĩnh vực mà con người nhận biết được qua kinh nghiệm của mình.
Cấu trúc nghĩa biểu hiện được xây dựng trên cơ sở mối quan hệ giữa vị từ với
các tham thể (vai nghĩa). Là hạt nhân nghĩa trong cấu trúc nghĩa biểu hiện, vị từ
giữ vai trò quan trọng nhất. Tham thể là những yếu tố định danh xung quanh vị
từ, lệ thuộc vào vị từ, do vị từ quy định và đảm nhiệm những chức năng nghĩa
nhất định trong cấu trúc nghĩa biểu hiện.
Trong ba bình diện của câu, bình diện ngữ nghĩa có vị trí đặc biệt quan
trọng. Thực chất của ngơn ngữ học chính là tìm hiểu nghĩa, cái được biểu đạt
của nó. Như vậy, việc nghiên cứu nghĩa biểu hiện của câu có ý nghĩa quan
trọng đối với việc hiểu sâu chức năng phản ánh của câu nói riêng, của ngơn
ngữ nói chung.
Cấu trúc nghĩa biểu hiện đã được rất nhiều nhà nghiên cứu ngữ pháp học
hiện đại quan tâm đến trên các phương diện:
- Đặc điểm ngữ nghĩa, kết trị của nhóm hoặc tiểu nhóm vị từ hành động,
quá trình, tư thế, trạng thái;
- Sự phân biệt vị từ động - vị từ tĩnh và sự chuyển loại từ vị từ động sang
vị từ tĩnh, từ vị từ tĩnh sang vị từ động;
- Mối quan hệ giữa kết trị và nghĩa của vị từ, sự hiện thực hóa kết trị của

vị từ trong ngơn bản;
- Tiêu chí xác định các vai nghĩa của vị từ;
- Các vai nghĩa Đắc lợi thể, vai nghĩa Công cụ, vai nghĩa Mục tiêu, vai
nghĩa Không gian, Thời gian, ... và sự biểu hiện ngữ pháp của chúng … .
1


Mặc dù đã được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm xem xét hoặc ở góc độ
này hoặc ở góc độ khác nhưng đến nay, các cơng trình nghiên cứu chun sâu
về nghĩa biểu hiện của câu cịn rất ít. Trong một số cơng trình nghiên cứu về
cú pháp và ngữ nghĩa của câu, cịn có sự nhầm lẫn nghĩa biểu hiện với nghĩa
cú pháp, các tham thể (vai nghĩa) trong cấu trúc nghĩa biểu hiện của câu với
các thành tố cú pháp.
Riêng hai tham thể đứng trước và sau vị từ là chủ thể và đối thể hầu như
chưa được lấy làm đối tượng nghiên cứu trung tâm hoặc nếu có thì diện nghiên
cứu cũng chỉ dừng lại ở việc xác định, thống kê những đặc điểm tiểu loại với
vai trò là kiểu kết trị bắt buộc của vị từ. Do vậy, chúng tôi chọn đề tài Chủ thể
và đối thể trong cấu trúc ngữ nghĩa của câu đơn tiếng Việt làm đối tượng
nghiên cứu trong luận án tiến sĩ của mình với mong muốn đưa ra những kiến
giải về quan hệ tương tác ngữ pháp - ngữ nghĩa của hai tham thể chủ thể, đối
thể với vị từ và với sự tình trong câu đơn tiếng Việt.
2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu
2.1. Mục đích nghiên cứu
Nghiên cứu đề tài này, luận án nhằm mục đích:
- Miêu tả làm rõ đặc điểm của tham thể chủ thể, đối thể xét trong mối
quan hệ với hạt nhân ngữ nghĩa.
- Chỉ ra vai trò của tham thể chủ thể, đối thể đối với việc hiện thực hóa
các loại sự tình, hiện thực hóa ý nghĩa của các vị từ trong sự tình.
Với những kết quả đạt được trên đây, luận án mong muốn góp phần bổ
sung, làm sáng tỏ thêm một số khía cạnh lí thuyết về nghĩa biểu hiện, tham

thể chủ thể, đối thể trên cứ liệu tiếng Việt; đồng thời, cung cấp một tài liệu
tham khảo hữu ích đối với việc nghiên cứu và dạy học ngữ pháp tiếng Việt.
2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
Để thực hiện mục đích, chúng tôi đặt ra nhiệm vụ nghiên cứu trong luận án là:
- Tổng thuật làm rõ tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài.
2


