Sơ lược tiếng và chữ Ê Đê

KLEI HRIÀM 1
SÅ LỈÅÜC VÃƯ TIÃÚNG, CHỈỴ ÃÂÃ
I- SỈÛ RA ÂÅÌI CA CHỈỴ ÃÂÃ:
Dán täüc Ãâã l mäüt trong nhỉỵng dán täüc thiãøu säú ca Viãût Nam cọ âỉåüc tiãúng nọi v chỉỵ
viãút riãng. Chỉỵ Ãâã âỉåüc hçnh thnh tỉì nhỉỵng nàm nỉía cúi thãú k XIX. Cạc cha cäú Alexandre
de Rhodes, Borri v Merini l nhỉỵng ngỉåìi â nghiãn cỉïu dỉûa vo máùu tỉû Latin âãø ghi ám chỉỵ
Ãâã. Nàm 1838, cha Tabert â v âỉåüc táúm bn âäư âëa hçnh, thäø nhỉåỵng, dán cỉ Táy ngun v
Dak Lak. Nàm 1851 -1857 cọ cạc cha Bouillevaux, Fontaine, Azema âãún cao ngun Mnäng xáy
dỉûng giạo âỉåìng â dng máùu tỉû Latin âỉåüc dng âãø ghi chẹp, biãn soản tiãúng Ãâã v Stiãng âãø
dëch kinh thạnh phủc vủ cho viãûc truưn giạo. Ngỉåìi cọ cäng låïn nháút trong vi ãûc biãn soản bäü
chỉỵ Ãâã l cha Alexandre de Rhodes, sau ny cạc nh trê thỉïc ngỉåìi Ãâã l Y -Jut Hwing, Y-Ut
Niã {n R^t v Y-{lu\l Niã Blä â cng nhau hon thiãûn dáưn chỉỵ Ãâã nhỉ ngy nay.
Ngỉåìi Ãâã cọ nhiãưu nhạnh khạc nhau nhỉ: Kpà, Adham, Bih, Krung, {lä, Kdrao, Ãpan,
Mdhu\r. Màûc d ging âiãûu ca mäùi vng cọ håi khạc song chỉỵ viãút ca ngỉåìi Ãâã cọ tênh thäúng
nháút ráút cao. Vç váûy, Ãâã Kpà l tiãúng Ãâã phäø thäng. Ngỉåìi Ãâã kpà åí xung quanh thnh phäú
Bn Ma Thüt. Tiãúng Ãâã åí Dak Lak âỉåüc xem l tiãúng phäø thäng ca cạc dán täüc thiãøu säú åí
Táy ngun.
II- NGÄN NGỈỴ ÃÂÃ:
Tiãúng Ãâã thüc ngỉỵ hãû Malayo - Polynesien (Nam Âo), cọ quan hãû våïi nhiãưu ngän
ngỉỵ Nam Âo lủc âëa.
1- Bng chỉỵ cại tiãúng Ãâã:
a à á b [ ] d â e e\
ã e# g h i ^ j k l m n `
o o\ ä o# å å\ p r s t u
u\ ỉ ỉ\ w y
 Chỉỵ “á” chè sỉí dủng trong trỉåìng håüp âãø ghẹp våïi chỉỵ “o” tảo thnh váưn “áo” âãø viãút cạc tỉì
cọ mang váưn áo:
Vê dủ: káo, máo, tháo.
2. Mäüt säú âàûc âiãøm ngỉỵ ám tiãúng Ãâã:
Tiãúng Ãâã l mäüt ngän ngỉỵ vỉìa âån láûp (giäúng tiãúng Viãût) vỉìa âa tiãút (giäúng tiãúng Phạp)
khäng cọ thanh âiãûu. Trong tiãúng Ãâã, pháưn âáưu ám tiãút chỉa bë âån tiãút hoạ triãût âãø nãn cáúu trục

