Đánh giá bò đực giống Holstein Friesian nuôi tại Moncada thông qua số, chất lượng tinh dịch và khả năng sản xuất sữa của con gái

B GIÁO DC VÀ ÀO TO B NÔNG NGHIP &PTNT

VIN CHN NUÔI









LÊ BÁ QU




ÁNH GIÁ BÒ C GING HOLSTEIN FRIESIAN
NUÔI TI MONCADA THÔNG QUA S, CHT
LNG TINH DCH VÀ KH NNG SN XUT
SA CA CON GÁI




LUN ÁN TIN S NÔNG NGHIP









HÀ NI - 2013


B GIÁO DC VÀ ÀO TO B NÔNG NGHIP &PTNT

VIN CHN NUÔI








LÊ BÁ QU


ÁNH GIÁ BÒ C GING HOLSTEIN FRIESIAN
NUÔI TI MONCADA THÔNG QUA S, CHT LNG
TINH DCH VÀ KH NNG SN XUT
SA CA CON GÁI

: Chn Nuôi

: 62 62 01 05

LUN ÁN TIN S NÔNG NGHIP


  NGI HNG DN KHOA HC:
1. PGS.TS. Nguyn Vn c
2. TS. Lê Vn Thông


HÀ NI - 2013


LI CAM OAN


Tôi xin cam oan ây là công trình nghiên cu khoa hc ca riêng
tôi. Các s liu, kt qu nêu trong lun án này là trung thc, chính xác và
cha  c ai công b trong b!t k" công trình nào khác.
Mi s giúp # trong quá trình thc hin lun án này ã  c cm
$n và các thông tin trích d%n trong lun án này ã  c ch& rõ ngu'n gc.



Hà Ni, nm 2013
Nghiên cu sinh



Lê Bá Qu



LI CM N

Hoàn thành lun án này ngoài s n( lc ca bn thân, tôi luôn nhn
 c s giúp # quý báu, ch& bo tn tình ca hai Th)y h*ng d%n khoa
hc: PGS.TS. Nguyn Vn c, TS. Lê Vn Thông và các th)y, cô ã
giành nhi+u công sc, th,i gian và t-o i+u kin cho tôi trong sut quá
trình thc hin + tài. Nhân d.p hoàn thành lun án này, tôi xin  c bày
t/ lòng bit $n sâu s0c i v*i các th)y h*ng d%n.
Tôi xin by t/ lòng bit $n chân thành t*i tp th1: Ban lãnh -o
Vin Chn Nuôi, Phòng ào t-o và Thông tin, các th)y giáo, cô giáo, các
phòng ban, b2 môn Vin Chn nuôi ã giúp # v+ mi m3t, t-o mi i+u
kin thun l i nh!t cho tôi hoàn thành lun án.
Tôi xin chân thành cm $n t*i Ban lãnh -o, cán b2 công nhân
viên Trung tâm ging gia súc l*n Trung $ng, Tr-m nghiên cu và sn
xu!t tinh ông l-nh Moncada, Công ty c4 ph)n ging bò s5a M2c Châu,
Công ty c4 ph)n s5a à l-t ã ng h2 và t-o i+u kin giúp # tôi v+ mi
m3t trong quá trình hoàn thành lun án.
Tôi c6ng xin chân thành cm $n toàn th1 b-n bè, anh em, 'ng
nghip và


gia ình tôi ã t-o mi i+u kin thun l i và giúp # v+ mi
m3t, 2ng vin khuyn khích tôi hoàn thành lun án này.

Hà Ni, nm 2013
Nghiên cu sinh


Lê Bá Qu



MC LC
L,i cam oan………………………………………………………………i
L,i cm $n……………………………………………………………… ii
M7c l7c………………………………………………………………… iii
Danh m7c vit t0t……………………………………………………… vii
Danh m7c bng…………………………………………………………viii
CHNG I M U 1
1.1. 3t v!n + 1
1.2. M7c tiêu nghiên cu 3
1.3. Ý ngh8a khoa hc và thc tin ca + tài 3
1.3.1. Ý ngh8a khoa hc 3
1.3.2. Ý ngh8a thc tin 4
1.4. Nh5ng óng góp m*i ca lun án 4
CHNG II TNG QUAN TÀI LIU VÀ C S KHOA
HC CA  TÀI 5
2.1. 3t v!n + 5
2.2. Ch!t l ng tinh 9 bò và các yu t nh h9ng 5
2.2.1. Ging và cá th1 5
2.2.2. Tu4i bò c 6

2.2.3. Th,i tit khí hu 6
2.2.4. Ch 2 dinh d#ng 7
2.2.5. T)n su!t khai thác tinh 8
2.2.6. Chm sóc nuôi d#ng 8
2.2.7. Tay ngh+ ca k: thut viên khai thác tinh d.ch 9
2.2.8. Tình hình nghiên cu v+ s l ng và ch!t l ng tinh
d.ch trong và ngoài n*c 9
2.2.9. Tinh ông l-nh và m2t s yu t nh h9ng n tinh ông l-nh 15