- Xác lập cơ sở lí luận của đề tài qua việc làm rõ các khái niệm liên quan.
- Miêu tả các đặc điểm của chủ thể và đối thể trong cấu trúc nghĩa biểu
hiện của câu đơn tiếng Việt.
- Làm rõ vai trò của chủ thể và đối thể trong việc chuyển hóa vị từ tiếng
Việt từ tiểu loại này sang tiểu loại khác.
- Làm rõ ảnh hưởng của chủ thể và đối thể đến các nghĩa phái sinh của
vị từ nhiều nghĩa trong câu đơn tiếng Việt.
3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu và nguồn ngữ liệu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận án là hai tham thể chủ thể, đối thể trong
cấu trúc ngữ nghĩa của câu đơn tiếng Việt.
3.2. Phạm vi nghiên cứu và nguồn ngữ liệu
Phạm vi nghiên cứu nghiên cứu của luận án là đặc điểm và vai trò của
chủ thể, đối thể trong cấu trúc nghĩa biểu hiện của câu đơn tiếng Việt với hạt
nhân ngữ nghĩa là các động từ chỉ hành động, tư thế, trạng thái, quá trình.
Nguồn ngữ liệu của luận án là các sự tình xác định trong:
- Từ điển tiếng Việt (2001), Viện Ngôn ngữ học - Trung tâm từ điển
học, Hoàng Phê (chủ biên), Nxb Đà Nẵng.
Trong ngữ liệu này, chúng tôi khảo sát tất cả các mục từ để chọn lọc ra
những ngữ cảnh sự tình có hạt nhân là các vị từ hành động do tác động của
chủ thể, đối thể mà có sự phái sinh nghĩa hoặc có sự chuyển hóa từ tiểu loại
này sang tiểu loại khác.

- Các tác phẩm truyện ngắn, tiểu thuyết in trong một số cuốn sách giáo
khoa và Tuyển tập truyện.
Với ngữ liệu này, chúng tôi tìm các câu đơn có hạt nhân là các vị từ hành
động do tác động của chủ thể, đối thể mà có sự phái sinh nghĩa hoặc có sự
chuyển hóa từ tiểu loại này sang tiểu loại khác.
4. Phương pháp nghiên cứu
3


Để miêu tả đặc điểm của các vai nghĩa chủ thể, đối thể và vai trò của
chúng đối với sự chuyển hóa của vị từ, luận án sử dụng các phương pháp:
Phương pháp miêu tả với các thủ pháp nghiên cứu chủ yếu sau đây:
- Thủ pháp pháp thống kê, phân loại: dùng để thống kê nguồn ngữ liệu
(là các câu đơn có bối cảnh tối ưu gồm một vị từ hành động, vai nghĩa chủ
thể, vai nghĩa đối thể), và phân loại nguồn ngữ liệu thu được.
- Thủ pháp mơ hình hóa: dùng để miêu tả mơ hình kết trị ngữ nghĩa của
các kiểu câu phù hợp với các khung vi từ.
- Thủ pháp cải biến, thay thế: dùng để biến đổi trật tự cú pháp của các
thành phần câu làm bộc lộ các chức năng ngữ nghĩa, ảnh hưởng của hai vai nghĩa
chủ thể, đối thể đến vị từ hạt nhân.
Phương pháp phân tích diễn ngơn: được vận dụng để phân tích:
- Đặc điểm của các kiểu chủ thể, đối thể trong sự tình là một câu đơn tiếng
Việt, phân biệt chúng với chủ ngữ, bổ ngữ trong cấu trúc cú pháp.
- Phân tích vai trị, ảnh hưởng của chủ thể, đối thể đến hiện tượng phái sinh
nghĩa và sự chuyển hóa đặc điểm ngữ pháp - ngữ nghĩa của vị từ hạt nhân.
5. Ý nghĩa và đóng góp của luận án
5.1. Về mặt lí luận
- Là cơng trình nghiên cứu đầy đủ, chuyên sâu về hai tham thể ngữ
nghĩa chủ thể và đối thể, kết quả nghiên cứu của luận án góp phần bổ sung,
làm phong phú thêm tri thức lý thuyết ngữ pháp chức năng về tham thể chủ

thể, đối thể trong cấu trúc nghĩa biểu hiện của câu trên cứu liệu một ngôn ngữ
đơn lập điển hình là tiếng Việt.
- Việc phân tích, miêu tả đặc điểm của tham thể chủ thể, đối thể góp
phần làm sáng tỏ một trong những vấn đề thú vị, phức tạp về lý thuyết là mối
tương quan giữa cấu trúc nghĩa biểu hiện (với các tham thể ngữ nghĩa hay các
vai nghĩa) với cấu trúc cú pháp (với các thành tố cú pháp).
5.2. Về mặt thực tiễn
4


Kết quả nghiên cứu của luận án cung cấp một tài liệu tham khảo hữu
ích, góp phần nâng cao chất lượng, hiệu quả của việc nghiên cứu và dạy học
tiếng Việt.
6. Bố cục của luận án
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, Phụ lục, nội dung
luận án gồm ba chương:
Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu và cơ sở lý luận
Chương 2: Đặc điểm của chủ thể, đối thể trong cấu trúc nghĩa biểu hiện
của câu đơn tiếng Việt
Chương 3: Vai trò của chủ thể, đối thể trong cấu trúc nghĩa biểu hiện của
câu đơn tiếng Việt

5


CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
VÀ CƠ SỞ LÝ LUẬN
1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu
1.1.1. Tình hình nghiên cứu về cấu trúc nghĩa biểu hiện
1.1.1.1. Trên thế giới

