Nghiên cứu một số đặc điểm sinh học - sinh thái và bảo tồn loài bò tót (Bos Gaurus smith, 1827) ở Việt Nam

B GIÁO DC VÀ ÀO TO
VIN KHOA HC
VÀ CÔNG NGH VIT NAM

VIN SINH THÁI VÀ TÀI NGUYÊN SINH VT




NGUYN MNH HÀ




NGHIÊN CU MT S C IM
SINH HC-SINH THÁI VÀ BÀO TN
LOÀI BÒ TÓT (BOS GAURUS SMITH, 1827)
 VIT NAM


Chuyên ngành: ng vt hc
Mã S: 62 42 10 01



TÓM TT LUN ÁN TIN S SINH HC



Hà Ni - 2008
Công trình đã đc hoàn thành ti

VIN SINH THÁI VÀ TÀI NGUYÊN SINH VT




NGUI HNG DN KHOA HC

PGS.TS. Lê Xuân Cnh


Phn bin 1: GS.TS. Lê V Khôi
Phn bin 2: GS.TS. Nguyn Vn Thin
Phn bin 3: PGS.TS. Lê Nguyên Ngt



Lun án đc bo v ti Hi đng chm lun án cp Nhà nc,
t chc ti Vin Sinh thái và Tài nguyên sinh vt, vào hi 9 gi, ngày
23 tháng 1 nm 2009.


Có th tìm lun án ti:
- Th vin Quc gia
- Th vin Vin Sinh thái và Tài nguyên sinh vt
- Th vin Trung tâm Nghiên cu Tài nguyên và Môi trng



1
1

M U
1. Tính cp thit ca đ tài
H Trâu bò (Bovidae), thuc b Thú móng guc ngón chn (ARTIODACTYLA),
bao gm nhiu loài thú n thc vt có kích thc ln. Các ging và loài trong h
Trâu bò có phân b t nhiên  Vit Nam đã đc thng kê gm có: ging Bò hoang
(Bos), ging Trâu rng (Bubalus), ging Sn dng (Naemorhedus) và ging Sao la
(Pseudoryx) và ging Bò sng xon (Pseudonovibos) cng đc coi là ging thú mi
mô t  ông Dng; vi 6 loài đã đc xác nh
n là: bò tót (Bos gaurus), bò rng
(Bos javanicus), bò xám (Bos sauveli), trâu rng (Bubalus bubalis), sn dng
(Naemorhedus sumatraensis) và sao la (Pseudoryx nghetinhensis). ây là các loài thú
đc hu và có giá tr bo tn cao ca vùng Nam và ông Nam Á. Ngoài các giá tr v
bo tn ngun gien, các loài trong h Trâu bò có giá tr đi vi đi sng ca con
ngi. Hn th, đây cng là ngun gien quan trng, có th s dng đ ci to các đàn
gia súc hin ti hoc thu
n dng đ phc v đi sng ca con ngi.
Bò tót (Bos gaurus) là mt trong nhng loài thú có kích thc và trng lng ln
trong h Trâu bò và là mt trong nhiu loài đc trng cho các khu vc rng nhit đi.
Bò tót phân b rng, có mt  nhiu dng sinh cnh khác nhau, t rng thng xanh,
rng bán thng xanh, rng khô và các khu vc trng c  khu vc Nam Á và ông
Nam Á.  nhiu khu vc, bò tót đc ch
n là biu tng v sc mnh và v đp ca
thiên nhiên.  Vit Nam, bò tót luôn đc đánh giá là loài thú quý, him và có tim
nng v kinh t phc v con ngi. Chính vì các giá tr đó mà loài bò tót đã b sn
bn và vùng sng ca chúng b phá hy, dn đn s suy gim qun th nhanh chóng.
 Vit Nam hin nay, bò tót ch đc ghi nhn  dng các qun th nh, sng r
i rác
 các khu vc rng b chia ct thuc các vùng Tây Bc, Bc Trung B, Tây Nguyên
và ông Nam B. Bò tót đc xp vào danh sách các loài SP B E DA (VU)
trong Danh lc  ca IUCN (2008). Sách  Vit Nam (1992, 2000, 2007) xp bò

tót vào nhóm NGUY CP (EN) và nhóm IB - nghiêm cm khai thác và s dng vì
mc đích thng mi, trong Ngh đnh s 32/2006/N-CP.
Mc dù s tn ti ca bò tót  Vit Nam luôn b đe da, nhng các hot
đng bo
tn bò tót vn cha đc tin hành thc s hiu qu do thiu các thông tin và c s
khoa hc đ xây dng các phng án bo tn phù hp cho loài bò tót. Các nghiên
cu v bò tót hin ti mi ch là các điu tra, đánh giá v phân b, thiu các thông tin


2
2
c s v sinh hc, sinh thái nh: hin trng qun th, vùng sng, sinh cnh, thc n,
di chuyn, sinh sn, dch bnh, di truyn và đánh giá v các mi đe da ch yu đ có
c s khoa hc cho vic quy hoch đ vùng sng, ni kim n cho bò tót.
Nhn thc đc tính cp thit cng nh s cn thit ca vic cung c
p các thông
tin và s hiu bit đy đ hn v các đc đim sinh hc và sinh thái ca bò tót và đ
to c s cho vic bo v, lp k hoch bo tn cho loài bò tót, chúng tôi đã thc hin
lun án “Nghiên cu mt s đc đim sinh hc-sinh thái và bo tn loài bò tót (Bos
gaurus Smith, 1827)  Vit Nam”.
Ni dung nghiên cu chính ca lun án là:
1. Nghiên cu v các đc
đim sinh hc và sinh thái ca bò tót nh: phân b, qun
th, thc n, sinh sn, sinh cnh, vùng sng, hot đng, di truyn và ký sinh trùng ca
ca bò tót  Vit Nam.
2. Nghiên cu và đánh giá v các mi đe da, tm quan trng và ý ngha bo tn
ca các vùng phân b ca bò tót. Da trên kt qu nghiên cu, tác gi đa ra các đ
xut đ bo tn cho loài bò tót  Vit Nam.
2. Ý ngh
a khoa hc và thc tin ca đ tài

ây là nghiên cu toàn din đu tiên v sinh hc, sinh thái và đánh giá v bo tn
cho loài bò tót  Vit Nam. Các kt qu nghiên cu ca đ tài s b sung và làm
phong phú thêm các thông tin v loài bò tót  Vit Nam. Kt qu ca lun án s góp
phn cung cp nhng hiu bit đy đ v mt s đc đim sinh hc và sinh thái ca
bò tót. Các kt qu
 ca lun án cng s là c s khoa hc cho vic xây dng các k
hoch giám sát và bo tn loài bò tót, phù hp cho các vùng phân b hin ti ca
chúng.
3. i tng nghiên cu
i tng nghiên cu là loài bò tót (Bos gaurus)  Vit Nam.
4. Nhng đóng góp mi ca lun án
 tài là mt trong các công trình nghiên cu và đánh giá đu tiên  Vit Nam v
các đc đim sinh hc, sinh thái và bo tn cho mt loài thú hoang dã đang b đe da
 mc đ toàn cu.  tài cung cp các thông tin đy đ và cp nht v qun th,
phân b và sinh hc-sinh thái ca loài bò tót  Vit Nam.


3
3
 tài bc đu ng dng các phng pháp nghiên cu sinh hc hin đi nh k
thut sinh hc phân t đ đánh giá v di truyn qun th, s dng các công c nghiên
cu mi nh by nh đ ghi nhn và giám sát bò tót.  tài cng s dng phng
pháp đánh giá cho đim theo các vn đ u tiên đ xác đnh các mi đe da, đánh giá
m
c đ quan trng ca khu vc phân b nhm đa ra các đ xut bo tn phù hp
cho loài bò tót  Vit Nam.
5. Cu trúc ca lun án
Lun án có 119 trang, gm phn M đu 4 trang, chng Tng quan tài liu 24
trang, chng Nguyên liu và phng pháp 18 trang, chng Kt qu và bàn lun 70
trang, phn Kt lun và Kin ngh 3 trang, vi 22 bng, 6 bn đ, 12 biu đ, 5 hình

và 13 ph lc. ã tham kho 99 tài li
u, gm 18 tài liu ting Vit, 74 tài liu ting
Anh và 7 tài liu ting Pháp.