2.2.10. M2t s yu t nh h9ng t*i t; l th7 thai khi s< d7ng
tinh ông l-nh
2.3. Kh nng sn xu!t s5a 22
2.3.1. Các yu t nh h9ng t*i sn l ng và ch!t l ng s5a 22
2.3.2. Tình hình nghiên cu trong và ngoài n*c v+ kh nng
sn xu!t s5a
2.4. Giá tr. tr. ging v+ ti+m nng s5a ca bò c ging HF thông
qua sn l ng s5a ca àn con gái 1 chn lc c ging 35
2.5. Tình hình nghiên cu trong và ngoài n*c v+ chn lc bò
c ging HF
2.5.1. Trong n*c 38
2.5.2. Ngoài n*c 38
2.6. Các v!n + 3t ra trong nghiên cu này 41
CHNG III CHT LNG TINH DCH VÀ KH NNG
SN XUT TINH ÔNG LNH CA BÒ C GING
HOLSTEIN FRIESIAN NUÔI TI MONCADA
3.1. 3t v!n + 43
3.2. Vt liu và ph$ng pháp nghiên cu 44
3.2.1. i t ng, .a i1m và th,i gian nghiên cu 44
3.2.2. B trí thí nghim 44

3.2.3. Các ch& tiêu theo dõi trong nghiên cu này bao g'm: 45
3.2.4. Ph$ng pháp nghiên cu 46
3.2.5. Ph$ng pháp x< lý s liu 48
3.3. Kt qu và tho lun 49
3.3.1. S l ng và ch!t l ng tinh d.ch ca bò c ging HF 49
3.3.2. T4ng s tinh trùng ho-t 2ng tin th=ng ca t!t c các l)n
khai thác tinh -t tiêu chu>n sn xu!t/ nm (VAC h5u ích)


3.3.3. Ch!t l ng và kh nng sn xu!t tinh ông l-nh ca bò
c ging HF
3.3.4. T; l th7 thai 9 l)n phi )u b?ng tinh ông l-nh ca
t@ng bò c ging HF
3.3.5. T; l th7 thai 9 l)n phi )u theo la A ca bò cái HF 78
3.4. Kt lun và + ngh. 79
3.4.1. Kt lun 79
3.4.2. + ngh. 81
CHNG IV ÁNH GIÁ BÒ C GING HOLSTEIN
FRIESIAN THÔNG QUA KH NNG SN XUT SA
CA ÀN BÒ CON GÁI 82
4.1. 3t v!n + 82
4.2. Vt liu và ph$ng pháp nghiên cu 83
4.2.1. i t ng, .a i1m và th,i gian nghiên cu 83
4.2.2. B trí thí nghim 83
4.2.3. Ch& tiêu theo dõi 83
4.2.4. Ph$ng pháp nghiên cu 84
4.2.5. X< lý s liu 84
4.3. Kt qu và tho lun 86
4.3.1. Sn l ng s5a chu k" )u ca àn con gái ca t@ng bò
c ging HF

4.3.2. Ch!t l ng s5a 92
4.3.3. H s t$ng quan gi5a sn l ng s5a, t; l protein s5a
và t; l m# s5a
4.3.4. Sn l ng s5a và ch!t l ng s5a bò HF 9 hai khu vc
chn nuôi


4.3.5. Phân lo-i bò c ging HF theo sn l ng s5a tiêu
chu>n và giá tr. ging v+ ti+m nng s5a thông qua sn
l ng s5a chu k" )u ca àn bò con gái
4.4. Kt lun và + ngh. 103
4.4.1. Kt lun 103
4.4.2. + ngh. 104
CHNG V THO LUN CHUNG 105
5.1. Ch!t l ng tinh d.ch và kh nng sn xu!t tinh ông l-nh 105
5.2. Sn l ng, ch!t l ng s5a chu k" )u ca àn con gái và gái
tr. ging v+ ti+m nng cho s5a ca các bò c HF
CHNG VI KT LUN VÀ  NGH 110
6.1. Kt lun 110
6.2. + ngh. 110
NHNG CÔNG TRÌNH CÓ LIÊN QUAN N LUN ÁN Ã 111
CÔNG B 111
TÀI LIU THAM KHO 112


DANH MC CÁC CH VIT TT
Ch vit tt Ý ngha ca ch vit tt
A Ho-t lc tinh trùng
Asg Ho-t lc tinh trùng sau gii ông
C N'ng 2 tinh trùng trong tinh d.ch

ck Chu k"
cs. C2ng s
CR Cng r-
CKL 3c c!p k; l7c
TC -t tiêu chu>n
VT $n v. tính
GTG Giá tr. ging (EBV: Estimated Breeding Value)