Ngơn ngữ có một cấu trúc hình thức mang tính quy ước của xã hội, do đó
tiếp cận ngơn ngữ phải chú ý đến chức năng của nó trong việc thực hiện mục
đích giao tiếp và quan hệ tương tác xã hội. Ngữ pháp chức năng cho rằng câu
được dùng với ba chức năng khác nhau và ở mỗi chức năng có một cách tổ
chức đặc thù. Theo đó thì chức năng biểu hiện có cấu trúc nghĩa biểu hiện,
chức năng liên nhân có cấu trúc thức, chức năng văn bản có cấu trúc đề thuyết. Chức năng biểu hiện trong câu là trình bày những sự tình trong các lĩnh
vực mà con người nhận biết được qua kinh nghiệm của mình.
Nghĩa biểu hiện của câu đề cập đến sự tình của thực tế khách quan. Cốt
lõi (hạt nhân) của sự tình là một vị từ. Tùy thuộc vào loại vị từ hạt nhân, các
tham thể đóng những vai nghĩa nhất định. Cả vị từ hạt nhân và các tham thể
tạo nên cấu trúc của sự tình, xác định loại sự tình.
Sự tình là vật, việc, hiện tượng được phản ánh trong câu, thuộc chức năng
nghĩa biểu hiện của câu chứa vị từ. Sự tình được hiểu như một sự kiện động hay
một tĩnh trạng, đó là ý niệm về điều được nói tới trong hiện thực khách quan.
Theo S.C. Dik, sự phân biệt cơ bản giữa các sự tình được thể hiện trên hai
đặc trưng có [+] và khơng [-] giữa hai chiều của sự đối lập về tính + động và +
chủ động (chủ ý). Trong ngữ pháp chức năng, thuộc tính + động của thực thể
được hiểu là có sự biến đổi, thuộc tính - động của thực thể được hiểu là khơng có
sự biến đổi ở bất kỳ thời điểm nào trong suốt thời gian thực thể tồn tại trong sự
tình. Thuộc tính + chủ động là phạm trù bao gồm cả sự chủ ý chứ khơng đồng
nhất, cho nên, nếu như chủ ý có thể gắn với con người thì + chủ động có thể gắn
với người và động vật. Nói cách khác, tính + chủ động ln địi hỏi phải gắn với
chủ thể có tri giác. Riêng thuộc tính - chủ động là phạm trù rộng hơn, có thể gắn
6


với người, động vật, bất động vật. Sự phân biệt động - tĩnh đặt trên hai phương
diện: phương diện thứ nhất là sự phân biệt giữa những sự tình động là những
biến cố, những sự thay đổi có thể xảy ra, diễn ra với những sự tình tĩnh là những
tình thế, trạng thái, tính chất có thể kéo dài, nghĩa là có thể tồn tại ở các sự vật

trong một thời gian được tri giác là có chiều dài và phương diện thứ hai là sự
phân biệt giữa các sự tình diễn ra hay tồn tại do sự chủ động, có sự tự điều khiển
của một (những) con người hay động vật với những sự tình khơng do sự chủ
động mà ra. Hai đôi tiêu chuẩn được chia thành ba bậc:
Bậc 1: Áp dụng tiêu chuẩn [

động ]

Các sự thể [+ động] được gọi là Biến cố.
Các sự thể [- động] được gọi làTình thế.
Bậc 2: Áp dụng tiêu chuẩn [

chủ động]

[+Chủ động]: Tư Thế
Tình thế
[- Chủ động]: Trạng Thái
[+Chủ động]: Hành động
Biến cố
[- Chủ động]: Quá trình

Bậc 3: Áp dụng tiêu chuẩn Thành quả
[+Thành quả]: Hành động đã hoàn thành
Hành động
[- Thành quả]: Hành động đang thực hiện
[+Thành quả]: Biến đổi
Quá trình
[- Thành quả]: Biến động

7

Có thể tổng kết bằng lược đồ cách phân loại sự tình theo ba bậc này như sau:
Sự tình

[- động]
Tình thế

[+ chủ động]
Tư thế

[+ động]
Biến cố

[+ Chủ động]
Hành động

[- chủ động]
Trạng thái

[+ Tquả]
Đã hoàn thành

[- Tquả]
Đang thực hiện

[- chủ động]
Quá trình

[+ Tquả]

Biến đổi

[- Tquả]
Biến động

S.C. Dik cũng nhấn mạnh: “một cấu trúc chủ vị hạt nhân (nuclear
predication) xét toàn bộ biểu thị một sự tình (State of affairs) được xác định bởi
cái thuộc tính hay mối quan hệ do vị ngữ biểu thị liên kết các thực thể do danh tố
biểu thị” (Dẫn theo [59, tr 47]). Từ đó, ơng xác định các chức năng nghĩa do các
tham thể biểu thị gồm các tham thể hạt nhân: Tác thể (Agent), Đích (Goal), Tiếp
thể (Recipient), Hướng (Direction), Nguồn (Source), Kẻ mang tư thế (Positioner),
Vị trí (Location), Kẻ chịu tác động của quá trình (Processer), Lực (Force); các
tham thể mở rộng: Phương thức, Đặc trưng, Công cụ, Lợi thể, Liên đới thể, Thời
gian, Thời đoạn, Tần số, Vị trí, Nguồn, Phương hướng, Lối đi, Chu cảnh,
Nguyên nhân, Lí do, Mục đích, Kết quả.
Khẳng định vai nghĩa của các thực thể trong việc quyết định sự tình mà nó
tham gia vào thuộc loại nào, sau khi phê phán sự phân loại các sự thể của Vendler,
M. Halliday là sự ngộ nhận bởi thực chất các tiêu chí phân loại mà hai nhà ngơn
ngữ học đưa ra vẫn chỉ là phân loại vị từ chứ khơng phải phân loại sự tình, “Dik
đã có một khuyến cáo rõ ràng về sự ngộ nhận này, khi cho rằng, tuy khơng phủ
nhận vai trị của vị từ trung tâm trong việc phân loại sự tình nhưng sự phân loại
trên đây là sự phân loại cho cả sự tình nói chung, bởi lẽ sự thay đổi ở các vai
nghĩa sẽ dẫn đến sự thay đổi sự tình ” (Dẫn theo [67, tr 67]).
8