CHNG 1: TNG QUAN TÀI LIU
1.1. Lc s các nghiên cu v bò tót
Các nghiên cu v bò tót trên th gii ch yu đc thc hin trong 3 thp k gn
đây, tp trung nht vào các nm 90 ca th k 20. Các nghiên cu v bò tót đc tin
hành  tt c các nc có phân b t nhiên ca bò tót nh 
n , Nê-pal, Bu-tan,
Bng-la-đét, Min in, Thái Lan, Lào, Cam-pu-chia, Trung Quc và bán đo Mã Lai,
ch yu tp trung vào vic đánh giá hin trng qun th, tìm hiu các mi đe da và
đa ra các đ xut bo tn bò tót  các khu vc nghiên cu. Trong s đó, có 7 công
trình nghiên cu quan trng nht v sinh hc và sinh thái ca bò tót đã đc thc hin
là: nghiên cu ca Wharton (1957) v bò hoang  Cam-pu-chia; nghiên cu ca
Schaller (1967) cho qu
n th bò tót  n ; nghiên cu ca Lekagul & McNeelley
(1977) v thú  Thái Lan; nghiên cu ca Conry (1981)  Pa Hang, bán đo Mã Lai;
nghiên cu ca Thomas (1996) cho các cá th bò tót  Vn thú Bronx (New York,
Hoa K); nghiên cu ca Prayurasiddhi (1997) thc hin  Khu Bo tn Huai Kha
Kaeng, Thái Lan; nghiên cu ca Steinmetz (2004) đc thc hin  Khu Bo tn Xe
Pian (Lào). Bên cánh đó, có mt s công trình và kt qu đánh giá v các đc đim
sinh hc, sinh thái, bo tn và phân loi h
c ca bò tót cng đc thc hin, nhng đây
là các nghiên cu nh, chuyên kho v mt s đc tính sinh hc hoc sinh thái.


4
4
Các nghiên cu v bò tót  Vit Nam đc thc hin ri rác trong nhiu thi k.

Trc nm 1975, không có các nghiên cu chuyên kho cho loài bò tót, thông tin v
loài này ch đc nêu trong các sách hng dn sn bn và danh sách mu đng vt
thu đc  vùng ông Dng, ch yu đc xut bn  nc ngoài và bng ting
Pháp. Các nghiên cu v bò tót  Vit Nam đc thc hin tp trung nht trong giai
đo
n t 1975 đn nay và ch yu đc thc hin bi các nhà khoa hc trong nc.
Mt trong các thông tin đu tiên v phân b ca bò tót  min Bc đc nêu trong
báo cáo “Kt qu điu tra ngun li thú min Bc Vit Nam (1962-1976)” do ng
Huy Hunh và cng s (1981) thc hin. Bên cnh đó cng có mt s thông tin v bò
tót đc đ cp trong các báo cáo điu tra đng vt 
các khu vc khác nhau trong c
nc, tp trung nht  khu vc Tây Nguyên và min ông Nam B trong nhng nm
1980. Thông tin chi tit nht v sinh hc, sinh thái ca bò tót  Vit Nam hin nay
đc đ cp trong sách “Sinh hc và sinh thái các loài thú móng guc  Vit Nam”
ca ng Huy Hunh (1986). Ngoài ra, thông tin v phân b và hin trng ca bò tót
 Vit Nam cng đc đ cp trong 3 danh lc thú hoang dã ca ng Huy Hunh và
và cng s (1994), Lê V Khôi (2000) và
ng Ngc Cn và cng s (2008).
1.2. Tng quan các nghiên cu v sinh hc-sinh thái ca bò tót
Các nghiên cu chính v sinh hc, sinh thái ca bò tót trên th gii đc bit đn
gm mt s công trình quan trng sau đây: Wharton (1957), Schaller (1967), Lekagul
& McNeelley (1977), Conry (1981), Prayurasiddhi (1997) và Steinmetz (2004).
Trong các nghiên cu này, các tác gi đã bc đu đánh giá đc các thông tin v
qun th, s lng cá th, vùng phân b chính, din tích vùng sng, cu trúc đàn,
khong cách di chuyn, sinh sn, dch b
nh và thng kê đc các loài thc vt là thc
n ca bò tót  n , Thái Lan, bán đo Mã Lai, Cam-pu-chia và  Lào. Ngoài ra,
nghiên cu ca Thomas (1996) cng đa ra đc các thông tin v tp tính sinh thái
và các mi quan h ca nhp tim, nhit đ c th vi các hot đng ca bò tót trong
điu kin nuôi nht.

 Vit Nam, rt ít các nghiên cu v sinh hc-sinh thái đã đc thc hin cho loài
bò tót. Cho đn nay, có công trình nghiên cu v sinh thái c
a thú móng guc trong
đó có bò tót là: “Bc đu th tính toán 3 loài thú móng guc  h sinh thái rng m
nhit đi Kon Hà Nng (Gia Lai - Kon Tum)” do ng Huy Hunh và Lê Xuân Cnh
thc hin (1986) và “Nhu cu dinh dng và kh nng cung cp thc n cho 3 loài


5
5
thú móng guc trong h sinh thái rng nhit đi m thng xanh” do ng Huy
Hunh và Hoàng Minh Khiên thc hin (1987). Quan trng nht là sách “Sinh hc
và sinh thái các loài thú móng guc  Vit Nam” ca ng Huy Hunh (1986), trong
sách này, tác gi đa ra nhiu thông tin và quan sát bc đu v sinh hc-sinh thái
ca bò tót. Tuy nhiên, các thông tin đ cp trong sách vn cha tht đy đ và đã
đc thc hin cách đây hn 20 nm, nên phn nào không còn mi na. Bên cnh đó,
c
ng có mt s đánh giá và nghiên cu bc đu v phân b và hin trng qun th
ca bò tót  Vit Nam do nhiu tác gi khác thc hin, nhng đây là các nghiên cu
chung cho nhiu loài trong đó có thông tin v bò tót, không phi là nghiên cu
chuyên kho.

CHNG 2: A IM, THI GIAN VÀ PHNG PHÁP NGHIÊN CU
2.1. a đim nghiên cu
Nghiên cu đc thc hin  các khu vc phân b c
a bò tót  Vit Nam, tp
trung nht  5 khu vc là Vn Quc gia (VQG) Yok ôn, Khu Bo tn Thiên nhiên
(KBT) Ea Sô, VQG Cát Tiên, rng kinh t Tân Lp và KBT aKrông.
2.2. Phng pháp nghiên cu
Phng pháp nghiên cu đc s dng trong lun án là các phng pháp điu tra

đng vt truyn thng, ph bin đang đc s dng rng rãi  Vit Nam và trên th
gii. Các phng pháp này cng đc mt s tác gi áp d
ng thành công cho các
nghiên cu v bò tót  Cam-pu-chia, Thái Lan, bán đo Mã Lai và Vit Nam.
Phng pháp k tha
: Các thông tin v bò tót trên th gii và  Vit Nam đc
thu thp, đánh giá và s dng đ so sánh trong lun án.
Phng pháp điu tra phng vn
: Có hai nhóm đi tng chính đc phng
vn, đó là: phng vn chuyên gia và phng vn ngi dân đa phng. Kt qu ca
điu tra phng vn đc s dng đ đnh hng cho các hot đng nghiên cu
chuyên sâu v sinh hc, sinh thái ca bò tót.
Phng pháp điu tra thc đa
: Hot đng nghiên cu và thu thp s liu ca
lun án ngoài thc đa đc thc hin theo hai giai đon là: Giai đon 1 - nghiên cu
và điu tra v phân b và s lng ca bò tót, đc thc hin trong hai nm 2004 và
2005. Giai đon 2 - nghiên cu tp trung v sinh hc, sinh thái, đc thc hin  khu


6
6
vc có qun th bò tót còn s lng n đnh, có điu kin đa hình thun tin cho các
hot đng nghiên cu và quan sát. Các phng pháp nghiên cu chính đã đc thc
hin là:
Kho sát thc đa theo tuyn
. Các tuyn điu tra ngu nhiên đc lp  các khu
vc phân b và hot đng ca bò tót. Các tuyn điu tra c đnh đc lp  nhng
khu vc hot đng thng xuyên và vùng phân b tp trung ca bò tót đ tng tn
sut gp và quan sát bò tót. Thi gian điu tra tuyn ban ngày t 06:00h đn 10:00h
và t 15:00h đn 18:00h; điu tra theo tuyn ban đêm đc thc hin sau 20:00h.