ngỉỵ ám- ám vë hc ca nọ vä cng phỉïc tảp. Cạc hiãûn tỉåüng biãún âäøi hçnh thại ca tỉì khäng
nhiãưu v âỉåüc diãùn ra ngay trong bn thán v ám tiãút lm cho ám tiãút cọ cáúu trục ngỉỵ ám khäng
äøn âënh. Hçnh thại thay âäøi lm cho nghéa ca tỉì thay âäøi, vê dủ: djiã- mdjiã (chãút- giãút); â^- mâ^
(lãn- lm cho lãn); bo\- mbo\ (âáưy- lm cho âáưy).
 Mäüt säú lỉu khi âc tiãúng Ãâã:
 Nhỉỵng chỉỵ âc giäúng tiãúng Viãût:
[ ( båì) [à : cng
] ( chåì) ]ä : chạu, gäüi (âáưu)
k ( cåì) ka : chỉa
` ( nhåì) `u : nọ, äng áúy, b áúy,
2
w ( våì) wã : cong
y (giåì, dåì) yang: tháưn
y ( y ) chỉỵ lọt khi viãút tãn cho nam giåïi ngỉåìi Ãâã
vê dủ: Y- Yang {n Kräng.
 Chỉỵ “b”, “d” viãút giäúng tiãúng Viãût, âc khạc tiãúng Viãût.
 Nhỉỵng chỉỵ cọ dáúu phy åí trãn sau phủ ám âån, khi âc:
h’ ( hå) h’ a^ : khäng k’ ( kå) k’u\t : âáưu gäúi
m’ ( må) m’ar : giáúy s’ ( så) s’a^ : âãưu , c
 Cạc phủ ám ghẹp thỉåìng sỉí dủng trong tiãúng Ãâã . Cạch âc cạc phủ ám l: âc nhanh c hỉỵ
âáưu v nháún chỉỵ cúi:
bl (bålå) blu\ : nọi
[l ([ålå) [le\ : chy, mc
bh (båhå) bha` : hàõt håi
br (bårå) brei : cho
dl ( dålå) dlàng : âc, xem, nhçn
dr ( dårå) drei : chụng ta
âr ( âårå) âru : giụp
dj ( dgiå) djà : cáưm
gr ( gåråì) gràp : mäùi

hg ( hågå) hgu\m : håüp lải
hl ( hålå) hla : lạ
kh ( khå) khua : ch, trỉåíng, gi
kp ( kåpå) kpà : thàóng
mbr ( mbåråì) mbr : häm qua
md ( mådå) mdei : nghè
mâ ( måâå) mâao : áúm
mg ( mågå) mgi : ngy mai
mkr ( måkrå) mkra : sỉía chỉỵa
ml (målå) mlan : thạng, tràng
mm(mmå) mmah : nhai
mn (månå) mnei : tàõm
m` (månhå) m`am : dãût
mr (mårå) mran : thuưn
ms (måså) msah : ỉåït
mt ( måtå) mtei : chúi
mtr (måtrå) mtring : hng hng
ph ( påhå) phiår : bay
pl ( pålå) plei : bê â, bê råü
pr ( pårå) pràk : tiãưn
th ( tåhå) tháo : biãút
tl ( tålå) tlam : chiãưu, bøi chiãưu
3
tr (tårå) tram : ngám
Ngun ám âäi:
ẫ / áy/ : äng (näüi ngoải)
ei /ay/ klei : dáy, sỉû, tiãúng, bi, âo (âäüng tỉì)
hmei : chụng täi
ãsei : cåm
ãa /ã-a/ : nỉåïc