Mỗi câu trình bày một sự tình trong lĩnh vực mà con người nhận biết được
thông qua kinh nghiệm của mình. Sự tình có thể mang tính chất động hoặc tĩnh
và có thể thuộc nhiều lĩnh vực vật chất, tinh thần, quan hệ trừu tượng khác nhau.
Nghĩa biểu hiện, theo M. Halliday được xác định trong cấu trúc của câu như là

sự thể hiện và bao gồm các khái niệm chính như q trình, tham thể và chu
cảnh. Các khái niệm này là những phạm trù ngữ nghĩa giải thích một cách khái
quát nhất các sự tình của thế giới hiện thực. Khác với S.C. Dik, tác giả M.
Halliday chia tất cả các sự tình vào ba thế giới (khu vực):
- Các thế giới vật lý
- Thế giới nội tâm con người (thế giới ý thức)
- Thế giới của các quan hệ trừu tượng
Ba thế giới này gồm có:
- Các sự việc thuộc về vật chất
- Các sự việc thuộc về tinh thần
- Các sự việc chứa quan hệ trừu tượng
Tuy nhiên, sự phân biệt trên không phải lúc nào cũng rạch rịi mà gữa
chúng có vùng những sự việc trung gian rất phức tạp. Tất cả các vùng trung tâm
và vùng trung gian cùng nhau tạo thành “một vòng trịn nối tiếp khép kín”. Vịng
trịn liên tục phản ánh tính phức tạp của vạn vật và của mối quan hệ giữa thế giới
vật chất và thế giới tinh thần.
M. Halliday dùng thuật ngữ quá trình thay cho thuật ngữ vị từ để gọi cấu
trúc nghĩa biểu hiện của câu là cấu trúc quá trình - tham thể và khẳng định“một
q trình gồm ba thành phần:
(i) chính q trình
(ii) các tham thể trong quá trình
(iii) các chu cảnh liên quan đến quá trình
Những thành phần này cung cấp khung tham chiếu để giải thích kinh nghiệm
của chúng ta về những gì đang diễn ra” [58, tr 208]. Quá trình là trung tâm của sự
tình. Các tham thể trong quá trình gồm: Động thể (Actor), Đương thể (Carrier), Phát
ngôn thể (Sayer), Cảm thể (Senser), Đích thể (Goal), Tiếp thể (Recipient),Tiếp ngơn
thể (Receiver), Ngôn đich thể (Target), Đắc lợi thể (Beneficiary), Bị hại thể
9

(Maleficiary), …. Các chu cảnh liên quan đến quá trình gồm: Khoảng cách
(Distance), Thời hạn (Duration), Vị trí (Place), Thời gian (Time), Phương tiện
(Means), Chất lượng (Quality), So sánh (Comparision), Nguyên nhân (Cause), Mục
đích (Purpose), Điều kiện (Condition), Nhượng bộ (Concession), … .
Cấu trúc quá trình - tham thể của M. Halliday bao gồm cả bốn loại sự tình
Hành động, Quá trình, Tư thế, Trạng thái và được thể hiện bằng sơ đồ hình trịn sau:
Thuộc tồn tại

Thuộc
quan
hệ

Có thuộc
tính

Tồn tại
Xuất
hiện,

Thuộc
vật
chất

Có
đồng
Tồn tại

Tạo ra,
biến đổi

Biểu
trưng

Thế giới các quan hệ trừu
Thế giới vật lý

Làm
Làm
hành
động

Nói

Tạo nghĩa

Thuộc
ngơn
từ

Thế giới nhận thức
Suy nghĩ

Tạo
hành vi
Thuộc hành vi

Nhận biết

Cảm nhận

Thuộc tinh thần

Dựa trên những kết quả của hai nhà ngữ pháp chức năng là S.C. Dik và M.
Halliday, cấu trúc nghĩa biểu hiện của câu giúp người giao tiếp biểu hiện cách
nhìn nhận của mình về thế giới thơng qua một cấu trúc. Trong cấu trúc này nổi
bật lên một yếu tố trung tâm là vị từ và các tham thể xung quanh vị từ, do vị từ
chi phối. Vai trò trung tâm của vị từ quan trọng đến nỗi, chỉ cần dựa vào vị từ có
10


thể phân biệt được các các kiểu sự tình và tham thể. Tuy nhiên, các tham thể
cũng có ảnh hưởng đến việc xác định kiểu loại vị từ và sự tình. Vậy, làm thế nào
để xác định được mỗi tham thể đảm nhiệm chức năng nghĩa gì trong cấu trúc
nghĩa biểu hiện của câu? Thực tế cho thấy, căn cứ vào mối quan hệ với vị từ hạt
nhân, vào đặc điểm ngữ nghĩa - ngữ pháp của các tham thể có thể nhận biết các
vai nghĩa của các tham thể và hơn nữa là ảnh hưởng ngược lại của tham thể đến
vị từ trung tâm.