Tng cng 271 tuyn (899 gi/769 km) đã đc thc hin  các khu vc nghiên cu.
 Yok ôn và Ea Súp (k Lk), chúng tôi s dng voi nhà đ điu tra, trên lng
voi, khong cách, không gian và kh nng tip cn các đàn bò tót tt hn so vi đi b.
Kho sát theo đim quan sát
. Các đim và khu vc đc đánh giá là vùng hot
đng quan trng ca bò tót nh: khu vc kim n chính, ni ng, đim khoáng và
đim ung nc đc khoanh vùng đ điu tra chi tit. T các đim quan sát, ng
nhòm có đ phóng đi ln đc s dng đ tìm và quan sát bò tót.  các khu vc có
đa hình bng phng, ít có vt cn, ng nhòm hng ngoi đc s d
ng đ tìm và
quan sát bò tót vào ban đêm. iu tra theo đim ch yu đc s dng trong các
nghiên cu v sinh thái. Tng cng 77 đim (271 gi) điu tra đã đc lp  các khu
vc nghiên cu.
iu tra bng by nh
. Tng cng có 5 máy by nh cm ng nhit vi phim chp
có đ nhy sáng 400 (ISO) đã đc s dng trong thi gian thc hin lun án. Thi
gian đt máy trung bình là 5-15 ngày  1 đim điu tra, 1 máy đc đt trong mt
khu vc vi din tích 4 km
2
(tng ng 1 ô li ca bn đ 1:50.000), nh vy 20
km
2
cùng đc điu tra đng thi vi 5 máy. Các đa đim đt máy nh là đim
khoáng, đim nc, vùng kim n và khu vc bò tót thng hot đng.
Phng pháp nghiên cu, đánh giá v phân b ca bò tót
. Thông tin v phân b
quá kh ca bò tót đc tng hp da trên các kt qu nghiên cu, báo cáo khoa hc
đã công b t trc nm 1999. Phân b hin ti ca bò tót đc tng hp trên kt qu
nghiên cu ca tác gi t nm 2004-2007.
Phng pháp nghiên cu mt s đc đim sinh hc-sinh thái

: Mt đ ca bò tót 
các khu vc nghiên cu đc tính theo công théM M = N/S, trong đó, M là mt đ


7
7
trung bình, N là s cá th ca khu vc và S là tng din tích ca khu vc; Nghiên cu
v sinh cnh ca bò tót, chúng tôi s dng phng pháp ca Neu et al. (1974), Byers
et al. (1984) và Manly et al. (1993). ây cng là phng pháp đánh giá đc Conry
(1981) và Prayurasiddhi (1997) s dng cho nghiên cu v vùng sng và sinh cnh
ca bò tót nh  bán đo Mã Lai và Thái Lan; Nghiên cu v vùng sng ca bò tót
đc thc hin  5 đàn bò tót, trong đó, 3 đàn  Cát Tiên (ng Nai), 1 đàn 
Tân
Lp (Bình Phc) và 1 đàn  aKrông (Qung Tr). Vùng sng ca các đàn bò tót
đc xác đnh trên bn đ đa hình 1:25.000 cho tng đàn. Vùng sng ca bò tót cng
đc đo tính theo mùa ma, mùa khô và cho c nm đ so sách s khác bit theo
mùa; Nghiên cu v di chuyn - khong cách di chuyn trong ngày ca 4 đàn bò tót
vi 2 đàn  Ea Sô, 1 đàn  Tân Lp và 1 đàn  Cát Tiên. Tng thi gian theo dõi là
138,5 gi và 50,9 km di chuyn ca 4 cá th
 bò tót. im bt đu ca hot đng di
chuyn đc tính t ni ng và đim kt thúc  các khu vc ngh ngi cho hot đng
trong ngày tip theo. Giám sát v các hot đng trong ngày đc thc hin ti đa là
12 gi/ngày, trong thi gian t 04:00-17:00; Nghiên cu v thc n - quan sát hot
đng kim n ca bò tót ngoài t nhiên và thu mu thc vt thc n
đ giám đnh
loài. Tng cng 234 mu thc vt thc n ca bò tót đc thu đ đnh loi.
Các phng pháp nghiên cu trong phòng thí nghim
:
Nghiên cu v ký sinh trùng  bò tót: Các mu ngoi ký sinh trùng đc thu  cá
th bò tót nuôi  Tho Cm viên. Ni ký sinh trùng  bò tót đc thc hin bng cách

thu thp mu phân mi ca bò tót  các khu vc nghiên cu, s dng kính hin vi tìm
u trùng, trng và ký sinh trùng đ đnh loài;
2. Nghiên cu v di truyn qun th: Tng s 6 mu mô c và xng ca 3 qun
th nh bò tót  Ea Sô (k L
k), Cát Tiên (ng Nai) và Pù Hot (Ngh An) đã
đc thu cho nghiên cu bc đu v di truyn qun th. K thut phân tích trình t
DNA (Deoxyribonucleic acid) thuc h gen ty th đc chn đ phân tích các mu.
3. Phng pháp toán thng kê, x lý thông tin và s liu
: Các s liu v sinh hc
và sinh thái đc thu  dng thông tin có th tính toán đc theo các phng pháp
thng kê sinh hc. Tùy thuc các ni dung nghiên cu và dng s liu ca tng ni
dung đ s dng các phng pháp tính toán thng kê phù hp vi câu hi nghiên
cu, đ đm bo các nhn đnh và đánh giá da trên kt qu tính toán đu có đ tin
cy > 95%. Mt s chun thng kê đã đ
c s dng là: Chun “Kolmogorov-


8
8
Smirnov goodness of fit test” s dng đ tính cu trúc đàn; Chun Student’s t-test đ
tính và so sánh vùng sng; Chun Khi bình phng (
2
); Chun z-test và tiêu chun
Wilcoxon đc dùng đ tính t l tui và gii tính.
ánh giá v các mi đe da và các khu vc phân b ca bò tót
: Tìm hiu và lit
kê tt các các mi đe da ti bò tót và xây dng thang đim đ đánh giá, nhng mi
đe da có đim cao nht s là nguyên nhân, đe da và nh hng nhiu nht đn s
tn ti và phát trin ca bò tót.  đánh giá mc đ quan trng và giá tr bo tn ca
các khu vc phân b ca bò tót, chúng tôi cng lit kê các tiêu chí và yêu cu quan

trng nh
t ca mt khu vc sinh sng và bo tn thích hp, xây dng thang đim đ
đánh giá các tiêu chí bo tn cho tng khu vc phân b. Da trên kt qu nghiên cu
v sinh hc-sinh thái và kt qu đánh giá v các mi đe da và tm quan trng ca
các khu vc phân b, chúng tôi đa ra các đ xut bo tn cho loài bò tót.

