Đầu đề tác phẩm báo chí trên báo in Việt Nam (Khảo sát một số báo và tạp chí ở Việt Nam từ 1995 đến hết năm 2003)

Bộ giáo dục v đo tạo Học viện Chính trị Quốc gia
hồ chí minh
Học viện Báo chí v Tuyên truyền



Trần thị thu nga


Đầu đề tác phẩm báo chí trên báo in Việt Nam
(Khảo sát một số báo và tạp chí ở Việt Nam
từ 1995 đến hết năm 2003)


Chuyên ngành : Báo chí học
Mã số : 62 32 01 01


Tóm tắt Luận án tiến sĩ báo chí học



H nội - 2007


Công trình đợc hon thnh tại
Học viện chính trị quốc gia Hồ Chí Minh
Học viện báo chí v tuyên truyền

Ngời hớng dẫn khoa học:
PGS, TS Tạ Ngọc Tấn


Phản biện 1:
PGS, TS Dơng Xuân Sơn


Phản biện 2:
TS Lê Khắc Cờng


Phản biện 3:
TS Nguyễn Tuấn Phong


Luận án đợc bảo vệ trớc Hội đồng chấm luận án cấp Nhà nớc
theo Quyết định số: 6466/QĐ-BGDĐT ngày 8/10/2007.
Họp tại Phòng Bảo vệ luận án - Học viện Báo chí và Tuyên truyền
vào hồi . giờ . ngày . tháng . năm 200

Có thể tìm hiểu luận án tại:
- Th viện Quốc gia
- Th viện Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh
- Trung tâm thông tin th viện Học viện Báo chí và Tuyên truyền

Danh mục công trình của tác giả
liên quan đến đề ti


1. Đầu đề tác phẩm báo chí - Tạp chí Báo chí và Tuyên
truyền, số 3/2002.
2. Tham luận tại Hội thảo 80 năm báo chí cách mạng Việt Nam
do Học viện Báo chí và Tuyên truyền tổ chức năm 2005. Đề tài:
V.I.Lênin và Hồ Chí Minh bàn về tự do báo chí.
3. Tham luận tại Hội thảo khoa học Tìm hiểu hoạt động báo
chí của Ngô Tất Tố do Hội Nhà báo TP. Hà Nội tổ chức
năm 2005. Đề tài: Giá trị văn hóa và ý nghĩa thực tiễn
trong các thể loại báo chí của Ngô Tất Tố.
4. Phát triển chữ quốc ngữ và ngôn ngữ trong thể loại báo
chí của Ngô Tất Tố, Tạp chí Báo chí và Tuyên truyền, số
7/2006.
5. Cách đặt đầu đề bài báo của Hồ Chí Minh, Tạp chí Lý
luận chính trị và truyền thông, số Xuân Đinh Hợi 2007.
6. Để có một đầu đề tác phẩm báo chí đúng và hay, Tạp chí
Lý luận chính trị và truyền thông, số 3/2007.


1
Mở đầu

1. Tính cấp thiết của đề tài
Chất lợng của một tờ báo phụ thuộc vào mỗi tác phẩm báo chí
tạo nên số báo. Chất lợng của mỗi tác phẩm báo chí lại phụ thuộc
vào nhiều yếu tố: thể loại, cách chọn lựa chi tiết, sự kiện, cách diễn

đạt và cách đặt đầu đề Đầu đề là một phần không thể thiếu đối với
hình thức và nội dung của một tác phẩm. Về hình thức, đầu đề đợc
in chữ to nhất, trình bày nổi bật nhất để thu hút sự chú ý của độc giả
và làm nên sự hoàn chỉnh cho tác phẩm. Về nội dung, đầu đề nh một
sự dẫn dắt, giới thiệu ngời đọc đến với tác phẩm để tìm hiểu kỹ
những thông tin đã đợc gợi mở.
Đối với một trang báo, đầu đề cũng có vai trò rất quan trọng. Các
đầu đề tạo nên một phác thảo đầu tiên về dung lợng thông tin của trang
báo. Vì lẽ đó, tờ báo nào cũng cố gắng tận dụng đất trang một để đa
ra những đầu đề thật hay, lạ và ấn tợng nhằm cuốn hút và kích thích sự
chú ý của độc giả. Tờ báo nào cũng mong muốn tạo dựng đợc một hệ
thống đầu đề trung thành với nội dung thông tin của tờ báo, trang báo,
hấp dẫn, sắc sảo và có nét độc đáo riêng so với các tờ báo khác.
Tuy nhiên, trên thực tế những ngời sáng tạo và sử dụng đầu đề
trên báo không phải tất cả đều đã thống nhất với nhau về những
nguyên tắc cấu tạo và hành chức của hệ thống đầu đề. Trong hoạt
động nghiên cứu, nhìn chung, đầu đề cũng còn là một vấn đề cha
đợc chú ý đúng mức. Từ đó, có thể thấy việc nghiên cứu các đầu đề
trên báo một cách có hệ thống, tìm hiểu khả năng chuyển tải thông
tin, cách cấu trúc và sử dụng đầu đề phù hợp, hiệu quả là một công
việc cần thiết. Điều đó không chỉ có ý nghĩa đối với hoạt động nghiên
cứu lý luận báo chí mà còn có ý nghĩa đối với hoạt động thực tiễn của
các cơ quan báo chí và mỗi nhà báo.


2
2. Tình hình nghiên cứu đề tài
2.1. Trên thế giới
Trong một số giáo trình về nghiệp vụ báo chí các tác giả cũng đề
cập đến đầu đề nh một thao tác nghiệp vụ rất quan trọng của nghề

báo. Tuy nhiên, nội dung dành cho đầu đề tác phẩm báo chí trong các
giáo trình trên còn quá ít ỏi, có tài liệu chỉ có vài dòng.
Trong cuốn Information et persuation ecrire, khi đề cập đến kỹ
thuật đặt đầu đề tác phẩm báo chí, Thomas Gegeley đề cập đến thợng
đề (surtitre), đề (titre), hạ đề (soustitre) và đầu đề giữa (intertitre). Căn
cứ vào nội dung thông tin của đầu đề, tác giả chia thành các loại nh:
đầu đề bình phẩm (titre decommentaire), đầu đề trần thuật (titre
derécit), đầu đề khẳng định (titre affirmatif) Tuy nhiên, dung lợng
dành cho phần này rất khiêm tốn.
Trên cơ sở hình thức thông tin nội dung, Galperin cũng chia đầu
đề thành sáu loại: tên gọi - biểu tợng; tên gọi - luận đề; tên gọi -
trích dẫn; tên gọi - thông báo; tên gọi - ám chỉ; tên gọi - kể chuyện.
Loic Hervouet trong cuốn Viết cho độc giả trên cơ sở xác định
những tính chất của tít báo nh rõ ràng, dễ hiểu, ngắn, năng động,
chính xác, chứa thông tin và thích đáng đã đề cập đến ba dạng tít: tít
thông báo; tít kích thích; tít hỗn hợp.
Các tác giả Jean - Luc Martin - Lagardette trong cuốn Le guide de
lecriture journalistique quan niệm đầu đề là bộ mặt của một bài báo.
Dựa trên chức năng của đầu đề tác phẩm báo chí, các tác giả chia chúng
thành hai loại chính: đầu đề mang thông tin và đầu đề gây chú ý.
Maria Lukina khi bàn về Công nghệ phỏng vấn cũng đề cập
đến đầu đề của bài phỏng vấn (dịch giả gọi là tít) và chia chúng
thành hai dạng: tít chính và tít phụ.
2.2. ở Việt Nam
Theo tác giả Trịnh Sâm, giới nghiên cứu ngôn ngữ học quan tâm
đến vấn đề này nhiều hơn cả tuy còn tản mạn. Có thể gặp rải rác các bài
viết trên tạp chí ngôn ngữ nh: Về tên các bài báo của Chủ tịch Hồ Chí