HF Holstein Friesian
K T; l tinh trùng k" hình
NN Nông nghip
NXB Nhà xu!t bn
pH 2 pH
PTNT Phát tri1n nông thôn
SH B S hiu bò c


Sn l ng s5a
 

T; l m# s5a


T; l protein s5a
TNS Ti+m nng s5a
TP HCM Thành ph H' Chí Minh
TTNT Th7 tinh nhân t-o
V Th1 tích tinh d.ch (hay l ng xu!t tinh)
VAC T4ng s tinh trùng sng và ho-t 2ng tin th=ng



DANH MC CÁC BNG
STT Tên bng trang
2.1: Bnh h9ng ca vic cung c!p thc n n l ng s5a và chi phí
thc n cho 1kg s5a bò 25
2.2. Mc 2 tin cy ca gía tr. ging 37
3.1: L ng xu!t tinh ca t@ng bò c ging HF (ml) 50
3.2. Ho-t lc tinh trùng ca các c ging HF (%) 52
3.3. N'ng 2 tinh trùng trong tinh d.ch ca các c ging HF (t;) 56
3.4: pH tinh d.ch ca bò c ging HF 59
3.5: T; l tinh trùng k" hình ca bò c ging HF (%) 60
3.6: T; l tinh trùng sng ca bò c HF (%) 63
3.7: T4ng s tinh trùng ho-t 2ng tin th=ng trong m2t l)n khai thác
tinh ca bò c ging HF (t;) 65
3.8. VAC h5u ích ca bò c ging HF (t;) 70
3.9. Ho-t lc tinh trùng sau gii ông tinh ông l-nh ca bò HF 71
3.10: Kt qu sn xu!t tinh ông l-nh cng r- -t tiêu chu>n ca bò
c ging HF (li+u/con/nm) 74
3.11. T; l th7 thai 9 l)n phi )u (%) ca t@ng bò c ging HF 76
3.12. T; l th7 thai 9 l)n phi )u theo la A ca bò cái HF (%) 78
4.1: Sn l ng s5a chu k" )u àn con gái ca t@ng c ging HF
(kg/305 ngày) 86
4.2: Sn l ng s5a tiêu chu>n (4% m#)/chu k" )u àn con gái ca
t@ng c ging HF 91
4.3. T; l m# s5a chu k" s5a )u àn con gái ca t@ng c ging HF 93
4.4: T; l protein s5a chu k" )u ca àn con gái t@ng bò c
ging HF (%) 95
4.5: Sn l ng s5a chu k" 305 ngày ca bò HF t-i M2c Châu và
c Trng 98

4.6: Phân lo-i bò c gng HF theo sn l ng s5a tiêu chu>n ca
àn con gái 99
4.7. Giá tr. ging v+ ti+m nng s5a ca bò c ging HF 101



CHNG I
M U
1.1.  t v!n "#

1 nâng cao nng su!t, ch!t l ng ging bò s5a, c6ng nh mun phát
tri1n ngành chn nuôi bò s5a nhanh và v5ng ch0c, công tác chn lc ging,
3c bit là chn lc bò c ging 1 sn xu!t tinh ông l-nh s< d7ng cho th7
tinh nhân t-o (TTNT) óng vai trò r!t quan trng. Công tác chn bò c
ging không nh5ng nêu ra ,ng h*ng, ch$ng trình chn ging phù h p
v*i th,i tit khí hu, i+u kin tp quán chn nuôi ca t@ng n*c, t@ng vùng,
mà nó còn phn ánh trình 2 phát tri1n chn nuôi bò ca m2t quc gia.
Các n*c có ngành chn nuôi bò s5a phát tri1n nh Hoa K", Canada,
Nht Bn, r!t quan tâm n công tác chn bò c ging. Hàng nm, có t*i
hàng trm bò c ging s5a  c a vào ki1m tra ánh giá theo nh5ng
ph$ng pháp chn lc hin -i nh?m chn  c nh5ng bò c ging có ch!t
l ng tt nh!t 1 sn xu!t tinh ông l-nh cho phi ging, t-o ra nh5ng àn bò
cái có nng su!t ngày m2t cao h$n.
Vit Nam n?m trong khu vc khí hu nhit *i nóng >m và không có
ging bò s5a bn .a nên ngành chn nuôi bò s5a phát tri1n chm. 1 phát tri1n
ngành chn nuôi bò s5a, Vit Nam ã nhp ging bò Holstein Friesian (HF) t@
nm 1920-1923 v+ 1 khai thác s5a, nhng v*i s l ng r!t ít. Trong thp k;
60 và 70 ca th k; XX, Vit Nam ã nhp bò cái ging s5a Lang Tr0ng en
B0c Kinh (Trung Quc), bò cái và bò c ging HF t@ Cu Ba v+ nuôi t-i M2c
Châu, Ba Vì Hà N2i và m2t s n$i khác. Sau nm 1975, m2t s bò s5a HF

nhp n2i ó  c chuy1n vào nuôi t-i c Trng, Lâm 'ng (L$ng Vn
Lãng, 1983). Nh5ng nm g)n ây, n*c ta tip t7c nhp thêm bò c và bò cái
ging HF t@ Hoa K", Australia và New Zealand. Ngoài nhp bò ging, n*c ta
còn nhp tinh, phôi ông l-nh ca ging bò HF t@ nhi+u n*c trên th gi*i nh