CHNG 3: KT QU VÀ BÀN LUN
3.1. Phân b ca bò tót  Vi
t Nam
Hin nay bò tót còn ghi nhn đc  27 khu vc thuc 15 tnh là: (i) Tây Bc -
in Biên: Mng Nhé (Mng Tè); (ii) Bc Trung B - Thanh Hóa: Pù Hu (Mng
Lát), Xuân Liên (Thng Xuân); Ngh An: Pù Hot (Qu Phong), Pù Mát (Con
Cuông); Hà Tnh: V Quang (V Quang); Qung Bình: Thng Hóa (Minh Hóa), U
Bò (Qung Ninh); Qung Tr: Vnh Ô (Vnh Linh), Triu Nguyên (aKrông); (iii)
Tây Nguyên - Kon Tum: Ch Mom Rây (Sa Thy); Gia Lai: Ch Prông; k Lk:
Yok ôn (Buôn ôn, C Jút), Ea Súp, Ea Sô (Ea Kar), Ch Yang Sin (Krông Bông,
Lc); k Nông: Tà ùng (k R’lp), Nam Nung (ak Min); Lâm
ng: Bì úp -
Núi Bà (Lc Dng), Bo Lc, Cát Lc; (iv) ông Nam B - Bình Phc: Tân Lp,
Ngha Trung (ng Phú), Bù Gia Mp (Phc Long), Lc Ninh; ng Nai: Cát Tiên
(Tân Phú), Vnh Cu, La Ngà; Ninh Thun: Phc Bình (Bác Ái), Ninh Sn.
 min Bc, vùng phân b t nhiên ca bò tót gii hn phía hu ngn sông à và
các tnh biên gii Vit Nam - Lào, t min Trung đn min Nam, bò tót phân b 
các tnh biên gii Vit Nam - Lào và Cam-pu-chia. Ghi nhn xa nht v phía B
c là
Lai Châu; ghi nhn xa nht v phía ông Nam là các tnh Ninh Thun, Bình Thun
và ng Nai; ghi nhn xa nht v phía Tây Nam là tnh Bình Phc. Gii hn cc
Bc vùng phân b ca bò tót là v tuyn 22
o
24’10” ti Mng Nhé (in Biên); gii

9
9
hn cc ông Nam là v tuyn 11
o
07’52” ti Vnh Cu (ng Nai); và gii hn  cc
Tây Nam là v tuyn 11
o
40’54”  Lc Ninh (Bình Phc).
Kt qu nghiên cu cng cho thy, qun th bò tót  Vit Nam tn ti ch yu 
trong các rng đc dng (vn quc gia và khu bo tn thiên nhiên). Tng cng có
19/27 (70,4%) khu vc phân b ca bò tót là trong rng đc dng. Có 3/27 (11,1%)
khu vc phân b hin nay ca bò thuc din tích ca các lâm trng và rng kinh t.
Ch có 5/27 khu vc phân b hin ti thu
c các khu vc cha đc bo v (18,5%).
Nh vy, các khu rng đc dng có vai trò cc k quan trng và là ni trú ng chính
ca qun th bò tót  Vit Nam.
Không ghi nhn đc bò tót  15 khu vc, thuc 9 tnh mà trc đó phân b t
nhiên ca bò tót đã đc xác nhn là: Sn La: Sp Cp (Sông Mã), Xuân Nha (Mc
Châu); Hà Tnh: Rào Àn (Hng Sn); Tha Thiên Hu: Bch Mã, A Li, Phong
in; Qu
ng Nam: Trà My; Gia Lai: Kon Hà Nng (An Khê), A Yun Pa; k Nông:
Nam Ca (Krông Nô); Lâm ng: c Trng, Di Linh; Phú Yên: Krông Trai (Tây
Sn), Sông Hinh, ng Xuân; Bình Thun: c Linh, Bin Lc - Núi Ông (Tánh
Linh). S phá hy vùng sng và sn bn là nguyên nhân làm bò tót b tiêu dit và
không con đc ghi nhn  các khu vc nêu trên.
3.2. Qun th bò tót  Vit Nam
3.2.1. S lng cá th
Kt qu nghiên cu ca tác gi so sánh vi các thông tin điu tra v bò tót đc

thc hin cùng thi gian cho thy, hin cón 344 cá th bò tót (±16) đã
đc thng kê
 các vùng phân b ca bò tót  Vit Nam.
Bng 3.1. S lng cá th bò tót tính theo các vùng
Ghi nhn
TT Vùng đa lý
1980 - 1999 2000 - 2007
T l gim %
1 Tây Bc 52 10 81
2 Bc Trung B 67-111 63 43
3 Nam Trung B 56-61 0 100
4 Tây Nguyên 184-286 112 39-61
5 ông Nam B 130 159 + 22 (tng)
Tng s 489-630 344 32-45%


10
10
So sánh các ghi nhn v bò tót trc và sau nm 2000 cho thy, vi s lng cá
th nh hin ti (344) đã gim 32-45% so vi s lng đã c tính trc nm 2000
(489-630). So sánh s suy gim cá th theo vùng đa lý cho thy, các khu vc có tc
đ suy gim mnh là: Nam Trung B (100%), Tây Bc (81%) và khu vc Tây
Nguyên (39-61%).
3.2.2. Mt đ cá th
So sánh mt đ cá th bò tót  21 khu vc phân b cho thy, mt đ cao nht ghi
nh
n  Cát Tiên vi 11,6 cá th/10.000 ha, thp nht  Pù Mát 0,5 cá th/10.000 ha.
Mt đ trung bình ca 21 khu vc phân b là 3 cá th/10.000 ha (296 cá
th/1.017.162 ha). Kt qu nghiên cu cng cho thy, các khu vc phân b ca bò tót
 phía Bc có mt đ thp hn các khu vc phía Nam ( = 0,05, t = -3,11 > 1,77, df =

13). Có l, các qun th bò tót  Vit Nam đang b suy gim, làm cho mt đ ca
chúng đu thp  các vùng phân b.
3.2.3. àn và các m
i quan h trong đàn
a. S lng cá th trong đàn
Nghiên cu v cu trúc ca 22 đàn bò tót  Yok ôn, Ea Sô và Cát Tiên cho thy,
s lng cá th trung bình ca các đàn là 5,5 cá th (±5,2, n = 22). Các đàn bò tót tn
ti ch yu  dng các đàn nh t 1-3 cá th, ch có 3 đàn c trung bình là 4 cá th.
Kt qu nghiên cu ca 59 đàn bò tót  27 khu vc phân b ca cho thy, các đàn
bò tót có s
lng dao đng t 2-24 cá th, trung bình là 5,8 cá th/đàn (±3,4, n = 59).
Các đàn bò tót ghi nhn  phía Nam có s lng nhiu hn các đàn  phía Bc.
So sánh  3 dng đàn cho thy, có 78% (47/59) tn ti  dng các đàn có s lng
cá th trung bình, có 16,9% (10/59)  dng các đàn có s lng ít và ch có 5,1%
(4/59)  dng nhiu.
b. Cu trúc tui
Kt qu nghiên cu  Ea Sô, Yok ôn và Cát Tiên cho thy, có 66 cá th bò
tr
ng thành, 32 cá th nh và 23 cá th bê trong 22 đàn bò tót, t l theo nhóm tui
là 3 trng thành: 1,45 bò nh: 1,05 bê (3:1,45:1,05). Nh vy, s lng bò trng
thành luôn nhiu hn s bò nh và bê non trong các đàn. S có mt ca bò nh và bê
non trong các đàn cho thy, các đàn bò tót  khu vc nghiên cu đang có xu hng
phát trin.