1.1.1.2. Ở Việt Nam
Nhận thấy tính ưu việt của nghiên cứu ngôn ngữ theo hướng chú trọng
đến mục đích giao tiếp, nhiều nhà Việt ngữ đã phân tích ngữ pháp tiếng Việt
theo đường hướng của ngữ pháp chức năng.
Chủ trương theo quan niệm của M. Halliday, tác giả Diệp Quang Ban
cho rằng cấu trúc nghĩa biểu hiện (hay cấu trúc chuyển tác) được dùng để
thực hiện chức năng biểu hiện của câu. Cấu trúc nghĩa biểu hiện có cơ sở là
cấu trúc chuyển tác (transitivity structures) và cấu trúc chuyển tác được hiểu là
mối quan hệ giữa động từ với những yếu tố định danh bất kỳ lệ thuộc vào động
từ đó và cùng xuất hiện với động từ đó [13, tr 23]. Dùng thuật ngữ “sự thể” vừa
chỉ vị tố (vị từ) hạt nhân vừa chỉ cả sự tình, theo Diệp Quang Ban, cấu trúc
nghĩa biểu hiện gồm có phần nêu đặc trưng hay quan hệ, gọi gọn là sự thể và

các vai nghĩa, chúng hợp lại làm nên sự thể của câu (sự tình được phản ánh).
Như vậy, cấu trúc nghĩa biểu hiện của câu gồm có phần chỉ sự thể (nêu đặc trưng
hay quan hệ) và các vai nghĩa nằm trong phạm vi bao quát của sự thể ấy.
Phần sự thể do vị tố thực hiện và diễn đạt đặc trưng hay quan hệ. Các kiểu
sự thể khái quát nhất gồm có:
- Các sự thể vật chất (material), phản ánh thế giới vật lý.
(1) Thợ đang xây nhà.
- Các sự thể tinh thần (mantal), phản ánh thế giới ý thức.
(2) Hôm nay rất vui.

11


- Các sự thể quan hệ (relational), phản ánh các mối quan hệ trừu tượng.
(3) Cái bàn này bằng gỗ.
Các sự thể chuyển tiếp giữa các sự thể trên gồm có:
- Các sự thể hành vi (behavioural), chuyển tiếp giữa các sự thể vật chất
và tinh thần.
(4) Nó đối xử tốt với mọi người.
- Các sự thể ngôn từ (verbal), chuyển tiếp giữa các sự thể tinh thần
và quan hệ.
(5) Nó nói về việc xảy ra hơm qua.
- Các sự thể tồn tại (existential), chuyển tiếp giữa các sự thể vật
chất và quan hệ.
Các vai nghĩa được chia thành Tham thể và Cảnh huống. Tham thể là
những thực thể cần thiết tham gia vào sự tình, do vị tố hạt nhân ấn định. Một số
tham thể thường gặp là:
- Động thể (hay thể động - Actor)
(6) Cậu bé đang viết thư.
-

Đương thể (hay thể mang trạng thái - Carrier)
(7) Cậu bé ốm nặng.

- Cảm thể (thể cảm nghĩ - Sensor)
(8) Nó suy nghĩ nhiều lắm.
- Phát ngơn thể (thể nói năng - Sayer)
(9) Họ đang bàn về một dự án mới.
- Đích thể (thể mục tiêu - Goal)
(10) Cậu bé đọc sách.
- Tiếp thể (thực thể nhận vật trao - Recipient)
(11) Cậu bé gửi thư cho bạn.
- Đắc lợi thể (thực thể được lợi - Beneficiary)
(12) Bà mẹ rửa chân cho con.
12


- Bị đồng nhất thể (Identified)/ Đồng nhất thể (Identifier)
(13) Anh này (Bị đồng nhất thể) là thợ mộc giỏi nhất vùng này
(Đồng nhất thể).
- Thuộc tính thể (Atributor)
(14) Anh này là thợ mộc.
Cảnh huống là yếu tố nghĩa chỉ phương tiện, cách thức, hồn cảnh khơng
gian, thời gian và các kiểu quan hệ trong sự thể. Một vài cảnh huống:
(15) Họ làm việc rất vui vẻ. ( Cách thức)
(16) Giáp mở cửa bằng chìa khóa riêng. (Phương tiện)
(17) Con mèo ngủ ở thềm nhà. (Vị trí)
(18) Con gà chết đói. (Nguyên nhân)
Theo kết quả nghiên cứu trên của Diệp Quang Ban, cấu trúc nghĩa biểu
hiện của câu diễn đạt một sự thể do vị tố (biểu thị đặc trưng hay quan hệ) và các