3

Minh, Nhờ đâu những tiêu đề bài viết có sức hấp dẫn Ngoài ra, còn
có thể kể đến các bài nghiên cứu, các cuốn sách có đề cập đến đầu đề
văn bản nhân bàn về một vấn đề khác có liên quan nh: Cách ngắt dòng
trong việc trình bày đầu đề ở các văn bản, Ngữ pháp của cách nói: Vỡ
đê, Vỡ bờ, Vỡ mộng, Tiêu đề và các bình diện nghiên cứu ngôn
ngữ học về tiêu đề, Cấu trúc của tiêu đề văn bản tiếng Việt trong
phong cách thông tấn báo chí (dẫn theo Trịnh Sâm).
Hoàng Anh xuất phát từ quan điểm ý nghĩa chức năng đã chia
tiêu đề thành bảy kiểu cơ bản: tiêu đề xác nhận; tiêu đề câu hỏi; tiêu
đề kêu gọi; tiêu đề trích dẫn; tiêu đề bình luận; tiêu đề giật gân; tiêu
đề gợi cảm.
Công trình đề cập sâu nhất đến đầu đề văn bản nói chung là cuốn
Tiêu đề văn bản tiếng Việt của tác giả Trịnh Sâm. Trong cuốn sách
này, đầu đề tác phẩm báo chí cũng đợc đề cập đến ở mục Tiêu đề văn
bản trong phong cách thông tấn. Trong mục này tác giả đề cập đến cấu
trúc của tiêu đề mẩu tin, phỏng vấn, phóng sự và tiểu phẩm.
Tác giả Vũ Quang Hào cũng dành một chơng Ngôn ngữ tít
báo đề cập đến đầu đề tác phẩm báo chí trong cuốn Ngôn ngữ báo
chí. Trong chơng này, tác giả tập trung nghiên cứu chức năng và
cấu trúc của tít báo, các loại tít thờng gặp, các loại tít mắc lỗi.
Trong các cuốn Tác phẩm báo chí tập 1; Thể loại báo chí;
Tác phẩm báo chí tập 2, các tác giả cũng dành một dung lợng nhỏ
đề cập đến cách đặt đầu đề của một số thể loại báo chí nh tin, phóng
sự, ký chân dung
Ngoài một vài khóa luận cử nhân của sinh viên hai khoa Báo chí
thuộc Học viện Báo chí và Tuyên truyền và Đại học Khoa học xã hội
và Nhân văn nghiên cứu tít trên một tờ báo cụ thể, cho đến nay cha
có một công trình nghiên cứu riêng biệt, chuyên sâu nào về đầu đề tác
phẩm báo chí trên báo in Việt Nam nói chung. Đây là lần đầu tiên,
vấn đề này đợc nghiên cứu ở phạm vi một luận án tiến sĩ.

4
3. Mục đích và nhiệm vụ của luận án
Mục đích của luận án là tìm hiểu cơ sở khoa học và thực tiễn của
việc đặt đầu đề cho một tác phẩm báo chí. Trên cơ sở đó, luận án giúp
các phóng viên, biên tập viên hình thành kỹ năng đặt đầu đề đúng và
hay, góp phần nâng cao hiệu quả thông tin trên báo.
Để đạt đợc mục đích trên, luận án sẽ thực hiện các nhiệm vụ sau:
- Làm sáng tỏ đặc trng của đầu đề tác phẩm báo chí, chức năng và
các yêu cầu đối với một đầu đề trên báo.
- Nghiên cứu hệ thống đầu đề trên báo từ phạm trù nội dung
thông tin.
- Nghiên cứu cấu trúc ngữ pháp và nghệ thuật ngôn từ của đầu đề.
- Nghiên cứu sự tác động của các loại báo in và các thể loại đối
với đầu đề tác phẩm báo chí.
- Dự báo xu hớng vận động phát triển của đầu đề và kiến nghị
một số giải pháp nâng cao chất lợng và hiệu quả của đầu đề tác
phẩm báo chí.
4. Đối tợng, phạm vi nghiên cứu của luận án
Đối tợng khảo sát của luận án là đầu đề tác phẩm báo chí trên
18 tờ báo và tạp chí tiêu biểu nh: Nhân Dân, Quân Đội Nhân Dân,
Lao Động, Thanh Niên, Hà Nội mới, Thời báo Kinh tế Việt Nam,
Tiền Phong, Tuổi Trẻ, Sài Gòn giải phóng, Ngời Lao Động, Đại
Đoàn Kết, tạp chí Thanh Niên, tạp chí Cộng Sản, tạp chí Báo chí và
Tuyên truyền từ năm 1995 đến hết năm 2003.
5. Giả thuyết nghiên cứu
Công việc nghiên cứu phân loại đầu đề, tìm hiểu các cách đặt đầu
đề nh thế nào cho đúng và hay chỉ có thể có ý nghĩa khoa học và có
giá trị ứng dụng cao trong thực tiễn tác nghiệp nếu triển khai nghiên

cứu đầu đề trên cả ba bình diện: nội dung, cấu trúc ngôn ngữ và ý
nghĩa chức năng của đầu đề.


5
6. Cơ sở lý luận và phơng pháp nghiên cứu
- Cơ sở lý luận: T tởng của Mác - Ăng ghen - Lê nin, t tởng
Hồ Chí Minh về công tác t tởng, văn hoá, báo chí và báo chí vô sản.
- Phơng pháp nghiên cứu: phơng pháp thống kê, phân tích, so
sánh, đối chiếu, phỏng vấn sâu, phỏng vấn nhóm.
7. Đóng góp mới của luận án
Cái mới của luận án là tạo dựng đợc diện mạo của hệ thống đầu
đề trên các báo với các kiểu loại đa dạng, phong phú và sự phù hợp với
đặc điểm của các loại báo in và các thể loại từ một góc nhìn khá toàn
diện, từ đó dự báo xu hớng vận động phát triển, kiến nghị các giải
pháp nâng cao chất lợng và hiệu quả của đầu đề tác phẩm báo chí.
8. Kết cấu của luận án
Ngoài phần mở đầu, phần kết luận, danh mục tài liệu tham khảo
và phụ lục, luận án chia thành năm chơng, 12 tiết.
* * *
Chơng 1
Những vấn đề chung về đầu đề tác phẩm báo chí
1.1. Khái niệm và đặc trng của đầu đề tác phẩm báo chí
1.1.1. Khái niệm đầu đề tác phẩm báo chí
Trên báo in, tác phẩm báo chí đợc hiểu là chỉnh thể sáng tạo dới
dạng văn bản của tác giả trên các báo, tạp chí hay xuất bản phẩm định kỳ.
Đầu đề tác phẩm báo chí là một dạng đầu đề văn bản trong phong cách
ngôn ngữ báo chí. Đó là tên gọi chính thức của một tác phẩm báo chí
1.1.2. Đặc trng của đầu đề trong phong cách ngôn ngữ báo chí
Để thực hiện chức năng thông tin và tác động xã hội của mình,

báo chí phản ánh hiện thực cuộc sống bằng các sự kiện xác thực và thời
sự. Có thể nói, tính sự kiện là đặc trng quan trọng nhất của phong
cách ngôn ngữ báo chí. Theo tác giả Hoàng Anh, tính sự kiện đã tạo


