Nguồn gốc ra đời và hệ tư tưởng của Nho giáo

BÀI LÀM
Nếu Phương Đông là chiếc nôi lớn của văn minh nhân loại thì ấn Độ Và
Trung Quốc là những Trung tâm văn hoá triết học cổ xưa rực rỡ, phong phú nhất
của nền văn minh ấy.
Một trong những tư tưởng triết học Phương Đông thời đó mà ý nghĩa của nó
vẫn còn có giá trị cho đến tận ngày nay về vấn đề luân lý, đạo đức, chính trị- xã hội
đó là những tư tưởng triết học của Nho Gia.
1-Những tư tưởng triết học Nho gia
Nho gia xuất hiện vào khoảng thế kỷ VI trước công nguyên, dưới thời Xuân
Thu, người sáng lập là Khổng tử (1551 tr CN-479 trCN). Đến thời Chiến Quốc, Nho
gia đã được Mạnh Tử và Tuân Tử hoàn thiện và phát triển theo hai xu hướng khác
nhau; duy tâm và duy vật trong đó dòng Nho gia Khổng- Mạnh có ảnh hưởng rộng
và lâu dài nhất trong lịch sử Trung Hoa và một số nước lân cận.
Kinh điển của Nho giáo thường kể tới là Tứ thư (Luận ngữ, Đại học, Trung
dung, Mạnh Tử) và Ngũ Kinh (Thư, Thi, Lễ, Dịch, Xuân Thu).
Những tư tưởng triết học bảnthể luận và những tư tưởng biến dịch của vũ trụ
có thể xem Khổng Tử đứng trên quan điểm triết học của Kinh Dịch. Theo tư tưởng
của kinh này thì uyên nguyên của vũ trụ , của vạn vật là thái cực. Thái cực chứa
đựng một năng lực nội tại mà phân thành lưỡng nghi. Sự tương tác giữa hai thế lực
âm- dương mà sinh ra tứ tượng. Tứ tượng tương thôi sinh ra bát quái và bát quái
sinh ra vạn vật. Vậy là sự biến đổi có gốc rễ ở sự biến đổi âm -dương.
Những tư tưởng triết học về chính trị- đạo đức của Nho gia được khảo sát
chủ yếu trong sách “luận ngữ”. Ngoài racòn có thể bổ cứu thêm trong Ngũ kinh:
“Thi, Thư, Lễ, Dịch và Xuân Thu” và các sách khác như “đại học”, “Trung dung”
Qua hệ thống kinh điển có thể thấy hầu hết là các kinh, các sách viết về xã
hội, chính trị- đạo đức là những tư tưởng cốt lõi của Nho giáo.
Quan điểm về chính trị- đạo đức của Nho gia được thể hiện ở những tư
tưởng chủ yếu sau:
Thứ nhất: Xã hội là một tổng thể những quan hệ xã hội giữa con người với
con người nhưng Nho gia coi những quan hệ chính trị - đạo đức là những quan hệ
Trang 1

nền tảng của xã hội, đề cao vai trò của những quan hệ ấy và thâu tóm những quan hệ
này vào ba rường mối chủ đạo (gọi là tam cương). Trong đó quan trọng nhất là quan
hệ vua- tôi, cha- con và chồng- vợ. Nếu xếp theo “tôn ty trên- dưới” thì vua ở vị trí
cao nhất, còn nếu xếp theo chiều ngang của quan hệ thì vua- cha- chồng xếp ở hàng
làm chủ. ”..Điều này phản ánh tư tưởng chính trị quân quyền và phụ quyền của Nho
gia.