Hoa k", Nht Bn, Canada 1 nhân nhanh s l ng, c6ng nh ci tin ch!t
l ng àn bò s5a Vit Nam.
.nh h*ng công tác ging bò s5a Vit Nam là nhân thu)n ging bò
s5a HF nhp kh>u và lai t-o bò lai h*ng s5a (HF lai). Bò lai h*ng s5a n*c
ta ph4 bin là s< d7ng bò c HF lai v*i bò cái Lai Zebu. Bò lai h*ng s5a
hin nay có t; l ngu'n gen HF khác nhau nh 1/2HF, 3/4HF, 7/8HF Nhìn
chung, sc sn xu!t s5a ca àn bò cái HF và các nhóm bò HF lai này v%n
còn cha cao. Nguyên nhân là nng su!t s5a ph7 thu2c vào nhi+u yu t nh:
Ging, dinh d#ng, k: thut chn nuôi, th,i tit khí hu, qun lý, khai thác,
các yu t này cha  c ki1m soát tt. M2t trong nh5ng yu t ó là ch!t
l ng bò c ging HF cha  c ánh giá m2t cách chính xác nên cha
phân lo-i, xp c!p  c t@ng cá th1 theo t@ng ch& tiêu quan trng 1 xây dng
ch$ng trình phi ging thích h p ã làm nh h9ng n sc sn xu!t s5a ca
àn bò s5a n*c ta.
Sn xu!t tinh bò ông l-nh 9 Vit Nam ã có t@ nh5ng nm 1970
(Nguyn T!n Anh và Nguyn Quc -t, 1997). Nhi+u d án, + tài nghiên cu
ánh giá tuy1n chn bò c ging HF ã thc hin, song nh5ng công trình ó
còn nhi+u h-n ch nh: Ch& thông qua ,i tr*c, ch& thông qua sinh tr9ng phát
tri1n v+ th1 vóc ca bò c, ch& thông qua kh nng sn xu!t tinh m2t cách $n
lA. Nh5ng cách chn lc bò c ging ó cha tht s chính xác d%n n cha
la chn  c ngu'n tinh ông l-nh thích h p 1 nâng cao t; l th7 thai, nng
su!t, ch!t l ng s5a ca àn bò. Moncada là c$ s9 chn nuôi bò c ging và
sn xu!t tinh ông l-nh ã ho-t 2ng t@ nh5ng nm 1970, liên t7c  c ci thin
và n nay -t kt qu r!t tt, nhng công tác tuy1n chn bò c ging s5a c6ng

ch& m*i d@ng l-i 9 chn ,i tr*c, chn bn thân và chn qua s l ng tinh sn
xu!t  c.
Chính vì vy, bò c ging HF c)n phi  c ki1m tra, ánh giá m2t
cách )y , toàn din t@ chn lc thông qua ,i tr*c, qua 3c i1m ca ch.


em gái, qua kh nng sinh tr9ng, phát tri1n ca bn thân và qua ,i sau. 1
thc hin  c quy trình chn bò c ging nh vy phi m!t m2t th,i gian
r!t dài 'ng th,i chi phí r!t l*n, nên trong khuôn kh4 + tài này chúng tôi ch&
tp trung nghiên cu ánh giá qua ch!t l ng tinh và kh nng sn xu!t s5a
ca àn con gái, nh5ng bò c ging HF ã  c chn thông qua ,i tr*c và
qua bn thân. Vì ó là nh5ng tiêu chí r!t quan trng, r!t c)n thit và c!p bách
trong công tác chn lc, phân lo-i bò c ging chuyên s5a. Xu!t phát t@ thc
t ó, chúng tôi tin hành + tài “ánh giá bò c ging Holstein Friesian
nuôi ti Moncada thông qua s, cht lng tinh dch và kh nng sn xut
sa ca con gái”.
1.2. M$c tiêu nghiên c%u
- Xp lo-i  c t@ng bò c ging HF theo s l ng, ch!t l ng tinh
d.ch, kh nng sn xu!t tinh ông l-nh và t; l th7 thai.
- Xp lo-i  c t@ng bò c ging HF theo giá tr. ging (GTG) v+ ti+m
nng sn xu!t s5a thông qua sn l ng s5a (SLS) ca con gái.
- Chn  c nh5ng bò c ging HF có GTG cao v+ ti+m nng cho s5a
nh?m góp ph)n phát tri1n nhanh, m-nh, hiu qu và b+n v5ng ngành chn
nuôi bò s5a Vit Nam.
1.3. Ý ngha khoa h&c và th'c ti(n ca "# tài
1.3.1. Ý ngha khoa hc
Kt qu nghiên cu ca + tài là t liu khoa hc v+ ph$ng pháp ánh
giá chn lc bò c ging s5a HF -t kt qu chính xác, thông qua giá tr. ki1u
hình v+ s l ng, ch!t l ng tinh và giá tr. ging v+ ti+m nng s5a da trên
sn l ng s5a ca ,i sau.