6
nên cho ngôn ngữ báo chí một loạt các tính chất cụ thể nh: tính chính
xác, tính đại chúng, tính ngắn gọn, tính định lợng, tính bình giá, tính
biểu cảm, tính khuôn mẫu. Chúng tôi đồng tình với ý kiến của tác giả
và bổ sung thêm một tính chất mà theo chúng tôi là quan trọng nhất
của ngôn ngữ sự kiện, đó là tính thời sự. Các đặc trng này quyết định
và chi phối đầu đề tác phẩm báo chí cả về nội dung thông tin cũng nh
cấu trúc ngữ pháp và nghệ thuật ngôn từ. Để thỏa mãn các đặc trng
trên, đầu đề tác phẩm báo chí buộc phải tuân theo nguyên tắc: chuyển
tải đợc một lợng thông tin tối đa qua một hình thức ngôn ngữ cô
đọng, dễ hiểu và có sức tác động mạnh nhất. Nguyên tắc đó vừa chế
định phơng pháp thể hiện của nhà báo, vừa mở ra một chân trời rộng
lớn cho sự sáng tạo và kiếm tìm những cách diễn đạt mới. Chính vì thế,
theo chúng tôi, đầu đề tác phẩm báo chí có kiểu loại và cấu trúc phong
phú nhất so với đầu đề ở các phong cách khác. Đầu đề trong phong
cách báo chí có thể sử dụng một cách tổng hợp các phơng tiện ngôn
ngữ vốn là đặc trng trong đầu đề của các phong cách khác và đợc
sàng lọc dới áp lực của ngôn ngữ báo chí. Đặc biệt theo Trịnh Sâm,
trong phong cách báo chí, kỹ thuật trình bày đợc coi nh những thủ
pháp văn tự (les procédes décriture) quan trọng và đợc khai thác triệt
để nhằm mục đích nhấn mạnh thông tin và làm nổi bật các quan hệ ý
nghĩa của các thành phần ngữ pháp trong cấu trúc đầu đề.
1.2. Chức năng của đầu đề tác phẩm báo chí
1.2.1. Chức năng định danh
Thông thờng để hoàn thành một tác phẩm nói chung bao giờ

ngời làm báo cũng phải có trong tay những t liệu nhằm đảm bảo,
thoả mãn các câu hỏi: Ai (who)? Việc gì (what)? Thời điểm nào
(when)? Địa điểm nào (where)? Tại sao (why)? Nh thế nào (how)?
ý nghĩa của sự kiện (so what)?
ở mỗi thể loại, chúng đợc biểu hiện một cách khác nhau. Nếu
việc thể hiện các nội dung trên là quá trình sáng tạo tác phẩm thì việc đặt


7
tên gọi cho các nội dung ấy là quá trình đặt đầu đề. Chúng ta không thể
tách rời việc thể hiện nội dung tác phẩm và đặt đầu đề bởi bản chất của
việc đặt đầu đề là gói trọn các nội dung đó trong một từ, một ngữ, một
câu, một kết cấu ngữ pháp nhất định, phù hợp với chuẩn ngôn ngữ.
1.2.2. Chức năng thông tin
Đầu đề chứa đựng một sức biểu hiện khái quát và tổng hợp cho
cả tác phẩm. Đó là một cái nhãn mang những thông tin chỉ dẫn cho
phần nội dung. Nó mang lại nhận thức tức thời về thông điệp chính.
1.2.3. Chức năng quảng cáo
Đầu đề của tác phẩm cũng giống nh gơng mặt của con ngời,
hơng sắc của loài hoa. Nó là yếu tố đầu tiên tạo ra sự chú ý, quan tâm
của công chúng và cân nhắc xem nên đọc hay không đọc tác phẩm,
trang báo và tờ báo. Đầu đề thu hút sự chú ý của độc giả khi họ lớt
xem tờ báo lần đầu tiên vì có những độc giả chỉ xem lớt qua tờ báo ấy
trớc khi quyết định mua. Đầu đề phải nhấn mạnh cái mới, cái hay
đáng đọc để sau khi lớt nhanh qua một tờ báo, độc giả sẽ biết đợc
ngày hôm nay có gì mới, thông tin nào quan trọng hơn và có thể lựa
chọn thông tin một cách nhanh chóng nhất. Đặt đầu đề hay là một cách
quảng cáo hấp dẫn, sang trọng và hợp pháp cho tác phẩm và tờ báo.
1.3. Yêu cầu đối với đầu đề tác phẩm báo chí
1.3.1. Nhóm các yêu cầu về nội dung

- Đầu đề phải có thông tin
- Đầu đề phải có tính thời sự
- Đầu đề phải phù hợp với nội dung của tác phẩm
- Đầu đề phải phù hợp với đặc điểm của từng loại báo in và đặc
điểm của từng thể loại
1.3.2. Nhóm các yêu cầu về ngôn ngữ
- Đầu đề phải đúng chuẩn ngôn ngữ
- Đầu đề phải ngắn gọn
- Đầu đề phải hấp dẫn


8
- Đầu đề phải gợi mở
- Đầu đề phải tiêu biểu
Kết luận chơng 1

Kế thừa và phát triển các hớng tiếp cận khác nhau của các tác
giả đi trớc, chúng tôi nhận thấy, đầu đề tác phẩm báo chí mang
những đặc trng rõ nét của phong cách ngôn ngữ báo chí. Chúng thể
hiện tính thời sự, cập nhật và sự chính xác của thông tin sự kiện trong
một cấu trúc ngôn từ hàm súc, đan xen một cách linh hoạt giữa tính
khuôn mẫu và tính biểu cảm. Với t cách là yếu tố đợc độc giả quan
tâm đầu tiên, đầu đề thực hiện đồng thời cả ba chức năng định danh -
thông tin - quảng cáo cho tác phẩm và tờ báo. Để hoàn thành các
chức năng quan trọng đó, theo chúng tôi, một đầu đề đúng và hay
phải thỏa mãn bốn yêu cầu cơ bản về nội dung và năm yêu cầu cơ bản
về ngôn ngữ. Bốn yêu cầu cơ bản về nội dung là: đầu đề phải có
thông tin, có tính thời sự, phù hợp với nội dung tác phẩm, phù hợp với
đặc điểm của từng loại báo in và đặc điểm của từng thể loại báo chí.
Năm yêu cầu cơ bản về ngôn ngữ là: đầu đề phải đúng chuẩn ngôn

ngữ, ngắn gọn, hấp dẫn, gợi mở và tiêu biểu.
Nghiên cứu đặc trng và chức năng của đầu đề tác phẩm báo
chí, những yêu cầu cơ bản của một đầu đề báo chí đúng và hay chính
là xác lập cơ sở lý thuyết để nghiên cứu khảo sát diện mạo hệ thống
đầu đề trên báo in Việt Nam ngày nay trên cả ba bình diện: nội dung,
hình thức và ý nghĩa chức năng ở các chơng sau của luận án. Trên cơ
sở lý thuyết và những nghiên cứu khảo sát đó, chúng tôi có thể mạnh
dạn dự báo một số xu hớng vận động chính của đầu đề trong khoảng
thời gian 10 năm qua, đề xuất một số giải pháp nâng cao chất lợng
và hiệu quả của đầu đề tác phẩm báo chí trên báo in ngày nay.
* * *