ia /ã-a/ hia : khọc
tia : rn
ktià : con vẻt
ua /oa/ dua : (säú) 2
ksua : con nhêm
krua : con ra
Ngun ám âäi âc lỉåït nhanh:
- iã mdiã : lụa
mniã : nỉỵ, con gại
hliã : l
- iu ktiu : måï (nọi trong giáúc må)
3. Mäüt säú âàûc âiãøm vãư tỉì vỉûng:
Väún tỉì vỉûng tiãúng Ãâã bao gäưm nhiãưu låïp tỉì, nhiãưu úu täú tỉì vỉûng cọ ngưn gäúc tỉì
nhiãưu nhọm ngän ngỉỵ khạc nhau åí khu vỉûc Âäng Nam Ạ.
Tỉì trong tiãúng Ãâã l cạc tỉì âån tiã út, säú lỉåüng tỉì âa tiãút ráút êt. Phỉång thỉïc cáúu tảo tỉì
ch úu hiãûn nay trong tiãúng Ãâã l phỉång thỉïc ghẹp.
Quạ trçnh âån tiãút hoạ v vay mỉåün tỉì vỉûng â gọp pháưn thục âáøy nhỉỵng chuøn biãún
nghéa ca tỉì (måí räüng, thu he ûp, thay âäøi ngỉỵ nghéa, ); tỉì âäưng ám, âäưng nghéa, trong tiãúng
Ãâã.
Vê dủ:
* Vãư tỉì âäưng ám (tỉì âa nghéa):
- Boh: trại, giàût, chiãúc – cại (dng âỉïng sau säú tỉì).
+ Káo [å\ng boh suai (Täi àn trại xoi).
+ Káo boh ]hum ao (Täi giàût qưn ạo).
+ Sang káo máo sa boh ti wi (Nh täi cọ mäüt chiãúc ti vi).
* Vãư tỉì khạc ám âäưng nghéa:
- H (dng àn cåm). Káo h (ãsei) leh (Täi àn cåm räưi).
- {å\ng (dng àn bạnh trại v thỉïc àn).
+ Káo [å\ng boh suai (Täi àn trại xoi).
+ Adei káo khàp [å\ng kan àm (Em täi thêch àn cạ nỉåïng).

Nọi chung, väún tỉì tiãúng Ãâã khäng nhiãưu. Vç váûy, trong giao tiãúp, tiãúng Ãâã thỉåìng
mỉåün mäüt säú tỉì ca tiãúng Viãût âãø biãøu thë.
4. Mäüt säú âàûc âiãøm ngỉỵ phạp:
ÀN
4
Ngổợ phaùp tióỳng õó mang õỷc õióứm cồ cỏỳu ngổợ phaùp cuớa caùc ngọn ngổợ õồn lỏỷp. óứ dióựn
õaỷt caùc yù nghộa ngổợ phaùp, phổồng thổùc ngổợ phaùp trong tióỳng õó laỡ phổồng thổùc trỏỷt tổỷ tổỡ vaỡ hổ
tổỡ. Mọ hỗnh cỏỳu truùc cỏu t rong tióỳng õó õổồỹc xaùc õởnh khaù roợ raỡng, mang õỷc thuỡ tióỳng õó.
Trong cỏu tổồỡng thuỏỷt, chuớ ngổợ bao giồỡ cuợng õổùng trổồùc vở ngổợ, coỡn bọứ ngổợ õổùng sau vở ngổợ.
ởnh ngổợ thổồỡng õổùng sau thaỡnh phỏửn maỡ noù bọứ nghộa. Rióng traỷng ng ổợ coù phỏửn tổỷ do hồn vóử vở
trờ.
Vờ duỷ: - Adei kỏo hia kyua dah `u ]ia \ng [ồ\ng [e#`
(Em tọi khoùc bồới vỗ noù muọỳn n baùnh)
- Hruó anei, kỏo nao m bru.
(Họm nay, tọi õi laỡm )
- Kỏo nao hrim klei õó
(Tọi õi hoỹc tióỳng õó)
Trong cỏu nghi vỏỳn cuớa tióỳng õó, tổỡ õóứ hoới thổồỡng õổồỹc õổa lón õỏửu cỏu (õỷc õióứm naỡy
khaùc cỏu nghi vỏỳn trong tióỳng Vióỷt).
Vờ duỷ: Ti ih nao? Anh (chở) õi õỏu?
5. Vióỷc sổớ duỷng dỏỳu cỏu, vióỳt hoa:
Caùc dỏỳu cỏu (dỏỳu phỏứy, dỏỳu chỏỳm, dỏỳu chỏỳm hoới, ) trong tióỳng õó õổồỹc sổớ duỷng nhổ
trong tióỳng Vióỷt. Nguyón từc vióỳt hoa cuớa tióỳng õó cuợng giọỳng nhổ tióỳng Vióỷt.
- Gru: dỏỳu - K]o\: chỏỳm
- K]o\ ómuh: chỏỳm hoới - Kue#]: phỏứy
- Dua k]o\: hai chỏỳm -Treh k]o\: chỏỳm than
***********************