Kt qu ca + tài là cn c khoa hc cho các nhà làm ging bò s5a,
các c$ s9 chn nuôi bò s5a xây dng k ho-ch nhân ging b?ng TTNT.


1.3.2. Ý ngha thc tin
Các kt qu ca + tài trình bày trong lun án là t liu khoa hc thc
tin cho các c$ quan qun lý, các tr,ng -i hc, các Vin nghiên cu, giáo
viên, sinh viên ngành Chn nuôi tham kho.
Kt qu ca + tài là c$ s9 thc tin cho ng,i chn nuôi bò s5a la
chn chính xác tinh ông l-nh ca nh5ng bò c ging có 3c tính thích h p
nh!t i v*i t@ng ch& tiêu nh t; l th7 thai, sn l ng s5a, ch!t l ng s5a àn
bò con gái và GTG v+ ti+m nng cho s5a ca t@ng c ging 1 ci thin,
nâng cao ch!t l ng àn bò s5a con cháu.
'ng th,i, kt qu ca + tài nghiên cu là t liu thc tin cho các
nhà qun lý khoa hc trong vic xây dng các tiêu chu>n, quy chu>n v+ chn
lc bò c ging chuyên s5a.
1.4. Nhng "óng góp m)i ca lu*n án
Xác .nh và phân lo-i  c t@ng cá th1 bò c ging HF theo giá tr.
ging v+ ti+m nng sn xu!t s5a thông qua sn l ng s5a con gái, làm cn c
cho vic chn lc bò c ging chuyên s5a -t 2 chính xác cao, t@ ó góp
ph)n phát tri1n nhanh và b+n v5ng ngành chn nuôi bò s5a 9 n*c ta.
Xác .nh  c h*ng nghiên cu m*i cho c$ s9 chn nuôi bò c
ging, sn xu!t tinh ông l-nh, trong vic nâng cao t4ng s tinh trùng ho-t
2ng tin th=ng (VAC) -t tiêu chu>n sn xu!t và nâng cao s l ng tinh
ông l-nh cng r


CHNG II
TNG QUAN TÀI LIU VÀ C S
KHOA HC CA  TÀI

2.1.  t v!n "#
1 ánh giá và tuy1n chn  c nh5ng bò c ging HF có ch!t l ng
v+ sinh sn tt, có ti+m nng di truy+n v+ sn l ng s5a cao 1 truy+n l-i cho
các th h sau, vic hi1u bit v+ ch!t l ng tinh d.ch, giá tr. ging, các yu t
nh h9ng và các ph$ng pháp nghiên cu ánh giá là r!t quan trng và c)n
thit, nó giúp cho công tác tuy1n chn bò c ging -t 2 chính xác cao.
2.2. Ch!t l+,ng tinh - bò và các yu t. /nh h+-ng
1 ánh giá ch!t l ng tinh d.ch 9 bò trong sn xu!t tinh ông l-nh,
ph7c v7 cho TTNT, c)n phi  c ánh giá ngay sau m(i l)n khai thác tinh
và th,ng da vào các ch& tiêu c$ bn nh: L ng xu!t tinh, ho-t lc tinh
trùng, n'ng 2 tinh trùng trong tinh d.ch, t; l tinh trùng sng, t; l tinh trùng
k" hình, t4ng s tinh trùng ho-t 2ng tin th=ng trong m2t l)n khai thác
tinh vv. Ch!t l ng tinh 9 bò th,ng ch.u nhi+u yu t nh h9ng nh:
ging và cá th1; tu4i; th,i tit, khí hu; ch 2 dinh d#ng; t)n su!t khai thác
tinh; chm sóc nuôi d#ng; tay ngh+ ca k: thut viên khai thác tinh
d.ch…vv.
2.2.1. Ging và cá th
Tu" t@ng ging, t)m vóc to hay nh/, c,ng 2 trao 4i ch!t m-nh hay
yu, kh nng thích nghi v*i th,i tit khí hu tt hay không mà s l ng và
ch!t l ng tinh d.ch khác nhau. Ví d7, bò c ging ôn *i (800-1000kg) m(i
l)n l!y tinh có th1 cho 8-9ml hay thm chí 10-15ml, còn bò vàng Vit Nam
ch& cho  c 3-5ml (Hà Vn Chiêu, 1996). Bò ôn *i nhp vào n*c ta do
thích nghi v*i khí hu mùa hè kém nên l ng tinh d.ch gim và tính hng