9
Chơng 2
Quan hệ nội dung giữa đầu đề v tác phẩm
2.1. Đầu đề phản ánh một phần tinh thần tác phẩm
2.1.1. Đặc điểm
Đây là sản phẩm của cách đặt đầu đề theo phơng thức nêu một
vấn đề hoặc rút một chi tiết không phải là chính yếu của tác phẩm:
thời gian diễn ra sự kiện, nơi diễn ra sự kiện, tên đối tợng.
2.1.2. Khả năng xuất hiện
Kiểu đầu đề này đơn giản, dễ đặt, tiện dụng và luôn cho một điểm
giao thoa nhất định giữa giá trị nội dung của đầu đề với tác phẩm nên
chúng xuất hiện trên báo với tần số cao: 29,56%.
2.2. Đầu đề phản ánh toàn bộ tinh thần tác phẩm
2.2.1. Nêu sự kiện, vấn đề trung tâm của tác phẩm
Thông tin ở đầu đề nêu bật đợc nội dung tác phẩm. Ngời đọc
chỉ cần đọc đầu đề cũng có thể nắm bắt đợc thông tin cơ bản. Đây là
dạng đầu đề dễ chiếm đợc cảm tình của ngời đọc, gây ấn tợng, thể

hiện đợc tinh thần tác phẩm ở mức độ cao.
Các phóng viên, biên tập viên thờng chọn những chi tiết tiêu
biểu, gây tác động mạnh, có khả năng bộc lộ đợc vấn đề trọng tâm
cũng nh bản chất của sự kiện cho đầu đề dạng này.
Các đầu đề này đợc sử dụng phổ biến trên tất cả các báo và có
tần số xuất hiện cao: 31,73%.
2.2.2. Khái quát nội dung tác phẩm
Đầu đề dạng này là những nhận xét, đánh giá mang tính khái quát
của phóng viên, biên tập viên. Sức hấp dẫn của kiểu đầu đề này phụ
thuộc rất nhiều vào năng lực ngôn ngữ, vốn sống, kinh nghiệm, tâm
huyết của phóng viên, biên tập viên. Đôi khi những nghịch lý phóng
viên, biên tập viên rút ra đợc từ sự quan sát tinh tế, sắc sảo hay sự đồng
cảm, thái độ và tinh thần trách nhiệm trớc những vấn đề bức xúc, nhạy


10
cảm của đời sống xã hội thể hiện trong nhận xét đánh giá của họ đã
mang đến cho độc giả những đầu đề đầy sức thuyết phục.
Trên các tờ báo nói chung, đây là dạng đầu đề có tần số xuất
hiện không cao lắm: 16,62%.
2.2.3. Sử dụng các phụ đề
Phụ đề thờng đợc trình bày thành các mục nhỏ, nằm trên hoặc
dới đầu đề, xen vào từng đoạn của tác phẩm tùy theo tính chất hoặc
dung lợng của sự kiện. Căn cứ vào nội dung và hình thức trình bày
của phụ đề, có thể chia thành ba dạng: thợng đề, hạ đề và trung đề.
Phơng thức dùng phụ đề để hỗ trợ thông tin cho đầu đề đặc biệt
phù hợp với các tác phẩm có dung lợng dài, nội dung phức tạp, nhiều
vấn đề. Trên các báo, chúng xuất hiện với tần số 20,06%.
2.3. Đầu đề nâng cao tinh thần tác phẩm
Kiểu đầu đề này đòi hỏi đầu đề vừa khái quát đợc nội dung tác

phẩm, vừa có những thủ pháp ngôn ngữ để tạo ra một giá trị biểu cảm
nhất định. Giá trị biểu cảm ấy đa sự hiểu biết, sự cảm nhận của
ngời đọc đi xa hơn chính nội dung tác phẩm.
Đầu đề nâng cao tinh thần tác phẩm có tần số xuất hiện thấp:
2,03%. Chúng đòi hỏi sự đầu t nhiều về t duy và vốn ngôn ngữ,
trong khi đó phóng viên, biên tập viên lại bị câu thúc bởi định kỳ ra
báo, mật độ và số lợng công việc.
Kết luận chơng 2

Qua nghiên cứu các kiểu đầu đề trên báo, có thể khẳng định một
điều: không có cách đặt đầu đề nào là tối u và chiếm tỉ lệ tuyệt đối. Sự
hơn kém nhau về tần số giữa các kiểu đầu đề không phải là quá lớn. Điều
đó cho thấy việc sử dụng khá cân đối, hài hoà và đồng thời của nhiều
cách đặt khác nhau để tạo sự đa dạng, phong phú cho tác phẩm là điều
các báo đều quan tâm đến. Nhờ vậy, ngời đọc luôn đợc đổi món khi
tiếp nhận tác phẩm. Đó không chỉ là nhu cầu của ngời đọc mà còn là


11
một trong những mục tiêu cần đạt đợc trong phơng pháp hoạt động
thông tin báo chí. Đầu đề là điểm tiếp xúc đầu tiên của bạn đọc với tác
phẩm. Đầu đề không chỉ đơn thuần làm nhiệm vụ trang điểm, làm tác
phẩm thêm bắt mắt, chúng thực hiện nhiệm vụ chuyển tải thông tin
của tác phẩm, tạo sự thích thú và thu hút họ vào vấn đề tác phẩm thể
hiện. Nhìn chung, đặt đầu đề là khâu quan trọng trong quá trình sáng tạo
một tác phẩm báo chí. Ngoài tri thức, kinh nghiệm và vốn thực tiễn
ngời viết phải có một khả năng mẫn cảm thực sự về ngôn ngữ. Việc đặt
đầu đề cũng cần thiết nh viết tác phẩm. Một tác phẩm hay nhng đầu đề
dở có thể phá vỡ hoàn toàn kênh thông tin tác phẩm - ngời đọc. Làm thế
nào để có một đầu đề ngắn gọn và hấp dẫn, sử dụng các phơng thức tác

động nh thế nào để tạo nên giá trị biểu cảm và sức thuyết phục cho đầu
đề ? Chơng 3 của luận án sẽ tiếp tục làm sáng tỏ những vấn đề đó.
* * *
Chơng 3
Cấu trúc ngữ pháp v nghệ thuật ngôn từ
của đầu đề tác phẩm báo chí
3.1. Cấu trúc ngữ pháp của đầu đề
3.1.1. Đầu đề có cấu trúc là một câu
- Đầu đề có cấu trúc kiểu câu đơn
Đầu đề câu đơn có mô hình một cụm chủ vị, có hai phần đề -
thuyết rõ ràng, và thờng tơng hợp với kết cấu chủ ngữ - vị ngữ hay
kết cấu chủ thể - hành động.
Đầu đề câu đơn xuất hiện với tần số cao: 26,67%. Chúng phù
hợp với các tờ nhật báo, báo dày kỳ và có phong cách thể hiện hiện
đại. Tuy có tần số xuất hiện cao và khả năng chuyển tải một thông
báo hoàn chỉnh song đầu đề câu đơn không hấp dẫn và gợi trí tò mò
của độc giả bằng các đầu đề có dạng ngữ trực thuộc. Chính vì vậy,