11
11
c. T l gii tính
Kt qu quan sát 22 đàn bò  Yok ôn, Ea Sô và Cát Tiên cho thy, t l gii tính
ca bò tót trng thành trong đàn là 26:40 = 0,65 (1,18:1,82). Nh vây, t l

bò đc ít hn cái trong các đàn là cu trúc gii tính ca 22 đàn bò đã nghiên cu ( =
0,05, 
2
= 2,97

> 2,71).  Ea Sô thng quan sát đc  dng đàn ch gm con cái, bò
nh và bê, trong đó, có 3 đàn ch gm con cái và con nh do bò đc đã b sn và mt
đàn không tìm hiu đc nguyên nhân.  các khu vc Yok ôn và Cát Tiên, các đàn
bò tót luôn đc quan sát  dng có ít nht mt con đc trng thành trong đàn.
d. Các mi quan h trong đàn
Kt qu nghiên cu  Ea Sô, Yok ôn và Cát Tiên cho thy, 82% các đàn bò đã
đc quan sát  khu vc
đc con đc dn đu. Các thông tin v các cá th trong đàn
ca 59 đàn cng cho thy, 87% các đàn do con đc dn đu. S th hin vai trò đu
đàn ca con đc ít rõ ràng khi kim n, nhng rõ ràng khi di chuyn và cnh gii, lúc
này con đu đàn thng dn đu hay có thái đ cnh giác, nghe ngóng khi có các
ting đng và du hiu l.
Các quan sát v hot đng ca bê con và bò m trong các đàn bò cho thy, bò m
và bê non th
ng di chuyn  cui đàn hoc  mt khong cách nht đnh vi các
thành viên khác trong đàn. Có th, do bê con di chuyn chm, hoc đ tránh s tn
công ca các thành viên khác trong đàn, bò m thng gi khong cách nht đnh
gia bê và các cá th khác trong đàn.
Quan sát ni ng và các du vt đ li ca bò tót trên các tuyn cho thy, bò tót
thng nm, ngh ngi tp trung theo đàn  trên cùng mt khu v
c t 20–40 m
2
vi
khong cách trung bình t 1,5-2 m gia mi cá th.
Bò tót thng t ra cnh giác vi các mi đe da và s xut hin ca con ngi

trong vùng hot đng ca chúng và thng có phn ng tc thì, nh dng kim n,
nghe ngóng khi có các ting đng bt thng, hoc khi có mt ca con ngi.
3.3. Sinh sn
Kt qu nghiên cu sinh sn ca bò tót cho thy, bê non có lông mu nâu đ và
vàng t
i, di chuyn cùng bò m đc quan sát trong các đàn bò tót  các tháng 1, 2,
3, 5, 6, 7, 8, 10, 11 và 12. Du chân ca bê và bò nh cng đc ghi nhn  vùng
hot đng ca các đàn bò tót vào các tháng 1, 2, 3, 5, 6, 7, 8, 10, 11 và 12, tp trung


12
12
nht  các tháng 5 đn tháng 8 (mùa ma). Các quan sát v bê non và ghi nhn v du
chân cho thy, bò tót dng nh không sinh sn gii hn vào mt khong thi gian
nht đnh mà ri rác  nhiu tháng trong nm. Kt qu nghiên cu cng cho thy, bò
tót ch đ mi la mt con và mi nm mt la.
3.4. Thc n
ã xác đnh đc 125 loài thuc 42 h thc vt là thc n c
a bò tót. Trong đó,
có 5 h thc vt có s loài bò tót n nhiu nht, ln lt là: h Hòa tho (Gramineae)
gm 38 loài, h u (Leguminosae) gm 11 loài, h Thu du (Euphorbiaceae) gm
6 loài, h Ô rô (Acanthaceae) gm 5 loài và h C roi nga (Verbenaceae) gm 5
loài. Tn sut ghi nhn v s loài thc vt thc n trong mùa ma (115 loài) cao hn
trong mùa khô (54 loài). Tn sut ghi nhn các loài thc vt thc n  sinh cnh trng
c/cây bi (91 loài) cao hn  rng bán thng xanh (81 loài) và rng thng xanh
(52 loài). So sánh các ghi nhn thc n theo các dng nh lá, ngn, thân và mng cho
thy, thc n dng lá ghi nhn đc  121 loài, dng ngn  54, dng thân  14 loài
và thc n t mng ca các loài tre, na ghi nhn đc  11 loài.
3.5. Nhu cu nc và mui khoáng
ã ghi nhn đc 47 đim nc trong vùng sng ca 12 đàn bò tót. S

 lng các
đim nc ghi nhn thng nhiu hn 2 đim trên mt vùng sng (n = 12). Khong
cách trung bình t các đim ng ca bò tót ti các đim nc  trong vùng sng là
1.035 m (±118 m, n = 47).  các vùng đa hình b chia ct mnh, các đim nc
thng  xa ni sng.  khu vc có đ chênh cao không ln, khong cách t ni ng
ca bò tót đn các đi
m nc gn hn.  các đim nghiên cu, tn sut đn các đim
nc c đnh ca bò tót trong mùa khô cao hn mùa ma. Có th vào mùa ma, do
có nhiu vng và h nc tm thi đc hình thành cc b  trong các vùng sng,
nên bò tót d dàng tìm nc mà không phi đn các đim nc c đnh. Vào mùa
khô, ngun nc ch còn tp trung  mt s khu vc, nên bò tót ph
i đn các đim
ung nc c đnh.
Tng cng có 13 đim mui khoáng đc ghi nhn  trong vùng hot đng ca 12
đàn bò tót. Thng ch có 1 đim mui khoáng trong 1 vùng sng, ít hn so vi đim
nc. Khong cách gia ni ng ca bò tót ti các đim mui khong là 1.420 m
(±237 m, n = 13) xa hn ti đim nc. Bò tót thng đn các đ
im mui khoáng 1
ln/tun (3-5 ngày/ln) và không tuân theo quy lut c đnh v thi gian.


13
13
Nh vy, bên cnh s phù hp v thc n, đa hình và thm thc vt, các đim
nc và mui khoáng cng là nhng yu t quan trng trong s la chn vùng sng
ca bò tót.
3.6. Hot đng ca bò tót
Kt qu nghiên cu cho thy, khong cách di chuyn trung bình trong 1 ngày là
4.524 m (±330). Hot đng và di chuyn ca bò tót ph thuc vào đa hình ca vùng
sng,  các vùng đa hình tng

đi bng phng, bò tót di chuyn rng hn ti các
vùng đa hình dc núi. Các vùng đa hình có đ chênh cao ln nh  aKrông và Bù
Gia Mp, khong cách di chuyn trong ngày ca bò tót (2.353-3.290 m) hp hn các
vùng bng phng nh Ea Sô và Cát Tiên (3.633-4.433 m).
Bng 3.16. Kt qu giám sát di chuyn trong ngày
TT a đim
Khong cách
di chuyn (m)
Tng gi điu tra
1 Trng c ln, Ea Sô 4.233 30,2
2 Thác Bay, Ea Sô 3.633 33,4
3 Tân Lp, Bình Phc 4.666 42,6
4 Bu Su, Cát Tiên 4.433 32,4
Tng cng 4.524 (±330) 138,6

Khong cách di chuyn trong ngày ca bò tót cng ph thuc vào s sn có ca
ngun nc và khoáng trong vùng sng.  các vùng kim n xa ngun nc và khoáng,
khong cách di chuyn ca bò tót cng ln hn. Không quan sát đc bò tót kim n
trên các trng c vào ban ngày, ch quan sát bò tót kim n trên trng c và vùng trng
vào thi gian sau 16:00 lúc tri đã ti và trc 05:30 lúc tri cha sáng rõ.
3.7. Sinh cnh sng ca bò tót
Tn sut ghi nhn cao nh
t v hot đng ca bò tót  5 kiu sinh cnh chính là: (i)
rng thng xanh; (ii) rng bán thng xanh; (iii) rng rng lá; (iv) rng tre na/hn
giao tre na; (v) trng c và cây bi. Kiu sinh cnh rng bán thng xanh, rng tre
na và trng c/cây bi là ni bò tót xut hin và hot đng nhiu nht. Kiu rng
rng là và rng thng xanh có tn sut ghi nhn bò tót hot đng ít hn.