Để giải quyết đúng đắn các quan hệ xã hội, mà trước hết là mối quan hệ “tam
cương”, Khổng Tử đã đề cao tư tưởng “chính danh”. Để thực hiện chính danh,
Khổng Tử đặc biệt coi trọng “Nhân trị” chức không phải “pháp trị
Thứ hai: Xuất hiện trong bối cảnh lịch sử quá độ sang xã hội phong kiến,
một xã hội đầy những biến động loạn lạc và chiến tranh. Lý tưởng của Nho gia là
xây dựng một “xã hội đại đồng”. Đó là một xã hội có trật tự trên dưới, có vua sáng-
tôi hiền, cha từ- con thảo, trong ấm- ngoài êm; trên cơ sở địa vị và thân phận của
mỗi thành viên từ vua chúa, quan lại đến thứ dân.Có thể nói đó là lý tưởng của tầng
lớp quý tộc, thị tộc cũ cũng như của giai cấp địa chủ phong kiến đang lớn lên.
Đối với quan hệ vua tôi, Khổng Tử chống việc duy trì ngôi vua theo huyết
thống và chủ trương “thượng hiền” không phân biệt đẳng cấp xuất thân của người
ấy. Trong việc chính trị vua phải biết “trọng dụng người hiền đức, tài cán và rộng
lượng với những kẻ cộng sự...”.
Trong việc trị nước cũng như tu thân, học đạo sửa mình để đạt được đức
nhân, “lế” được Khổng Tử rất mực chú trọng. Lễ ở đây là những quy phạm nguyên
tắc đạo đức. Ông cho rằng do vua không giữ đúng đạo vua, cha không giữ đúng đạo
cha, con không giữ đúng đạo con... nên thiên hạ vô đạo. Phải dùng lễ để khôi phục
lại chính danh.
Về đạo cha con, Khổng Tử cho rằng con đối với cha phải lấy chữ hiếu làm
đầu và cha đối với con phải lấy lòng tự ái làm trọng. Trong đạo hiếu của con đối với
cha mẹ, dù rất nhiều mặt, nhưng cốt lõi phải ở tâm thành kính. “Đời nay hễ thấy ai
nuôi được cha mẹ thì người ta khen là có hiếu. Nhưng loài thú vật như chó, ngựa
người ta cũng nuôi được vậy. Cho nên, nuôi cha mẹ mà chẳng kính trọng thì có khác
gì nuôi thú vật đâu.”

Trang 2
Còn Mạnh Tử, ông kịch liệt lên án những ông vua không lấy điều nhân
nghĩa làm gốc, chỉ vui thú lợi lộc riêng, tà dâm bạo ngược, dùng sức mạnh để đàn áp
dân; ông gọi đó là “bá đạo” và thường tỏ thái độ khinh miệt: “kẻ hại nhân là tặc, kẻ
hại nghĩa là tàn”.Người tàn tặc là một kẻ thất phu. Nghe nói giết tên Trụ, chứ chưa
nghe nói giết vua Trụ.
Thứ ba: Nho giáo lấy giáo dục làm phương thức chủ yếu để đạt tới xã hội lý
tưởng “đại đồng”. Do không coi trọng cơ sở kinh tế và kỹ thuật của xã hội, cho nên,
nền giáo dục dục Nho gia chủ yếu hướng vào việc rèn luyện đạo đức con người.
Trong bảng giá trị đạo đức của Nho gia thì chuẩn mực gốc là “Nhân”. Những chuẩn
mực khác như: Lễ, nghĩa, Trí, Tín, Trung, Hiếu...đều là những biểu hiện của Nhân.
Chữ Nhân trong triết học Nho gia được Khổng Tử đề cập với ý nghĩa sâu rộng nhất.
Nó được coi là nguyên lý đạo đức cơ bản, quy định bản tính con người và những
quan hệ giữa người với người từ trong gia tộc đến xã hội. Nó liên quan đến các
phạm trù đạo đức chính trị khác như một hệ thống triết lý chặt chẽ, nhất quán tạo
thành bản săc riêng trong triết lý nhân sinh của ông.