12
đầu đề câu đơn nếu không sử dụng các yếu tố mới lạ, hay nghệ thuật
ngôn từ để tạo ra giá trị biểu cảm thì dễ bị đơn điệu, nhàm chán.
- Đầu đề có cấu trúc kiểu câu ghép
Đầu đề câu ghép có mô hình cấu trúc hai cụm chủ vị trở lên. Chúng
biểu hiện sự nhận thức t duy nhiều mặt và tính phức tạp bên trong của
các hiện tợng khách quan nên có thể chứa đựng lợng thông tin lớn.
Đầu đề câu ghép thờng thích hợp với các tác phẩm có dung
lợng dài, nhiều vấn đề phức tạp, nhng có tần số thấp: 2,33%.
- Đầu đề có cấu trúc kiểu A : B
Cấu trúc đầu đề có mô hình A : B có tác dụng nhấn mạnh và nêu

bật những thông tin có quan hệ với nhau nhng lại có thể phân lập với
nhau nhằm làm cho độc giả chú ý hơn. A và B có thể đợc phân lập
dới dạng A : B hay A, B hoặc A - B, trong đó dạng A : B là chủ yếu.
Tuy hình thức phân lập có khác nhau song về bản chất đều là sự phân
lập giữa phần đề (A) và phần thuyết (B) của phát ngôn. Các đầu đề này
có tần số xuất hiện không cao lắm: 12,18% mặc dù chúng dễ đặt, dễ
trình bày để nhấn mạnh chi tiết quan trọng gây sự chú ý của ngời đọc.
3.1.2. Đầu đề có cấu trúc một ngữ trực thuộc
- Kiểu đầu đề danh ngữ
Đây là kiểu đầu đề một ngữ có danh từ làm trung tâm, rất phù hợp
với các kiểu đầu đề nêu vấn đề, gọi tên sự vật, hiện tợng, đáp ứng chức
năng định danh - thông tin của đầu đề, đồng thời rất dễ đặt. Vì thế, chúng
có tần số xuất hiện cao nhất trên các tờ báo khảo sát: 34,81%.
- Kiểu đầu đề động ngữ:
Cấu trúc đầu đề động ngữ có thành tố trung tâm là động từ. Cấu
trúc đầu đề này có khả năng biểu thị sự vận động, quá trình diễn ra
của sự kiện, hiện tợng. Chúng có tần số xuất hiện là 18,5%, rất thích
hợp với các kiểu đầu đề nêu vấn đề, sự kiện trung tâm của tác phẩm.


13
- Kiểu đầu đề tính ngữ
Đầu đề tính ngữ có tính từ làm thành tố trung tâm, có khả năng
biểu hiện những tính chất, phẩm chất, thích hợp với các đầu đề mang
tính biểu cảm. Chúng có tần số thấp: 1,53%.
- Kiểu đầu đề trạng ngữ
Các đầu đề trạng ngữ thờng bắt đầu bằng giới từ. Trong cấu trúc
phát ngôn, trạng ngữ luôn thuộc phần đề và thờng nằm ngoài cấu trúc
nòng cốt. Vì thế cấu trúc đầu đề trạng ngữ là cấu trúc để ngỏ thông tin.
Phần thuyết của phát ngôn, tức thông báo chính đối với ngời đọc đã bị

lợc bỏ. Ngời đọc chỉ có thể lĩnh hội thông báo đó sau khi đọc xong tác
phẩm. Đầu đề kiểu này ít hấp dẫn nên có tần số thấp: 2,58%.
3.1.3. Đầu đề có cấu trúc đặc biệt
Đây là các đầu đề có cấu trúc một từ hoặc sử dụng các công thức
toán học nh Thiệt hại = thiên tai + nhân tai. Chúng có tác động biểu
cảm, độc đáo, hấp dẫn nhng dễ bị nhàm khi lặp lại đúng nh tính chất
đặc biệt của nó. Do vậy, chúng có tần số xuất hiện rất thấp: 0,36%.
3.2. Nghệ thuật ngôn từ của đầu đề tác phẩm báo chí
3.2.1. Tác dụng của nghệ thuật ngôn từ đối với đầu đề
Nghệ thuật ngôn từ làm tăng thêm tính hấp dẫn cho đầu đề, khêu
gợi đợc tính tò mò và hứng thú của độc giả, lôi cuốn họ lựa chọn và
đọc tác phẩm.
3.2.2. Các phơng thức sử dụng nghệ thuật ngôn từ của đầu đề
Trong phần này, chúng tôi tập trung nghiên cứu phân tích 15 phơng
thức sử dụng nghệ thuật ngôn từ trong đầu đề và tác dụng biểu cảm của
chúng. Đó là các phơng thức: điệp từ; điệp ngữ; tạo vế đối lập; đảo trật
tự từ; chơi chữ; sử dụng thành ngữ, tục ngữ và thơ ca; trích dẫn; sử
dụng các yếu tố tình thái; dùng khẩu ngữ; dùng mối liên hệ âm - âm;
dùng lối nói nghịch thờng; dùng lối nói thái quá; so ánh, ẩn dụ, nhân
hóa; dùng các con số biết nói, nghệ thuật trình bày.


14
Kết luận chơng 3
Nghiên cứu cấu trúc đầu đề tác phẩm báo chí từ cấu trúc thông
thờng đến cấu trúc đặc biệt, có thể thấy mỗi kết cấu đều có yêu cầu và
tác dụng tải nghĩa ngôn ngữ riêng. Các tác giả đã tận dụng hết khả năng
của mỗi kiểu cấu trúc để phục vụ mục đích đặt đầu đề. Các số liệu về tần
số xuất hiện phù hợp với tính chất khả năng của từng kiểu cấu trúc đã chỉ
rõ khuynh hớng phát triển của quy luật ngôn ngữ học trong việc đặt đầu

đề tác phẩm báo chí. Trong mối tơng quan so sánh giữa các tờ báo tiêu
biểu, các khuynh hớng này càng đợc khẳng định.
Trớc hết, đó là sự sử dụng phong phú, đa dạng, có tần số cao các
kiểu cấu trúc câu đơn, cấu trúc A:B, danh ngữ, động ngữ mang lợng
thông tin cao, dễ nhớ, dễ hiểu. Sau đó là việc sử dụng ở mức thấp các
kiểu cấu trúc tính ngữ, trạng ngữ, cấu trúc câu ghép, cấu trúc đặc biệt,
phù hợp với quy luật ngôn ngữ, quy luật giao tiếp và thông tin báo chí.
Có thể nói rằng, đầu đề tác phẩm báo chí trên các báo khảo sát đã
thể hiện đợc tính chuẩn mực của ngôn ngữ báo chí nói chung, phản ánh
ở một mức độ nào đó sự phong phú của tiếng Việt và nghệ thuật ngôn từ
của báo chí ngày nay.
Các phơng thức miêu tả ở trên có thể cha đầy đủ nhng là
những phơng thức tác động thờng gặp nhất trong cấu trúc đầu đề.
Một đầu đề có thể sử dụng một hoặc một số phơng thức tác động
cùng một lúc để tạo nên ý nghĩa hàm ẩn và tính biểu cảm. Vì thế việc
định danh và miêu tả cho mỗi phơng thức ở trên đều chỉ có ý nghĩa
tơng đối. Không hiếm trờng hợp vừa có thể xếp đầu đề ở phơng
thức này vừa có thể xếp ở phơng thức khác. Vấn đề là ở chỗ phơng
thức nào nổi bật và dễ nhận diện hơn.
Khi thể hiện ngôn ngữ đầu đề cũng nh ngôn ngữ báo chí, nói
chung ngời viết cần tận dụng tối đa tính phong phú, đa dạng của các
phơng thức tác động tạo biểu cảm của tiếng Việt. Đây là một trong


15
những vấn đề của nghệ thuật làm báo. Nhà báo biết dùng nghệ thuật
ngôn ngữ hình ảnh để chuyển tải thông tin và giáo dục nhận thức thì
đồng thời họ cũng là nghệ sỹ.
* * *
Chơng 4