c6ng kém (Nguyn Xuân Tr-ch, 2003).
2.2.2. Tui bò c
L ng xu!t tinh và s l ng tinh trùng ca bò c tr9ng thành th,ng
nhi+u và 4n .nh h$n so v*i bò c trA. Bò c sn xu!t tinh d.ch tt và 4n
.nh nh!t 9 2 tu4i t@ 3 n 6 nm tu4i, 9 nh5ng bò c già h$n tinh d.ch th1

hin nh5ng 3c trng nh gim t; l tinh trùng sng, tng t; l tinh trùng k"
hình và gim kh nng có th1 ông l-nh (Hiroshi, 1992).
Tu4i th ca bò c ging có th1 -t 18-20 nm nhng do nhi+u
nguyên nhân khác nhau nên th,ng ch&  c s< d7ng t@ 5 n 8 nm
(Nguyn Xuân Tr-ch và cs., 2006).
2.2.3. Thi tit khí hu
Nh mi c$ th1 sng khác, bò c ch.u tác 2ng trc tip ca môi
tr,ng ch yu là các yu t t nhiên nh nhit 2, 2 >m, ánh sáng vv Theo
quy lut gi*i h-n sinh thái (Hà Vn Chiêu, 1999), m(i loài ho3c m(i c$ th1 +u
có m2t khong thích h p ca m2t yu t khí hu nào ó. Ngoài gi*i h-n thích
h p sC làm gim kh nng sng ca c$ th1 và b. tác 2ng c2ng h9ng b9i các
yu t môi tr,ng. Trong mi quan h gi5a ngo-i cnh v*i sinh vt, tác 2ng
ca môi tr,ng t*i sinh sn là quan trng nh!t, vic tác 2ng ca môi tr,ng
n sn xu!t tinh d.ch ca con c là r!t phc t-p, khó xác .nh  c nhân t
nào là quan trng vào t@ng th,i i1m nh!t .nh.
n nay, cha rõ yu t nhit 2, >m 2 hay 2 dài ngày tác 2ng
m-nh h$n n s l ng và ch!t l ng tinh d.ch. D nhit 2 không khí 6
0
C, d.ch
hoàn  c nâng lên g)n v*i thân bò c, khi nhit 2 không khí 24
0
C d.ch
hoàn buông thõng xung 1 i+u hòa nhit 2 d.ch hoàn (Hà Vn Chiêu, 1999).
Thông qua nh h9ng ca nhit 2 và 2 >m không khí, yu t mùa v7 bi1u
hin khá rõ rt. D các tháng mát mA, nhit 2 không khí 18-20
0
C và 2 >m
thích h p là 83-86%, bò c HF, bò Zebu +u th1 hin sc sn xu!t tinh cao
h$n. Vào các tháng n0ng nóng nhit 2 không khí trên 30
0

C và 2 >m quá cao


trên 90%, ho3c th!p <40%, sc sn xu!t tinh ca bò c ging gim i rõ rt
(Hà Vn Chiêu, 1999).

D các n*c ôn *i ch!t l ng tinh d.ch kém nh!t vào mùa ông, tt
nh!t vào mùa hè và mùa thu. Nguyên nhân ch yu là do ánh sáng. Nhng 9
n*c ta tinh d.ch th,ng kém nh!t vào mùa hè do n0ng nóng. Tinh d.ch tt
nh!t là v7 ông-Xuân, mùa Hè gim nhi+u, mùa Thu l-i tng lên (Nguyn
Xuân Tr-ch và cs., 2006).
2.2.4. Ch  dinh dng
Thc n là m2t trong nh5ng nhân t c$ bn gây nh h9ng trc tip và
gián tip n s l ng và ch!t l ng tinh d.ch. Trao 4i ch!t ca bò c ging
cao h$n so v*i bò th,ng 10-12% vì thành ph)n tinh d.ch là 3c bit h$n so v*i
các sn ph>m khác. Vì vy, nhu c)u thc n cho bò c ging òi h/i )y  c
v+ s l ng và ch!t l ng (Nguyn Xuân Tr-ch và Mai Th. Th$m, 2004).
Ch 2 dinh d#ng kém làm chm thành th7c v+ tính, gim tính hng
ca c ging, gim s hình thành tinh trùng, tng t; l tinh trùng k" hình.
Ch 2 nuôi d#ng tt, cân b?ng dinh d#ng có tác d7ng làm cho con c
s*m thành th7c v+ tính, kh nng sinh tinh cao. Nhng nu ch 2 dinh d#ng
quá cao sC làm bò c béo, trong thân th1 và d.ch hoàn tích m#, tu)n hoàn
máu kém lu thông, làm gim kh nng sinh tinh, tng t; l tinh trùng cht và
t; l tinh trùng k" hình cao.
Kh>u ph)n n cân i, giàu -m, giàu vitamin sC làm tng s l ng tinh
d.ch và tinh trùng. Thc n thiu vitamin A ho3c ít caroten, quá trình sinh tinh
b. gim i rõ rt, kh>u ph)n thc n giàu ch!t xanh sC kh0c ph7c  c nh c
i1m trên. Trong thc t chn nuôi vào v7 ông-Xuân do thiu thc n xanh
bò ch& n các thc n nh c/ khô thì nên quan tâm b4 sung vào kh>u ph)n n
các lo-i vitamin c)n thit c6ng nh các ch!t khoáng 3c bit là khoáng vi