Tham thể, Cảnh huống thực hiện.
Thừa nhận vị từ là trung tâm của cấu trúc nghĩa biểu hiện nhưng có quan
niệm riêng về việc phân xuất các vai nghĩa, tác giả Nguyễn Văn Hiệp cho rằng
cấu trúc nghĩa biểu hiện phản ánh sự tri nhận của con người về thế giới, có một
vị từ làm cốt lõi quây quần xung quanh là những tham thể biểu thị những vai
nghĩa nhất định. Có những vai nghĩa bắt buộc, bị quy định bởi bản chất từ vựng ngữ pháp của vị từ trung tâm, được gọi là diễn tố (actant) có những vai nghĩa tùy
nghi, khơng chịu sự quy định ấy, được gọi là chu tố (circonstant). Nguyễn Văn
Hiệp đã vận dụng lý thuyết kết trị của L. Tesnière để phân loại vị từ dựa vào ngữ
trị, tức là các ngữ đoạn bắt buộc đi cùng với vị từ để tạo nên một sự tình trọn vẹn
tối thiểu. Chẳng hạn như vị từ đọc sẽ có ngữ trị 2 (với hai ngữ đoạn lần lượt chỉ
ra tác thể và đối tượng), vị từ biếu sẽ có ngữ trị 3 (với ba ngữ đoạn lần lượt chỉ ra
người tặng, người được tặng và vật đem tặng). Sự quan tâm đặc biệt của tác giả
để dành cho các vai nghĩa. Kế thừa danh sách những cách sâu ngữ nghĩa của
Ch. Fillmore, bổ sung thêm các cánh ngữ nghĩa theo các tác giả Chafe, Dik,
13


Dixon, Parson và một số tác giả khác, dùng thao tác cải biến ngữ pháp để làm
bộc lộ thái độ cú pháp của ngữ đoạn, trong [63, tr 42 - 43], tác giả đã đưa ra số
lượng 22 vai nghĩa, đó là:
- Vai tác thể (Agent): biểu thị người gây ra hành động
- Vai nghiệm thể (Expriencer): biểu thị chủ thể trải nghiệm một trạng thái
nào đó.
- Vai tiếp thể (Recipient): biểu thị kẻ tiếp nhận trong hành động trao tặng
- Vai kẻ hưởng lợi (Benefative): biểu thị kẻ được hưởng thành quả từ
một hành động do một ai đó thực hiện.
- Vai lực tự nhiên (Force): chỉ tác nhân tự nhiên gây ra một biến cố,
thay đổi nào đó.
- Vai bị thể (Patient): chỉ vật, người chịu sự tác động, dẫn đến một sự
thay đổi nào đó. Sự thay đổi này có thể là thay đổi về vật lý, tâm lí, …

- Vai cơng cụ (Instrument): chỉ cơng cụ được dùng để thực hiện hành động.
- Vai vật thực hiện tác động (Effector): chỉ vật trực tiếp tác động đến
một đối tượng nào đó, vai này rất gần với vai cơng cụ (trong tiếng Anh, cả hai
đều có thể được đánh dấu bởi giới từ with).
- Vai địa điểm, vị trí (Location hay Locative): chỉ nơi chốn của sự tình,
vị trí tồn tại của sự vật.
- Vai điểm xuất phát hay nguồn của trạng thái (Source): chỉ điểm xuất
phát của chuyển động, hay nguồn của trạng thái.
- Vai điểm đến (Goal): chỉ đích đến của một chuyển động.
- Vai kẻ tham chiếu (Reference): chỉ người hay vật dùng để tham chiếu
trong một trạng thái hay quan hệ.
- Vai kẻ cùng hành động (Comcomitant): chỉ người cùng hành động
trong một hành động.
- Vai hướng chuyển động (Direction): chỉ hướng của chuyển động.
- Vai thời điểm (Temporal): chỉ thời điểm của sự tình.
14


- Vai chủ sở hữu (Possessor): chỉ chủ sở hữu của sự vật.
- Vai thời lượng (Duration): chỉ thời gian kéo dài của hành động, trạng thái.
- Vai nội dung (Content): chỉ nội dung của sự hiểu biết.
- Vai thực thể chuyển động (Theme): chỉ một thực thể tồn tại ở một vị
trí nào đó, hoặc thực thể chuyển động, chịu sự thay đổi về vị trí do một tác
nhân nào đó.. .Vai này cũng dùng để chỉ thực thể sở hữu hay chịu sự thay đổi
về sở hữu.
Và các vai nghĩa khác có tính chất ngoại vi:
- Vai ngun nhân (Reason)
- Vai mục đích (Purpose)
- Vai cách thức (Manner)
Dựa trên lý thuyết kết trị của L. Tesnière, tác giả Nguyễn Văn Lộc,