Tác động của các loại báo in v các thể loại
đối với việc sử dụng đầu đề tác phẩm báo chí
4.1. Tác động của các loại báo in đối với đầu đề tác phẩm
4.1.1. Tiêu chí phân loại báo in
Hiện nay có nhiều cách phân loại báo in dựa trên các tiêu chí khác
nhau. Luận án sử dụng tiêu chí tính chất và phơng pháp thông tin làm
cơ sở phân loại, từ đó chúng tôi có sự phân biệt giữa: nhật báo, tuần báo
và tạp chí.
4.1.2. Những khác biệt có khả năng tác động đến đầu đề tác phẩm
của các loại báo in
Trong mục này, chúng tôi tập trung phân tích những khác biệt
giữa các loại báo in dẫn đến sự khác biệt của đầu đề trên nhật báo,
tuần báo và tạp chí. Đó là những khác biệt về yêu cầu thông tin, về
công chúng tiếp nhận thông tin, về nội dung thông tin, về phát hành,
về việc sử dụng các thể loại báo chí, về dây chuyền và công nghệ sản
xuất, về mô hình tòa soạn. Chúng tôi cũng tiến hành khảo sát 12.000
đầu đề nhật báo, 12.000 đầu đề tuần báo và 12.000 đầu đề tạp chí để
làm cơ sở cho những đánh giá kết luận.
4.2. Tác động của đặc điểm thể loại đối với đầu đề tác phẩm
4.2.1. Tiêu chí phân loại
Vấn đề phân chia hệ thống thể loại hiện nay rất phức tạp và còn
nhiều ý kiến cha thống nhất. Kế thừa các quan điểm phân loại cơ
bản, tác giả đề xuất quan điểm phân loại của luận án: Dựa trên các
tiêu chí về nội dung thông tin, mục đích thông tin, phơng pháp phản


16
ánh hiện thực và ngôn ngữ thể hiện, có thể phân chia các thể loại báo
chí thành ba loại thể: loại thể thông tấn, loại thể chính luận và loại thể
thông tấn nghệ thuật.

4.2.2. Những đặc điểm thể loại có khả năng tác động đến việc sử dụng
đầu đề tác phẩm
Trong phần này, chúng tôi phân tích các đặc điểm của từng thể
loại có khả năng tạo nên sự khác biệt trong cách đặt đầu đề. Trên cơ
sở đó, chúng tôi phân tích sự phù hợp của từng thể loại đối với các
kiểu đầu đề đợc phân loại theo tiêu chí quan hệ nội dung giữa đầu đề
với tác phẩm và tiêu chí cấu trúc đã nghiên cứu khảo sát ở chơng 2
và chơng 3. Các thể loại đợc sắp xếp theo ba loại thể đã phân loại ở
mục 4.2.1. Cụ thể là:
- Loại thể thông tấn: gồm có tin, ghi nhanh, tờng thuật, bài
phản ánh, phóng sự, điều tra, phỏng vấn.
- Loại thể chính luận: gồm có xã luận, bình luận, chuyên luận và
phiếm luận.
- Loại thể thông tấn nghệ thuật: gồm có ký chân dung, th phóng
viên, nhật ký phóng viên, sổ tay phóng viên và tiểu phẩm.
Kết luận chơng 4
Tóm lại, nghiên cứu tác động của các loại báo in đến đầu đề tác phẩm
báo chí, có thể thấy sự nổi bật của các đầu đề thể hiện đợc nội dung thông
tin nhanh, trực tiếp, cập nhật, ngắn gọn, chính xác trên nhật báo; sự đồng
đều, phong phú về kiểu loại đầu đề và sự tìm tòi có chiều sâu về ngôn từ
trên tuần báo cũng nh tính chất chuyên sâu, đôi lúc đến mức khuôn mẫu,
cần có thêm sự đột phá về kiểu loại đầu đề và nghệ thuật ngôn từ trên tạp
chí. Nghiên cứu sự tác động của đặc điểm thể loại đến việc sử dụng đầu
đề, có thể thấy mỗi thể loại có sự phù hợp và có tần số xuất hiện cao đối
với một số kiểu loại đầu đề và thủ pháp ngôn từ nhất định.


17
Nắm vững đặc điểm và khả năng xuất hiện của đầu đề dới áp lực của
sự khác biệt giữa các loại báo in và thể loại báo chí là một yêu cầu quan

trọng, rất cao và rất khó đối với phóng viên, biên tập viên. Chúng giúp họ
có sự định hớng, lựa chọn nhanh khi đặt đầu đề cho tác phẩm, thẩm định
và lựa chọn chính xác khi biên tập, tổ chức nội dung cho số báo và tạp chí.
* * *
Chơng 5
Một số dự báo v kiến nghị
5.1. Xu hớng vận động của đầu đề tác phẩm báo chí
5.1.1. Những xu hớng vận động tích cực
- Đầu đề trên báo ngày càng có xu hớng ngắn hơn: Nhịp điệu
của cuộc sống công nghiệp khiến độc giả ngày càng có ít thời gian
hơn trong khi nhu cầu thông tin lại tăng cao. Điều đó khiến các nhà
báo phải tìm kiếm một cách thể hiện ngắn gọn, dồn nén.
- Đầu đề có xu hớng đơn giản nhng hàm lợng thông tin tăng lên:
Các nhà báo hiện đại chú ý đến thông tin nhiều hơn, họ thích đi thẳng
vào sự kiện, chọn những thông tin chính yếu nhất, bớt đi những câu hỏi
và cảm thán không cần thiết vốn xuất hiện rất nhiều trên báo trớc đây.
- Đầu đề ngày càng thể hiện rõ nét tính khách quan và gần gũi với
cuộc sống: Những đầu đề một chiều, nói lấy đợc, áp đặt quan điểm của
nhà báo sẽ ngày càng ít đi. Quan điểm, sự đánh giá của nhà báo đợc
bộc lộ từ chính thông tin về sự kiện.
- Xu hớng tăng cờng sự mới lạ, độc đáo trong đầu đề: Các tòa
soạn hiện đại luôn yêu cầu các phóng viên của mình tăng cờng sự
quan sát, óc phân tích, khả năng so sánh, liên tởng, gợi mở để tìm tòi
những chi tiết đắt, lạ, độc đáo, bộc lộ đợc nội dung chính của sự
kiện hay bản chất của thông tin để đặt đầu đề.


18
5.1.2. Những biểu hiện có tính chất tiêu cực
- Hiện tợng sử dụng các đầu đề mang tính giật gân, câu khách

là biểu hiện đáng lo ngại nhất hiện nay. Nó thể hiện sự suy giảm về
đạo đức và kỹ năng nghề nghiệp của một số nhà báo muốn tìm thành
công trong sự dễ dãi, coi trọng lợi nhuận hơn trách nhiệm công dân.
- Đầu đề trên báo ngày càng ít đi các đầu đề đa nghĩa. Xu hớng
sử dụng đầu đề trực tiếp, mạnh và đơn giản bị đẩy cao do tốc độ làm
báo làm giảm đi những đầu đề lấp lánh chiều sâu thông tin và sự sâu
sắc của trí tuệ.
- Nhiều đầu đề vẫn còn mang tính định hớng quá rõ ràng, bộc lộ
và áp đặt cảm nhận chủ quan của ngời viết theo kiểu: Chuyện cảm
động về, Bài học từ chuyện. Chuyện có cảm động hay không,
bài học cần rút ra từ những số phận, câu chuyện nhà báo phản ánh là gì,
nên để ngời đọc tự cảm nhận, tự đúc rút cho mình.
- Cần tránh những biểu hiện thái quá, thiếu linh hoạt khi sử dụng
đầu đề. Chẳng hạn, đầu đề hiện đại có xu hớng ngắn và mạnh, nhng
nh thế không có nghĩa là tất cả các đầu đề đều phải ngắn, không vợt
quá sáu chữ. Trên mặt báo cần có cả những đầu đề dài để tạo sự đa
dạng, phong phú, linh hoạt cho tờ báo.
5.2. Kiến nghị một số giải pháp nâng cao chất lợng và hiệu quả
của đầu đề tác phẩm báo chí
* Các giải pháp đối với tòa soạn báo
- Yêu cầu phóng viên trau dồi nền tảng kiến thức phong phú trên
mọi lĩnh vực: chính trị, kinh tế, văn hóa, khoa học, đặc biệt là kiến thức
văn học, ngôn ngữ và kiến thức thực tiễn.
- Biên tập viên, th ký tòa soạn ngoài khả năng bố trí, sắp xếp
bài vở, phải là những ngời có khả năng đặt đầu đề hay.
- Tòa soạn hiện đại cần có những quy định rõ ràng về đầu đề để
phóng viên dễ viết, biên tập viên dễ xử lý, độc giả dễ đọc và chấp nhận.