14

14
Cng ghi nhn đc bò tót hot đng  mt s kiu rng khác nh rng lá kim
(thông Pinus sp.) và  mt s din tích nông nghip nh ry sn (Manihot sp.), rng
cao su non (Hevea brasiliensis) và ry điu (Anacardium sp.). Tuy nhiên, bò tót
không hot đng  các vùng này mt cách t nhiên, mà do s gii hn ca vùng sng,
nên chúng buc phi kim n hoc di chuyn  đây.









Biu đ 3.1. Tn sut ghi nhn bò tót  các kiu sinh cnh
Không quan sát đc hot đng và di chuyn ca bò tót  các kiu rng nguyên
sinh và rng cây g ln. Có th do  các kiu sinh cnh rng th sinh, trng c, trng
cây bi, các loài cây g và thm ti đang phát trin, đa dng v thành phn loài, to
ra ngun thc n phong phú, phù hp vi vic ki
m n và hot đng ca bò tót.
Ngc li,  rng nguyên sinh, do tán rng kín, thm thc vt tng thp nh cây bi
và c nghèo nàn v s loài, không phi là ni kim n phù hp cho bò tót.
Kt qu nghiên cu bc đu v s la chn ni ng theo 5 kiu sinh cnh ca 2
đàn bò tót  Núi Tng và Bu Su (Cát Tiên) cho thy, tn sut ghi nhn đc bò
tót ch
n các ni ng  kiu sinh cnh rng bán thng xanh (30%) và rng hn giao
tre na (25%) cao hn là  trng c, rng thng xanh và rng rng lá.
Kt qu so sánh thi gian kim n ca hai đàn bò tót  Cát Tiên ti 5 kiu sinh
cnh cho thy, tn sut ghi nhn hot đng kim n ca bò tót  các kiu sinh cnh

rng tre na/hn giao tre na (30%), rng bán thng xanh (25%), r
ng rng lá
(20%) cao hn  các kiu sinh cnh trng c/cây bi (15%) và rng thng xanh
(10%).
100%
37%
100%100%
48%
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
Rng thng
xan h
Rng bán
thng xanh
Rng rng lá Rng tre naTrng c/cây
bi
Kiu sinh cnh
Tn xut ghi nhn


15

15
3.8. Vùng sng ca bò tót
Nghiên cu v vùng sng cho thy, vùng sng trung bình ca 5 đàn bò tót đã
nghiên cu trong mùa ma là 2.826 ha, mùa khô là 2.719 ha và trong c nm là 3.160
ha. Không có s khác bit ln gia vùng sng ca các đàn bò vào mùa ma và mùa
khô ( = 0,05, df = 4, t = 1,30). S d, s sai khác v vùng sng theo mùa không ln
là do ni sng ca bò tót  các khu vc nghiên cu đu b gii hn nên chúng b dn
và hot đng  mt khu vc trong các mùa.
Bng 3.18. Din tích vùng sng ca các đàn bò tót đã nghiên cu
Din tích vùng sng
TT

Tên đàn

S cá th
Mùa ma Mùa khô C nm
1 Bu Su 24 2.714 2.287 3.922
2 Núi Tng 17 2.258 2.147 2.717
3 ng Hà 5 2.670 2.670 2.670
4 Tân Lp 12 3.650 3.650 3.650
5 aKrông 7 2.839 2.839 2.839
Trung bình 65
2.826 (±227) 2.719 (±264) 3.160 (±260)
Cha ghi nhn đc s trùng lp v vùng sng  các đàn bò tót đã nghiên cu. Có
th do mt đ bò tót thp, nên cha có s trùng lp v vùng sng gia các đàn. Ngoài
ra, có th tn ti s phân chia lãnh th gia các đàn, nên không có s trùng lp vùng
sng gia các đàn bò tót.
nh hng ca đ cao và đa hình đn s la chn vùng sng

Kt qu ghi nhn v đ cao vùng sng (so vi mc nc bin) ca bò tót cho

thy, tn sut ghi nhn vùng sng ca bò tót nm trong vùng có đ cao 150-300 m là
55% (15/27),  đ cao t 350-700 là 26% (7/27),  đ cao > 700 m là 26% (7/27).
Vùng sng có đ cao thp nht ghi nhn  Cát Tiên (150 m) và vùng sng cao nht
đc ghi nhn  Tà ùng (1.900 m).
 phía Bc (t Tha Thiên Hu tr ra), vùng sng ca bò tót đc ghi nhn  các
khu v
c có đ đc trung bình t 12-24 đ và đ cao trung bình > 250 m.  phía Nam
(t à Nng tr vào), bò tót đc ghi nhn ch yu  các khu vc có đ chênh cao
cc b không ln, nhiu khu vc là các vùng trng c bng phng. Có l s thay đi
đ cao và đa hình không nh hng nhiu đn s la chn vùng sng ca bò tót. Bò


16
16
tót có xu hng sinh sng và hot đng  nhiu khu vc, ni sn có thc n, gn các
ngun nc và mui khoáng.
Không quan sát và ghi nhn đc các du vt hot đng ca bò tót  các vùng núi
đá. Dng nh bò tót luôn tránh và không hot đng  các khu vc đa hình nhiu đá,
đc bit là các vùng núi đá vôi.
3.9. Mi quan h ca bò tót vi đng vt khác trong vùng sng
Ghi nhn đc nhiu loài thú móng guc ln nh
 bò rng, nai, hong, ln rng,
các loài thú n tht nh nh cy (Viverridae spp.) và mt s loài chim nh cò rui
(Bubulcus ibis), sáo nâu (Acridotheres sp.) sng và kim n cùng vùng hot đng ca
bò tót. Dng nh không có xung đt gia bò tót và các loài đng vt khác, đc bit
là vi các loài thú ln  cùng ni sng. Có l, s xut hin và hot đng ca bò tót
không nh hng đn các loài thú khác và bò tót cng không coi s
 có mt ca các
loài đng vt khác  trong vùng sng là mi đe da đi vi chúng.
3.10. Ký sinh trùng  bò tót

Kt qu nghiên cu v ni ký sinh trùng cho thy, các loài cu trùng, sán lá gan,
sán lá d c, giun đa, giun kt ht là các loài ký sinh trùng đc ghi nhn ph bin 
bò tót. Kt qu nghiên cu v ngoi ký sinh trùng  cá th bò tót ti Tho Cm viên
cho thy, các loi ve và côn trùng ký sinh là ngoi ký sinh trùng đã ghi nhn đc 
cá th
 bò tót nuôi  đây. Ký sinh trùng ghi nhn đc trên bò tót cng là các loài
đc ghi nhn ph bin  mt s đng vt nuôi nh trâu, bò nhà.
3.11. a dng di truyn
Không có sai khác nào trong 325 trình t nucleotide tng đng t 6 mu bò tót
thu đc t các cá th bò tót  Pù Hot, Ea Sô và Cát Tiên và cng không có mt
bin đi nào v trình t axit amin gia các mu DNA. S tng đng v di truyn
ca các cá th bò tót cho thy, các qun th nh bò tót
 Vit Nam có s đng nht v
di truyn.
3.12. Bo tn qun th bò tót  Vit Nam
3.12.1. Hin trng qun th
Kt qu nghiên cu cho thy, qun th bò tót ca Vit Nam có s lng 344 cá
th, gim so vi các thng kê t nm 1980-1999 (489-630 cá th). Tc đ suy gim
ca qun th ca bò tót  Vit Nam trong 20 nm là 32,4-45,4%. Do b suy gim s


17
17
lng cá th  hu ht các vùng phân b ca bò tót (tr Cát Tiên và Ea Sô), bò tót
đu có s lng và mt đ thp, hn th, vùng sng ca chúng ngày càng b thu hp.
Chính vì nhng suy gim đó, loài bò tót đc đánh giá là mt trong nhng loài đng
vt b đe da tuyt chng cao  Vit Nam và trên th gii. Bò tót đc xp trong
nhóm Nguy cp (EN) trong Sách  Vit Nam (2007) và thuc nhóm Sp b đe da
(Vulnerable) c
a IUCN [49].