trong cơng trình “Ngữ pháp tiếng Việt” [87] khẳng định, tham gia tổ chức
cấu trúc nghĩa biểu hiện là các thành tố ngữ nghĩa bao gồm hạt nhân ngữ
nghĩa biểu thị lõi sự tình và các vai nghĩa, trong đó, thành tố quan trọng
nhất là hạt nhân ngữ nghĩa và phân tích nghĩa biểu hiện, trước hết, phải xác
định hạt nhân ngữ nghĩa. Ý kiến của L. Tesnière về hạt nhân ngữ nghĩa “là
yếu tố vừa giữ vai trò trung tâm về cú pháp (cấu trúc), vừa giữ vai trò
trung tâm về ngữ nghĩa của câu” (Dẫn theo [87, tr 487]) là một gợi ý để tác
giả nhận diện hạt nhân ngữ nghĩa trong cấu trúc nghĩa biểu hiện của câu.
Hạt nhân ngữ nghĩa có vai trị và đặc điểm quan trọng về ngữ nghĩa, do
thực từ đảm nhiệm, có thể trùng hoặc khơng trùng với hạt nhân cú pháp của
câu. Số lượng các tham thể (vai nghĩa) theo Nguyễn Văn Lộc là 29:
- Tác thể: chỉ kẻ tạo ra hoạt động tác động.
- Hành thể: chỉ kẻ chuyển động
- Nghiệm thể: chỉ kẻ mang trạng thái hoặc trải qua một quá trình
- Thụ thể: chỉ kẻ tiếp thụ (khơng chủ động) vào mình vật gì đó
- Kẻ mang đặc điểm
15


- Đối thể (bị thể): chỉ kẻ chịu tác động của hoạt động
- Tiếp thể: chỉ kẻ được tiếp nhận một sự vật do người khác chuyển
giao cho.
- Bị hại thể (kẻ tổn thất): chỉ kẻ mất quyền sở hữu vật gì đó
- Đích thể: chỉ điểm đến của hoạt động chuyển động
- Điểm rời đi: chỉ vị trí mà sự vật rời khỏi
- Điểm vượt qua: chỉ vị trí hoặc khoảng không gian ngăn cách hai vùng
- Nội dung: chỉ sự việc là nội dung của hoạt động cảm nghĩ, nói năng
hoặc nhận biết, yêu cầu, sai khiến
- Kết quả bình xét, biến hóa: chỉ bộ mặt mới của sự vật là đối thể của
hoạt động bình xét, biến hóa

- Đối thể tham chiếu, so sánh
- Điểm đặt sự vật: chỉ vị trí mà đối thể hoạt động làm chuyển dời vật
được đặt vào hay chuyển tới
- Nguồn gốc: chỉ nơi phát nguyên hay nguồn gốc xuất thân của sự vật
- Vị trí: chỉ nơi diễn ra hoạt động hay tồn tại của đặc điểm
- Thời điểm: chỉ mốc thời gian cụ thể mà hoạt động diễn ra
- Thời đoạn: chỉ thời gian trong đó diễn ra hoạt động
- Nguyên nhân: chỉ sự vật, sự việc có tác động gây ra hệ quả nhất định
- Mục đích: chỉ hoạt động mà chủ thể hướng tới hoặc muốn người khác
thực hiện
- Công cụ: chỉ công cụ hay phương tiện được sử dụng để thực hiện
hành động
- Điểm xuất phát: chỉ vị trí mà từ đó hoạt động được dời chuyển được
thực hiện
- Kẻ hưởng lợi: chỉ người hay vật được giúp đỡ, hỗ trợ hay được phục vụ
- Số lần hoạt động
- Kẻ cùng tham gia hoạt động
16


- Kết quả: chỉ trạng thái nảy sinh đối thể do tác động của hoạt động nêu
ở hạt nhân ngữ nghĩa
- Điều kiện: chỉ sự việc là điều kiện theo đó, sự việc nêu ở hạt nhân ngữ
nghĩa của câu sẽ diễn ra
- Nhượng bộ: chỉ sự việc mà bất chấp sự có mặt của nó, sự việc nêu ở
hạt nhân ngữ nghĩa của câu vẫn diễn ra
Khi dùng ngôn ngữ để diễn đạt sự tình, người sử dụng ngơn ngữ phải tổ
chức sự tình phù hợp với tình huống, với cách nhìn nhận sự tình và mục đích của
mình. Muốn vậy, họ phải dùng cấu trúc vị từ - tham thể, phải xác lập cương vị vị
từ của đặc trưng bằng cách đưa đặc trưng vào vị trí trung tâm sự tình, thiết lập