19

- Có chế độ thởng phạt thỏa đáng và nghiêm khắc để khuyến
khích các nhà báo có đầu đề hay, hạn chế các đầu đề cẩu thả, ngại
suy nghĩ, thiếu trách nhiệm công dân.
* Các giải pháp thuộc về cơ chế quản lý báo chí
- Có cơ chế kiểm tra, giám sát đúng đắn, hợp lý, tổ chức điều tra
nghiệp vụ và điều tra độc giả nghiêm túc.
- Ban hành quy chế khen thởng thỏa đáng đối với các tòa soạn
có chất lợng nghiệp vụ cao, có uy tín với độc giả, kỷ luật nghiêm
khắc đối với các tòa soạn báo coi nhẹ nghiệp vụ chuyên môn, thiếu
tôn trọng đạo đức nghề nghiệp và trách nhiệm xã hội.
* Các giải pháp đối với công tác đào tạo và nghiên cứu
- Có sự đầu t thích đáng hơn về đầu đề trong giảng dạy và
nghiên cứu hoạt động tác nghiệp của phóng viên, biên tập viên, th ký
tòa soạn.
- Tổng kết kinh nghiệm đặt đầu đề của các thế hệ nhà báo trong
nớc và kinh nghiệm nghề nghiệp của các nền báo chí nớc ngoài, vận
dụng linh hoạt, sáng tạo và có chọn lọc vào thực tiễn báo chí Việt Nam.
Kết luận chơng 5
Theo đánh giá của chúng tôi, nhìn chung các đầu đề tác phẩm
báo chí hiện đại đang vận động theo các xu hớng chính: ngắn gọn và
năng động, loại bỏ đến mức tối đa các từ thừa không cần thiết, đơn
giản và dễ hiểu, dồn nén thông tin, chính xác, khách quan và gần gũi
với đời sống, tăng cờng tính hấp dẫn bằng cách khai thác các yếu tố
thời sự, mới lạ và độc đáo. Các xu hớng vận động này sẽ khiến đầu
đề tác phẩm báo chí của chúng ta ngày càng có trình độ cao hơn, tiến
tới hòa nhập với kỹ năng nghề nghiệp và công nghệ hiện đại của báo
chí quốc tế. Bên cạnh đó, cần nghiêm túc nhìn thẳng vào những vấn
đề còn tồn tại trên báo hiện nay nh hiện tợng gia tăng các đầu đề
câu khách giật gân ở nhiều tờ báo có mặt bằng thông tin kém, hiện
tợng lời đặt đầu đề, áp đặt định kiến cá nhân, sự thiếu linh hoạt khi

20
sử dụng đầu đề. Thậm chí đây đó còn tồn tại những đầu đề mơ hồ, sai
ngữ pháp, tối nghĩa làm chất lợng của tờ báo, bài báo sút kém. Một
số dự báo và kiến nghị của chúng tôi có thể cha đầy đủ, toàn diện,
nhng có thể đóng góp nhỏ bé vào nỗ lực của các nhà báo, các tòa
soạn, các cơ sở đào tạo, nghiên cứu và các cơ quan quản lý báo chí
với mong muốn báo chí của chúng ta có thêm nhiều sản phẩm có giá
trị thông tin và tác động xã hội cao.
* * *
kết luận
1. Đầu đề có thể coi nh những tủ kính sặc sỡ hay những
ngôi sao dẫn đờng. Chúng định hớng và hấp dẫn ngời đọc ngay
trong giây phút đầu tiên khi tiếp xúc với tác phẩm, trang báo và tờ
báo. Thực tế cho thấy, trong cuộc sống với tốc độ công nghiệp hiện
nay, ngời đọc không có nhiều thời gian để đọc báo. Nhiều khi họ
đọc lớt qua các đầu đề để lựa chọn xem nên đọc tác phẩm nào, trang
báo nào, tờ báo nào. Điều đó lý giải tại sao một số tờ báo nhất là các
báo ra hàng tuần, ở trang một thờng rút những đầu đề quan trọng
nhất kèm theo các chỉ số trang để giới thiệu, quảng cáo và giúp ngời
đọc lựa chọn nhanh hơn. Có thể khẳng định rằng, đối với những toà
soạn và những ngời làm báo, nắm vững những thao tác đặt, lựa chọn
, sử dụng đầu đề báo chí là công việc quan trọng để đảm bảo chất
lợng và hiệu quả thông tin trên báo. Vì thế nghiên cứu đầu đề tác
phẩm báo chí, từ đó khảo sát phân loại hệ thống đầu đề một cách toàn
diện, tìm hiểu các yêu cầu có tính quy luật trong việc sử dụng chúng
là một công việc cần thiết.
2. Đáp ứng yêu cầu bức xúc cả về lý luận và thực tiễn đó, luận án đã
nghiên cứu điểm xuất phát của vấn đề: đặc điểm, chức năng của đầu đề và

những yêu cầu đặt ra đối với đầu đề tác phẩm báo chí. Qua phân tích và


21
miêu tả, ngời viết đã chỉ ra đợc đặc trng của đầu đề tác phẩm báo chí
so với các loại đầu đề văn bản khác. Chức năng của đầu đề đợc xem xét
toàn diện trong mối quan hệ với tác phẩm và tờ báo. Cách tiếp cận này,
một mặt phản ánh trung thực cơ chế giao tiếp với nhiều quan hệ tuyến tính
và phi tuyến tính đan cài vào nhau, mặt khác nó tỏ ra phù hợp với tính đa
diện về mặt chức năng biểu đạt của đầu đề tác phẩm báo chí. Những yêu
cầu đối với đầu đề cũng đợc xem xét ở tất cả các góc độ khác nhau: sự
phù hợp giữa đầu đề và nội dung tác phẩm, chuẩn ngôn ngữ, đặc biệt là sự
phù hợp với các loại báo in và hệ thống thể loại báo chí. Những chức năng
của đầu đề và những yêu cầu đối với đầu đề trình bày trong luận án không
chỉ là tiền đề nghiên cứu mà có thể dùng làm căn cứ hay tiêu chuẩn để sử
dụng, đánh giá chất lợng và hiệu quả của đầu đề trên báo.
3. Trên cơ sở xác định rõ tiền đề nghiên cứu, luận án triển khai đề
tài từ ba bình diện: nội dung thông tin, cấu trúc ngữ pháp và ý nghĩa chức
năng. Hệ thống đầu đề đợc khảo sát phân loại ở hai phạm trù: quan hệ
nội dung thông tin giữa đầu đề với tác phẩm và cấu trúc ngữ pháp.
Bằng một lát cắt đồng đại, theo tiêu chí quan hệ nội dung trên cứ
liệu 54.000 tác phẩm, phủ đều trên tất cả các thể loại báo chí, luận án
đã phân loại hệ thống đầu đề thành ba nhóm chính: đầu đề phản ánh
một phần tinh thần nội dung tác phẩm, đầu đề phản ánh toàn bộ tinh
thần nội dung tác phẩm và đầu đề nâng cao tinh thần nội dung tác
phẩm. Mỗi nhóm chung lại đợc phân loại thành các kiểu loại, hình
thành một tiểu hệ thống dựa trên tiêu chí cách thức phản ánh nội dung.
Từng kiểu loại đầu đề đợc nghiên cứu phân tích kỹ về tần số xuất
hiện, sự phù hợp với các loại báo in và các thể loại, tác dụng cũng nh
hạn chế và giải pháp khắc phục. Cách tiếp cận nh vậy vừa phân loại

đầu đề một cách khoa học, trên cơ sở tiêu chí rõ ràng, vừa có khả năng
ứng dụng cao trong thực tế đối với những ngời làm báo.