l ng. Kh>u ph)n n cho bò phi áp ng  c nhu c)u dinh d#ng ca
chúng, theo tu4i, ging, tc 2 tng trng, khi l ng c$ th1 và nng lc sn


xu!t tinh d.ch.
Trong kh>u ph)n n, các vitamin A, D và E vô cùng quan trng trong
chn nuôi bò nói chung và bò c ging nói riêng. Bò tr9ng thành thiu
vitamin A có b2 lông x$ xác, da thô. D bò làm ging thì kh nng sinh sn
kém.
2.2.5. Tn sut khai thác tinh
Th,i gian t@ ngày l!y tinh này n ngày l!y tinh tip theo là khong
cách l!y tinh ca c ging.
Khong cách l!y tinh nh h9ng n l ng xu!t tinh, ch!t l ng tinh,
n'ng 2 và ho-t lc ca tinh trùng. i v*i bò c ging HF, khong cách l!y
tinh 3-5 ngày là tt nh!t. Nu khong cách l!y tinh ng0n có th1 l ng
tinh/m(i l)n l!y tinh thu  c ít, nhng s l)n l!y tinh thì nhi+u (Hà Vn
Chiêu,1996) d%n n t4ng l ng xu!t tinh trong m2t khong th,i gian nh!t
.nh tng so v*i l!y tinh có khong cách dài. Nu khong cách l!y tinh dài,
l ng xu!t tinh l!y  c nhi+u, nhng t; l tinh trùng cht cao, ho-t lc tinh
trùng yu. Vic xác .nh khong cách l!y tinh phi cn c vào l ng xu!t tinh
và ch!t l ng tinh, 3c bit phi da trên các ch& tiêu c$ bn nh hat lc
tinh trùng (A), n'ng 2 tinh trùng trong tinh d.ch (C), T; l tinh trùng k" hình
(K)… ca l)n l!y tr*c ó ca t@ng cá th1 bò c ging 1 quyt .nh l)n l!y
tinh tip theo. 1 duy trì kh nng sinh sn lâu dài ca bò c thì khong cách
l!y tinh thích h p cho bò là 3-4 ngày/l)n (Cheng Ruihe, 1992).
2.2.6. Chm sóc nuôi dng
Chm sóc là công vic tác 2ng trc trip lên c$ th1 bò c ging
nh: cách cho n, t0m chi, vn 2ng, thái 2 ca ng,i chm sóc và
trc tip l!y tinh sC có nh h9ng r!t l*n n s l ng và ch!t l ng tinh
khai thác. Có th1 sC không l!y  c ít tinh d.ch nào trong m2t th,i gian

dài và có th1 làm h/ng bò c ging nu chm sóc qun lý không tt
(Nguyn Xuân Tr-ch và cs., 2006).


Chu'ng tr-i s-ch sC, thoáng mát v+ mùa hè, !m áp v+ mùa ông, bò
 c t0m, chi, vn 2ng thoi mái hàng ngày, tu)n hoàn máu lu thông vv…,
giúp bò c khoA m-nh sC làm tng kh nng sinh tinh và ch!t l ng tinh
c6ng  c tng lên.
2.2.7. Tay ngh ca k thut viên khai thác tinh dch
1 có  c ch!t l ng tinh d.ch tt, ngoài các yu t nêu trên, tay ngh+
ca k: thut viên khai thác tinh d.ch c6ng là m2t trong nh5ng yu t ht sc
quan trng.
T@ khâu chu>n b. bò c ging khai thác tinh, chn la bò giá nh:
thao tác b0t, c .nh, v sinh, thao tác cho nhy nh, nhy tht… n chu>n b.
d7ng c7 l!y tinh nh: âm -o gi, 2 nh*t, 2 !m, 2 cng trong lòng âm -o
gi… (nu khai thác tinh b?ng ph$ng pháp dùng âm -o gi), chu>n b. máy,
phu hng tinh, ng hng tinh… (nu khai thác tinh b?ng in) +u phi  c
làm r!t c>n thn theo úng quy trình.
Các thao tác chu>n b. ca k: thut viên c)n m bo úng theo các quy
trình khai thác tinh d.ch sC làm cho bò c ging cm nhn  c s hng
ph!n g)n nh nhy trc tip thì l ng xu!t tinh d.ch sC cao, ch!t l ng tinh
d.ch sC tt (Hà Vn Chiêu, 1999).
2.2.8. Tình hình nghiên cu v s lng và cht lng tinh dch trong và
ngoài nc
2.2.8.1. Lng xut tinh (V)
Theo nghiên cu ca Brito và cs. (2002) 9 Brazil, bò c ging nói
chung có l ng xu!t tinh t@ 6,0 n 7,8ml; 9 bò c ging Bos taurus (g'm
bò HF, Simantal, Red Angus ) có l ng xu!t tinh là 7,0ml; 9 bò c ging
Bos indicus l ng xu!t tinh -t 6,6ml. Tác gi Sarder (2003) cho bit, l ng
xu!t tinh ca bò c ging 9 Pakistan là 5-6ml. Nghiên cu trên bò Brahman