chức năng nghĩa cho các yếu tố mà đặc trưng vị từ chi phối như: chức năng chủ
thể hành động, chủ thể quá trình, chủ thể tư thế, chủ thể trạng thái, đối thể, tiếp
thể, thể hưởng lợi, thể vị trí, … Trong thế giới khách quan, mỗi vật, việc, hiện
tượng đều có đặc trưng (thuộc tính) riêng, phân biệt với các vật, việc, hiện
tượng khác. Đặc trưng của sự tình gắn với cấu trúc nghĩa biểu hiện. Chưa tính
đến thế giới các quan hệ trừu tượng, cấu trúc phản ánh đặc trưng của sự tình
là cấu trúc vị từ - tham thể. Cấu trúc vị từ - tham thể là cấu trúc nghĩa - ngữ
pháp phản ánh sự tình của một câu. Tham thể (vai nghĩa) chỉ chung các thực thể
tham gia vào sự tình và đảm nhiệm những chức năng nghĩa cụ thể trong câu.
Vận dụng kết quả nghiên cứu của các nhà ngôn ngữ học người nước
ngoài, các tác giả Việt ngữ học cũng thống nhất cho rằng vị từ hạt nhân ngữ
nghĩa biểu thị lõi sự tình của một cấu trúc nghĩa biểu hiện. Khẳng định
quan hệ chi phối một chiều của vị từ đối với các tham thể, các cơng trình
nghiên cứu về ngữ pháp chức năng tiếng Việt dường như bỏ qua vai trị
của các tham thể trong sự tình. Tiếng Việt khơng biến đổi hình thái, cho
nên, một vị từ hạt nhân khi biểu hiện những ý nghĩa, những giá trị ngữ
pháp khác nhau sẽ kéo theo việc quy định những tham thể không giống
nhau. Đây là lý do cần xem xét đến vai trò của các tham thể trong việc
biểu đạt sự tình.
17


1.1.2. Tình hình nghiên cứu về chủ thể, đối thể
1.1.2.1. Trên thế giới
Từ thập kỷ 60, tác giả L. Tesnière trong cơng trình “Các yếu tố của cú
pháp cấu trúc” đã khẳng định động từ (vị từ) trong chức năng mà ngữ pháp
truyền thống gọi là vị ngữ là cái nút, là thành tố hạt nhân của câu, động từ
quy định số lượng và đặc trưng của các thành tố mà nó có quan hệ. Các thành
tố này, xét theo mức độ gắn bó với động từ được chia ra thành: thành tố bắt
buộc hay diễn tố (actance), ứng với chủ ngữ, bổ ngữ trong cấu trúc cú pháp và

thành tố tự do hay chu tố (circontance) ứng với trạng ngữ trong cấu trúc cú
pháp. Diễn tố gồm chủ thể, đối thể trực tiếp hay gián tiếp của hoạt động và
các thành tố khác có ý nghĩa phụ thuộc vào ý nghĩa của động từ.
Là hạt nhân nghĩa trong cấu trúc nghĩa biểu hiện, vị từ giữ vai trò quan
trọng nhất. Tham thể là những yếu tố định danh xung quanh vị từ, lệ thuộc vào
vị từ, do vị từ quy định và đảm nhiệm những chức năng nghĩa (vai nghĩa) nhất
định trong cấu trúc nghĩa biểu hiện.
Như đã trình bày ở mục 1.1.1, danh sách các vai nghĩa chưa có sự
thống nhất về tên gọi cũng như số lượng. Hai tham thể chủ thể, đối thể được
các nhà ngôn ngữ phân xuất ra thành rất nhiều tiểu loại với tên gọi khác nhau.
Vai nghĩa chủ thể (hay còn gọi là chủ thể ngữ nghĩa trong cấu trúc
nghĩa biểu hiện để phân biệt với chủ ngữ trong cấu trúc cú pháp) được cả hai
nhà ngữ học là M. Halliday và S.C. Dik chỉ xuất ra bằng 4 chức năng nghĩa.
Với M. Halliday, trước tiên, ông phân biệt tham thể (tham thể cơ sở,
diễn tố) và chu cảnh (tham thể mở rộng, chu tố). Tham thể là tất cả các chức
năng nghĩa liên quan trực tiếp đến sự tình, chịu sự chi phối trực tiếp của vị từ
hoặc phải được ý nghĩa ở vị từ chấp nhận. Chu cảnh là những chức năng
nghĩa phụ trợ, tùy thuộc, bổ sung vào sự tình các yếu tố thuộc về hồn cảnh
và tình huống giúp cho sự tình được mở rộng, hồn chỉnh hơn. Tiếp theo, ơng
phân biệt ba thứ chủ thể có mặt trong câu và nằm ở những bình diện khác
18


nhau. Đó là:
- Chủ thể ngữ pháp, thường gọi là chủ ngữ, gắn với cách tổ chức ngữ
pháp của câu.
- Chủ thể logic gắn với cách tổ chức một mệnh đề logic nếu nó có mặt
trong câu, tức là gắn với nghĩa biểu hiện của câu.
- Chủ thể tâm lí gắn với ý muốn của người dùng câu trong một trường
hợp cụ thể, tức là gắn với việc chọn điểm xuất phát cho câu, liên quan đến

chức năng văn bản.
Trong câu, ba thứ chủ thể này có thể cùng có mặt, cùng tồn tại trong
một yếu tố ngôn ngữ hoặc cũng có thể tồn tại trong ba yếu tố ngơn ngữ tách
rời nhau.
(1)
tặng Nam quyển sách ấy.

Kiên
Chủ ngữ
Chủ thể logic
Chủ thể tâm lí
(2)
Quyển sách ấy

Kiên

tặng Nam.

Chủ ngữ

Chủ thể tâm lí

Chủ thể logic

(3)
Nam

được

Kiên

Chủ ngữ

Chủ ngữ

Chủ thể tâm lí

Chủ thể logic

tặng quyển sách ấy.

(4)
Trong bếp

có

Chủ thể tâm lí

chuột.
Chủ thể logic

19