22
Theo tiêu chí cấu trúc ngữ pháp, tác giả luận án tiếp tục phân loại
hệ thống đầu đề thành ba nhóm: đầu đề có cấu trúc một câu (tức một
phát ngôn hoàn chỉnh), đầu đề có cấu trúc một ngữ trực thuộc (tức một
phát ngôn không hoàn chỉnh) và đầu đề có cấu trúc đặc biệt. Các nhóm
trên tiếp tục đợc phân chia thành tiểu hệ thống theo tiêu chí cấu trúc.
Từng kiểu loại đầu đề tiếp tục đợc khảo sát về đặc điểm, tần số xuất
hiện, sự phù hợp với các thể loại và các kiểu đầu đề phân loại theo tiêu
chí quan hệ nội dung. Luận án đã tìm hiểu đợc các quy luật ngôn ngữ
học trong cấu trúc của các kiểu đầu đề. Chẳng hạn, khi chức năng định
danh nổi trội thì đầu đề thờng có cấu trúc một từ hay một ngữ trực
thuộc có quan hệ đẳng lập. Các ngữ có quan hệ chính phụ và các câu
thích hợp với đầu đề có chức năng thông tin quảng cáo. Xu hớng nổi
bật nhất trong việc đặt đầu đề tác phẩm là dùng cấu trúc câu đơn, cấu
trúc A:B, danh ngữ và động ngữ vì chúng vừa có khả năng chở tải thông
tin đa dạng, phong phú, vừa dễ đặt, dễ hiểu, dễ nhớ. Các cấu trúc khác
tuy ít xuất hiện hơn nhng thực hiện chức năng thông tin quảng cáo cho
đầu đề rất có hiệu quả. Đặc biệt, luận án đã đi sâu vào nghiên cứu các
phơng thức nghệ thuật ngôn từ và khái quát thành 15 phơng thức cơ
bản. Các phơng thức này có thể giúp phóng viên và biên tập viên
thiết lập đợc những đầu đề đúng và hay.
Việc tìm hiểu quy luật ngôn ngữ học trong cấu trúc đầu đề và
mối tơng quan của chúng với phạm trù nội dung giúp các nhà báo có
thao tác lựa chọn và sử dụng đầu đề hiệu quả hơn. Trên thực tế, khi
đặt và xử lý đầu đề, các phóng viên và biên tập viên phải xem xét một
cách đồng thời cả hai mặt nội dung cũng nh hình thức của đầu đề.

4. Nghiên cứu sự khác biệt về yêu cầu thông tin, đối tợng độc
giả, thể loại, mô hình tòa soạn, công nghệ sản xuất, luận án đã chỉ ra
những nét riêng của đầu đề tác phẩm báo chí trên nhật báo, tuần báo


23
và tạp chí: Nhật báo cần và thích hợp với các đầu đề trực tiếp, nhanh,
nóng, ngắn gọn, sắc sảo, gây ấn tợng ngay từ đầu. Tuần báo cần và
thích hợp với các đầu đề có sự lựa chọn thông tin và ngôn ngữ kỹ
càng, chúng cần độ sâu sắc hơn và nghệ thuật ngôn từ cao hơn để
cạnh tranh với tính thời sự của nhật báo. Tạp chí đòi hỏi ngời viết
đầu t chiều sâu t duy logic, khả năng khái quát vấn đề và chất
chính luận nhiều hơn trong đầu đề tác phẩm.
Trên cơ sở tìm hiểu những đặc điểm thể loại có khả năng tác
động đến đầu đề tác phẩm báo chí, luận án đã chỉ ra sự phù hợp của
từng thể loại đối với các kiểu đầu đề đã đợc nghiên cứu.
5. Nghiên cứu đầu đề tác phẩm báo chí trong khoảng thời gian 10
năm trở lại đây, luận án đã tìm hiểu xu hớng vận động và phát triển của
chúng. Trên cơ sở những nghiên cứu, phân tích đó, để góp phần nâng cao
hơn nữa chất lợng nội dung và hình thức của đầu đề nói riêng và báo chí
nói chung, chúng tôi xin đề xuất một số kiến nghị nh sau:
- Các phóng viên, biên tập viên cần linh hoạt sử dụng nhiều kiểu
loại đầu đề trên trang báo, tờ báo để tạo nên sự phong phú mà vẫn giữ
đợc phong cách, bản sắc riêng của mình. Sự đơn điệu về kiểu loại
đầu đề không đồng nghĩa với khái niệm phong cách và bản sắc. Nó
làm giảm sức hấp dẫn và khả năng cạnh tranh hoạt động của tờ báo.
- Các tòa soạn cần tăng cờng công tác bồi dỡng, rèn luyện về
phẩm chất chính trị, năng lực nghiệp vụ và khả năng sử dụng ngôn
ngữ cho phóng viên, biên tập viên. Hoạ sĩ trình bày ngoài nghiệp vụ
cần phải có hiểu biết cơ bản về báo chí và ngôn ngữ để tránh những

thiếu sót không đáng có nh trình bày tuỳ tiện, ngắt ngữ đoạn sai
- Trên cơ sở những kết quả kiểm tra giám sát và điều tra nghiêm
túc, cơ quan quản lý có thể xem xét, ban hành quy chế khen thởng thỏa
đáng đối với các tòa soạn báo có chất lợng nghiệp vụ và mặt bằng thông


24
tin cao, đồng thời có quy chế phê bình, khiển trách, kỷ luật nghiêm khắc
đối với các tòa soạn báo có biểu hiện coi nhẹ nghiệp vụ chuyên môn,
thiếu tôn trọng đạo đức nghề nghiệp và trách nhiệm xã hội.
- Công tác giảng dạy, nghiên cứu trong nhà trờng cần có sự đầu
t thích đáng hơn nữa đối với nghiệp vụ biên tập, tổ chức nội dung và
trình bày báo in.
6. Trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi thấy có những vấn đề
cần tiếp tục triển khai để việc nghiên cứu đầu đề tác phẩm báo chí
thực sự toàn diện và có hệ thống. Đó là sự chi phối của các loại hình
báo chí đến đầu đề tác phẩm nh thế nào? Đầu đề trên báo in có gì
giống và khác đầu đề trên báo phát thanh, truyền hình, báo ảnh và
báo mạng Internet? ở các loại hình báo chí này, khi nào thì nên sử
dụng và khi nào thì không nên sử dụng đầu đề Do khuôn khổ luận
án và thời gian có hạn, chúng tôi cha có điều kiện đi sâu tìm hiểu
những vấn đề này. Chúng tôi hy vọng trong thời gian gần đây sẽ có
dịp tiếp tục nghiên cứu các vấn đề đó.