So sánh hin trng qun th bò tót  Vit Nam vi các tiêu chí đe da ca IUCN
(2001) cho thy, qun th bò tót ca Vit Nam đang  mc NGUY CP
(Endangered) xét theo tiêu chí A2 và C [48]. Tng t nh vy, so sánh các tiêu chí
ca IUCN cho các qun th nh  các khu vc cho thy, các qun th nh bò tót 
Vit Nam đu đang  trong tình trng CC K NGUY CP (Critically Endangered)
theo các tiêu chí B1a, C2a(i) và D.
3.12.2. Các mi đe da s
 tn ti ca bò tót  Vit Nam
Kt qu nghiên cu và đánh giá v các mi đe da cho thy, có 6 yu t đang đe
da s tn ti và phát trin ca qun th bò tót ti Vit Nam là: (i) sn bn bt hp
pháp; (ii) qun th b cô lp v di truyn; (iii) suy gim vùng sng; (iv) nguy c t gia
súc nuôi; (v) dch bnh t nhiên; (vi) thú sn mi. 
ánh giá theo mc đ nh hng
ca tng mi đe da cho thy, sn bn bt hp pháp, qun th b cô lp v di truyn,
suy gim vùng sng là 3 mi đe da nghiêm trng nht đang đe da s tn ti và phát
trin ca qun th bò tót  Vit Nam.









Biu đ 3.2. Các mi đe da ti bò tót


90
27 27

89
69
58
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
Sn bnDch bnh Thú sn miCô lp di
truyn
Suy gim
vùng sng
Nguy c t
gia súc nuôi
Các mi đe da
Mc đ đe da


18
18
a. Sn bn bt hp pháp
Sn bn và buôn bán trái phép các sn phm t bò tót luôn là nguyên nhân làm
suy gim qun th bò tót  tt các vùng phân b ca chúng trong khu vc. Do bò tót
là loài có hình dáng đp, trng lng ln, nên luôn là đi tng b sn bn đ phc v

cho các nhu cu ca con ngi. Kt qu nghiên cu v sn, by bò tót  27 vùng
phân b ca bò tót cho thy, ít nht 22 cá th bò tót b sn và by bt hp pháp t
nm 2003
đn 2007, trong 4 nm (2004-2007), hot đng sn bn đã làm gim ít nht
6,4% (22/344) qun th bò tót  Vit Nam.

b. Nguy c qun th nh và gii hn trao đi di truyn

 các khu vc phân b ca bò tót, hin tng các qun th nh bò tót tn ti 
dng ch gm mt đàn vi s lng cá th rt thp đc ghi nhn ph bin. Tng
cng có 16/27 (59%) qun th nh đc ghi nhn  dng ch có 1 đàn và có 11/27
(41%) qun th nh có nhiu hn hai đàn. Các khu vc phân b ca bò tót  phía B
c
và Trung B là khu vc các qun th nh bò tót b cô lp nhiu nht. Qun th nh và
s cô lp là nguy c tim nng làm suy gim qun th bò tót  Vit Nam do dch
bnh và kh nng suy thoái di truyn do giao phi cn huyt.

c. Suy gim vùng sng

S suy gim din tích và cht lng vùng sng ca bò tót do các hot đng ca
con ngi đc ghi nhn ph bin  các vùng phân b ca bò tót. Bên cnh các
nguyên nhân làm suy gim vùng sng, hot đng khai thác lâm sn nh khai thác g,
mây, cá… làm mt tính yên tnh t nhiên  các khu vc bò tót hot đng. Các hot
đng khai thác din ra thng xuyên trong vùng sng ca bò tót buc chúng phi di
chuyn đi ni khác.

d. Các nh hng t gia súc

Hot đng chn th gia súc nh bò, trâu, dê trong các khu vc sinh sng ca bò
tót cng đc ghi nhn  nhiu ni, đc bit là  Ea Sô, Cát Tiên, Yok ôn, Tân Lp,

Lc Ninh và aKrông. Ngoài kh nng gây truyn nhim bnh, còn có kh nng xy
ra s lai ghép ca bò tót và bò nhà, có th gây suy thoái gien ca bò tót.


19
19
e. nh hng ca dch bnh và thú sn mi
Rt ít các thông tin và ghi nhn v dch bnh ca bò tót  Vit Nam trong 50 nm
gn đây. Trong thi gian nghiên cu, chúng tôi cha ghi nhn đc các thông tin v
trng hp bò tót b h và các loài thú sn mi tn công. Có th do mt đ thú sn
mi  Vit Nam rt thp, nên không còn là mi đe da ln đi vi bò tót.
3.12.3. ánh giá giá tr bo tn ca các vùng phân b
Kt qu đánh giá v giá tr bo tn ca các vùng phân b ca các qun th nh bò
tót  Vit Nam cho thy, có 5 tiêu chí quan trng nht đ đánh giá mc đ quan trng
ca mt khu vc phân b, đó là: (i) kh nng trao đi di truyn ca qun th nh; (ii)
mc đ đc bo v ca vùng phân b; (iii) các tác đng lên vùng sng; (iv) s lng
cá th ca qun th
nh; và (vi) mt đ cá th bò tót ca khu vc.









Biu đ 3.3. Các tiêu chí đánh giá vùng phân b ca bò tót
Kh nng trao đi di truyn ca qun th đc đánh giá là mt trong nhng điu
kin quan trng nht ca mt vùng bo tn thích hp cho bò tót. iu kin này đc

th hin  các khu vc mà qun th nh bò tót gm nhiu đàn có th di chuyn và
trao đi di truyn vi các qun th
nh khác, làm gim nguy c suy gim di truyn do
suy thoái gien và nguy c b tiêu dit do dch bnh bùng phát. Ngc li,  các qun
th nh và b cô lp, luôn b dch bnh và nguy c suy thoái gien đe da.
So sánh các tiêu chí  27 khu vc phân b cho thy, các khu vc nh Ea Sô, Cát
Tiên, Ch Mom Rây, Bù Gia Mp, Yok ôn và Ea Súp là nhng khu vc có ý ngha
bo tn cao nht. ây là nhng ni mà vùng sng ca bò tót có nhiu kh nng m

rng, các qun th nh bò tót  dng nhiu hn hai đàn, do đó c hi trao đi di
54
53
101
80
98
0
20
40
60
80
100
120
S lng cá th Mt đ cá th Kh nng trao
đi di truyn
Các tác đng
lên vùng sng
Tình trng bo
v
Các tiêu chí bo tn
Mc đ quan trng

20
20
truyn tt hn. Hn th, 5/6 khu vc trên là các vùng đc bo v tt (vn quc gia,
khu bo tn thiên nhiên), nên c hi tn ti ca bò tót  đây cng tt hn. Bên cnh
đó, 4/6 khu vc phân b nêu trên là các vùng tip giáp vi qun th bò tót  Lào và
Cam-pu-chia, cho nên, đây cng là các khu vc có ý ngha bo tn liên biên gii 
ông Dng.
3.12.4. Mt s đ xut bo t
n cho loài bò tót  Vit Nam
3.12.4.1. Các gii pháp v k thut
a. Bo tn nguyên v (in-situ)
Bo tn nguyên v luôn là bin pháp tt nht đc đ xut. C th cn tng cng
các hot đng chng sn bn bò tót  các vùng phân b quan trng ca bò tót nh Ea
Sô, Cát Tiên, Yok ôn và các khu vc ghi nhn nhiu hot đng by và sn bò tót
nh vùng Tây Nguyên. Cn quy hoch vùng sng ca bò tót cho phù hp. Ví d
, sinh
cnh a thích ca bò tót không phi rng nguyên sinh, mà là các vùng rng tha,
rng th sinh và các khu vc trng cây bi/trng c, do đó quy hoch các vùng sng
cho bò tót cn phi tính  mc đ phù hp t l ca các kiu sinh cnh là ni kim n
và hot đng chính ca bò tót. Hot đng m rng đt canh tác và thc hin các công
trình xây dng  trong vùng sng ca mt s
đàn bò tót làm thu hp và gây ra s chia
ct vùng sng, do đó, đ bo v và phát trin đc qun th ca loài bò tót đang b
nguy cp  Vit Nam, cn phi qun lý nghiêm túc các tác đng nh trên lên vùng
sng ca bò tót. Cn qun lý và hn ch các hot đng chn th gia súc trong vùng
hot đng ca đng vt hoang dã, đc bit là bò tót, phi xác đnh và khoanh v các
vùng hot đng ca bò tót đ qu
n lý chn th gia súc  các khu vc đó.