Theo ông, đạo sống của con người là phải “trung dung”, “trung thứ” nghĩa là
sống đúng với mình và sống phải với người. Xã hội thời xuân thu là thời kỳ đang
trải qua những biến động lịch sử sâu sắc, Khổng Tử đã chủ trương dùng nhân đức
để giáo hoá con người, cải tạo xã hội. Người có đức nhân là người làm được năm
điều trong thiên hạ “cung, khoan, tín mẫu, huệ”. Cung thì không khinh nhờn, khoan
thì được lòng người, tín thì người tin cậy, mẫu thì có công, huệ thì đủ khiếnđược
người. Người có nhân theo Khổng Tử là người “trước làm những điều khó, sau đó
mới nghĩ tới thu hoạch hết quả”.
Như vậy nhân là đức tính hoàn thiện, là cái gốc đạo đức của con người, nên
“nhân” chính là đạo làm người. Đạo làm người hết sức phức tạp, phong phú nhưng
chung quy lại chỉ là những điều sống với mình và sống với người. là “mình muốn
lập thân thì cũng giúp người lập thân, mình muốn mình thành đạt thì cũng giúp
người thành đạt” , “việc gì mình không muốn chớ đem cho người”.
Người muốn đạt đức nhân phải là người có “trí” và “dũng”. Nhờ có trí, con

người mới có sự sáng suốt, minh mẫn để hiểu biết đạo lý, xét đoán được sự việc,
phân biệt được phải trái, thiện ác, để trau dồi đạo đức và hành động hợp với “thiên
Trang 3
lý”. Nhưng người muốn đạt “nhân” chỉ có “trí” thôi chưa đủ, mà cần phải có dũng
khí nữa. Người nhân có dũng phải là người có thể tỏ rõ ý kiến của mình một cách
cao minh, có thể hành động một cách thanh cao, khi vận nước loạn lạc, khi người
đời gặp phải hoạn lạn. Người nhân có dũng mới tự chủ đựoc mình, mới quả cảm xả
thân vì nhân nghĩa. Khi cơn thiếu thốn cực khó không nao núng làm mất nhân cách
của mình, khi đầy đủ sung túc không ngả nghiêng xa rời đạo lý.
Thứ tư: Vấn đề bản tính con người. Việc giải quyết những vấn đề chính trị –
xã hội đòi hỏi Nho gia cũng như nhiều học thuyết khác của Trung hoa thời cổ phải
đặt ra và giả quyết vấn đề bản tính con người. Trong Nho gia khong có sự thống
nhất quan điểm về vấn đề này nhưng nổi bật là quan điểm của Mạnh Tử. Theo ông
“bản tính người vốn là thiện”. Thiện là tổng hợp những đức tính vốn có của con
người từ khi mới sinh như, Nhân, Lễ, Nghĩa...
Mạnh Tử thần bí hoá những giá trị chính trị- đạo đức đến mức coi chúng là
tiên thiên. Do quan niệm bản tính con người là thiện nên Nho gia đề cao sự giáo dục
để con người trở về đường thiện với những chuẩn mực đạo đức sẵn có.
Đối lập với Mạnh Tử coi tính người là thiện, Tuân Tử lại coi bản tính con
người vốn là ác. Mặc dù bản thân con người ác, nhưng có thể giáo hoá thành thiện.
Xuất phát từ quan điểm đó về tính người, Tuân tử đã chủ trươngđường lối trị nước
kết hợp Nho gia với pháp gia.
So với các học thuyết khác, nho gia là học thuyết có nội dung phong phú và
mang tính hệ thống hơn cả; hơn thế nữa nó còn là hệ tư tưởng chính thống của giai
cấp thống trị Trung Hoa suốt hai ngàn năm của xã hội phong kiến.