b. Bo tn chuyn v (ex-situ)
 Vit Nam, có 2 cá th bò tót đc nuôi thành công  Tho Cm viên (> 16
nm). ây có th là kinh nghim tt, là tin đ cho các hot đng nuôi bo tn bò tót
 Vit Nam. Hn th, s đng nht v di truyn ca qun th bò tót  Vit Nam cho
thy, không có s cn tr nào v di truyn cho hot
đng nuôi bo tn bò tót. Nuôi
bo tn s là c hi tt đ tái th nhm hn ch nguy c giao phi cn huyt cho các
qun th nh b cô lp. i vi các vùng phân b mà bò tót có s lng cá th ít,
vùng sng b thu hp và b cô lp hoàn toàn nh  Lc Ninh, Tân Lp, Pù Hu, Ninh
Sn, cn xem vic di chuyn gp các đàn bò tót này vào khu vc phân b có điu


21
21
kin phát trin tt hi, hoc chuyn các cá th bò tót đó đn các trung tâm nuôi bo
tn đ làm ngun ging b m cho hot đng nuôi bo tn. Hot đng bo tn ngun
gien ca qun th bò tót  Vit Nam cng cn đc quan tâm thc hin bng cách,
thu thp và lu gi các vt liu di truyn nh phôi, trng, tinh trùng, mô… Vic lu
giu cn
đc thc hin  c Vit Nam và  Ngân hàng Gien quc t đ đm bào các
vt liu di truyn ca qun th bò tót ca Vit Nam luôn đc bo v trong điu kin
an toàn nht.
3.12.4.2. Các bin pháp v chính sách
Bò tót là mt trong các loài đc đc u tiên bo tn  Vit Nam (Ngh đnh
39/CP, 18/HBT, 48/2002/N-CP, 32/2006/N-CP, Sách  Vit Nam (1992,
2000, 2007). Vi phm v sn bn trái phép, phá h
y vùng sng ca bò tót cn phi
đc x lý nghiêm khc, mang tính rn đe mnh thì mi có kh nng làm gim các
hot đng buôn bán bt hp pháp. Cn phi xây dng quy ch qun lý vùng bo tn
bò tót, trong đó lit kê các hot đng b cm và hn ch trong vùng sng ca bò tót.

3.12.4.3. Bin pháp tuyên truyn và giáo dc cng đng
Các hot đng tuyên truyn v bo tn bò tót, thú móng guc nguy cp hi
n ti
vn cha đc thc hin và quan tâm đúng mc  Vit Nam, vì th, s hiu bit và
quan tâm ca xã hi đi vi các hot đng bo v bò tót còn ít. Do đó, cn có các
hot đng giáo dc và tuyên truyn, nhm nâng cao hiu bit và s quan tâm ca
cng đng đi vi các hot đng bo v và phát trin qun th bò tót  Vit Nam.
Cn g
n các hot đng tuyên truyn v bo v loài bò tót vi hot đng giáo dc môi
trng trong trng hc  các vùng phân b ca bò tót.


22
22
KT LUN VÀ KIN NGH
Kt lun
1. ã xác đnh đc 27 khu vc thuc 15 tnh là các vùng phân b chính ca qun
th bò tót  Vit Nam, trong đó, các khu rng đc dng có vai trò cc k quan trng
và là ni trú ng chính.  phía Bc, vùng phân b t nhiên ca bò tót gii hn  hu
ngn sông à và mt s tnh biên gii Vit Nam - Lào.  min Trung đn min Nam,
bò tót phân b
  các tính biên gii Vit Nam - Lào và Vit Nam - Cam-pu-chia.
2. Qun th bò tót  Vit Nam đã đc uc tính là có khong 344 cá th. Qun th
bò tót  Vit Nam có mt đ thp  hu ht các vùng phân b, trung bình là 3 cá
th/10.000 ha, cao nht là Cát Tiên (11/10.000), thp nht  Pù Mát (0,5/10.000). Cu
trúc tui  22 đàn bò tót đã nghiên cu là 3 trng thành: 1,45 bò nh: 1,05 bê
(3:1,45:1,05); t l gii tính ca bò trng thành là 1,18 đc:1,82 cái (1,18:1,82). Bò
tót luôn sng và hot đng theo đ
àn. Bò tót đ mi la mt con,  nhiu tháng trong
nm.

3. ã xác đnh đc 125 loài thuc 42 h thc vt làm thc n ca bò tót. Bò tót
có nhu cu nc và khoáng cao, do đó, các đim nc và đim mui khoáng luôn là
mt phn không th thiu trong vùng sng ca bò tót.
4. Bò tót là loài có khong cách di chuyn trong ngày rng. Khong cách di
chuyn trong ngày ca 4 cá th đã nghiên cu là 4.524 m.  các vùng đa hình bng
phng, bò tót di chuyn r
ng hn ni có đ chênh cao ln. Hot đng ca bò tót
thng sau 16:00 và trc 05:30, lúc tri cha sáng rõ. Bò tót hot đng  5 kiu sinh
cnh chính là: (i) rng thng xanh; (ii) rng bán thng xanh; (iii) rng rng lá; (iv)
rng tre na/hn giao tre na; (v) trng c và cây bi. Bò tót không sng  rng
nguyên sinh và rng già có nhiu g ln. Trung bình vùng sng ca 5 đàn bò tót đã
nghiên cu trong mùa ma là 2.826 ha, mùa khô là 2.719 ha, trung bình c nm là
3.160 ha. Không có s khác bit gia vùng s
ng mùa ma và mùa khô. Vùng sng
ca bò tót  Vit Nam ghi nhn ch yu  đ cao 150 m đn 1.900 m, ph bin t
150-700 m so vi mt nc bin. Bò tót không sng  các khu vc núi đá.
5. Qun th bò tót  Vit Nam có s đng nht v di truyn.
6. Các loài ni ký sinh trùng đã ghi nhn đc  bò tót là cu trùng, sán lá gan,
sán lá d c, giun đa, giun kt ht; các loài ngoi ký sinh trùng đã ghi nhn là ve đ,


23
23
ve bò và rui trâu. Các mi đe da chính đn s tn ti và phát trin ca bò tót  Vit
Nam là: (i) sn bn bt hp pháp; (ii) qun th b cô lp v di truyn; (iii) suy gim
vùng sng; (iv) nguy c nhim bnh và lai vi gia súc; (v) dch bnh t nhiên; (vi)
thú sn mi.

Kin ngh
1. Tip tc nghiên cu v sinh hc và sinh thái ca bò tót, chú trng vào các

nghiên cu v di truyn, dch b
nh và hot đng, s dng sinh cnh.
2. Thc hin các nghiên cu v nhân nuôi bo tn bò tót nh mt gii pháp can
thip ch đng đ gim nguy c suy thoái di truyn trong các qun th nh, b cô lp.
3. Thc hin các hot đng thu và lu gi vt liu di truyn ca qun th bò tót 
Vit Nam.