Để trở thành tư tưởng chính thống, Nho Gia đã được bổ sung và hoàn thiện
qua nhiều giai đoạn lịch sử trung Đại; Hán, Đường, Tống, Minh, Thanh nhưng tiêu
biểu hơn cả là dưới triều đại hán và Tống, gắn liền với tên tuổi của các bậc danh
Nho như Đổng Trọng Thư (thời Hán), Chu Đôn Di, Trương Tải, Trình Hạo, Trình
DI (thời Tống).

2-Ý nghĩa phương pháp luận
- Trong bối cảnh nước Trung Quốc thời Xuân Thu, một xã hội loạn lạc, cha
không ra cha, con không ra con, mọi giá trị đạo đức bị đảo lộn. Chủ trương dùng
“Nhân” để giáo hoá con người, cải biến xã hội từ loạn thành trị của Nho gia đã biểu
Trang 4
hiện tính tích cực, tính nhân bản của đạo Nho. Nhưng do chưa hiểu rõ nguyên nhân
sâu xa của các sự biến lịch sử và bị những quyền lợi giai cấp quy định nên phương
pháp cải biến con người và xã hội của Khổng Tử chỉ đạt ở mức cải lương, duy tâm
chứ không phải bằng cách mạng hiện thực.
-Trong triết học của Khổng Tử các phạm trù “nhân” “lễ”, “trí”, “dũng”.....có
nội dung hết sức phong phú, thống nhất với nhau và luôn thâm nhập vào nhau vào
mọi lĩnh vực của đời sống xã hội, nó luôn cố gắng giải đáp những vấn đề đặt ra của
lịch sử và đây có lẽ là thành quả rực rỡ nhất trong triết lý nhân sinh của ông.
-Do hạn chế bởi điều kiện lịch sử và lợi ích giai cấp nên trong triết học của
Khổng Tử luôn chứa đựng những mâu thuẫn giằng co, đan xen giữa những yếu tố
duy vật, vô thần với những yếu tố duy tâm, giữa những tư tưởng tiến bộ với những
quan điểm bảo thủ, phản ánh tâm trạng bị giằng xé của ông trước biến chuyển của
thời cuộc.Tính không nhất quán ấy của ông đã là cơ sở để các thế hệ sau khai thác,
xuyên tạc theo khuynh hướng duy tâm, tôn giáo thần bí. Nhưng dù sao ông cũng
xứng đáng với lòng suy tôn của nhân dân Trung Quốc.
Triết học của Mạnh Tử tuy còn nhiều yếu tố duy tâm, thần bí, nhất là những
quan niệm của ông về tự nhiên về lịch sử xã hội cũng như về luôn lý đạo đức,
nhưng trong học thuyết về chính trị xã hôị với tư tưởng “nhân chính”, “bảo dân”...
có ý nghĩa tiến bộ phù hợp với yêu cầu và xu thế phát triển của lịch sử xã hội. Vì thế
Mạnh Tử xứng đáng được hậu thế phong ông là bậc á thánh.
-Trong điều kiện lịch sử lúc bấy giờ thì những tư tưởng của triết học Nho gia
tuy còn nhiều yếu tố duy tâm khi lý giải về những vấn đề xã hội, thiếu khách quan
khoa học nhưng so với các quan điểm duy tâm, tôn giáo, chiết trung, nguỵ biện của
bọn quý tộc cũ, đã là một bước tiến dài trong lịch sử triết học Trung Quốc thời cổ
đại.

-Những tư tưởng triết học của Nho gia xuất hiện vào thế kỷ VI trước công
nguyên, trải qua hơn hai ngàn năm cho đến nay, Nho gia đã để lại cho đời những tư
tưởng triết học về luân lý, đạo đức chính trị – xã hội rất sâu sắc và vô cùng quý giá.
Nhất là trong giai đoạn hiện nay nước ta đang chuyển sang nền kinh tế thị trường,
mở cửa quan hệ với các nước trên thế giới, với sự du nhập của văn hoá phương Tây,
ở một khía cạnh nào đó, một số giá trị đạo đức cũng bị thay đổi, thì những tư tưởng
Trang 5