nuôi t-i Florida M:, Michael và cs. (1982) cho bit, l ng xu!t tinh là 5,3ml.


Leon và cs. (1991) nghiên cu trên 30 bò c Nâu Th7y S: và 30 bò c
Zebu công b kt qu trên bò Zebu: l ng xu!t tinh trung bình là 6,4ml.
Herliantien (2009) cho bit l ng xu!t tinh 9 bò c Brahman t-i Trung tâm
th7 tinh nhân t-o Singosari 9 Indonesia là 2-14ml.
D Vit Nam, Hà Vn Chiêu (1999) nghiên cu 9 bò c HF, Zebu cho
bit l ng xu!t tinh 9 bò c ging HF là 5,7ml và 9 bò Zebu là 4,25ml.
Trong lúc ó, kt qu nghiên cu ca Tr)n Trng Thêm và cs. (2004) trên bò
c ging HF có l ng xu!t tinh t@ 3 n 5ml. Nghiên cu trên bò lai F
3
-HF,
Nguyn Vn c và cs. (2004) công b, l ng xu!t tinh bình quân là 4,11ml.
Phùng Th Hi và cs. (2009), nghiên cu trên bò c ging HF trA sinh ra t-i
Vit Nam l ng xu!t tinh là 5,42ml. Ph-m Vn Ti+m và cs. (2009), nghiên
cu trên bò c ging Brahman l ng xu!t tinh là 6,89ml.
2.2.8.2. Hot lc ca tinh trùng (A)
Michael và cs. (1982) nghiên cu trên bò Brahman t-i Florida, Hoa k"
cho bit ho-t lc tinh trùng bình quân -t 47%. Tác gi Bajwa (1986), nghiên
cu 9 Pakistan công b ho-t lc tinh trùng dao 2ng t@ 67% n 70%. Trong
lúc ó, nghiên cu ca Hiroshi (1992) trên bò c ging HF 9 Nht Bn cho
bit ho-t lc ca tinh trùng dao 2ng t@ 60 n 90%. Sugulle (1999) công b,
ho-t lc tinh trùng 9 bò c ging t-i Bangladesh -t t@ 60 n 68%.
Nghiên cu ca Brito và cs. (2002) t-i Brazil th!y r?ng ho-t lc tinh
trùng ca bò Bos taurus -t t@ 57,5 n 61,2% và trên bò Bos indicus -t 59%.
Tatman và cs. (2003) nghiên cu trên bò Brahman 9 Hoa K" cho bit ho-t lc
tinh trùng trung bình -t 60,0%. Hoflack và cs. (2006) nghiên cu 9 B& cho
bit, ho-t lc tinh trùng ca bò c ging HF dao 2ng t@ 40 n 95%. Trong
lúc ó, Hoflack và cs. (2008) nghiên cu 9 bò c ging Belgian Blue t-i B&

cho bit s dao 2ng ho-t lc tinh trùng r!t l*n t@ 5 n 90%.


T-i Vit Nam, Tr)n Tin D6ng và cs. (2002) nghiên cu v+ s vn
2ng ca tinh trùng cho bit, tu" theo sc sng mà tinh trùng sC vn 2ng
theo m2t trong ba ph$ng thc sau:
- Tin th=ng.
- Xoay vòng.
- L0c l.
Ch& có tinh trùng vn 2ng tin th=ng m*i có kh nng tham gia quá
trình th7 tinh. Do vy ng,i ta ánh giá ho-t lc tinh trùng thông qua *c
l ng t; l tinh trùng tin th=ng ho3c mc "sóng 2ng’’ ca m3t thoáng vi
tr,ng tinh d.ch do ho-t 2ng ca tinh trùng t-o nên. Trong sn xu!t tinh bò
ông l-nh thì ch& nh5ng l)n khai thác tinh d.ch có ho-t lc t@ 70% tr9 lên m*i
 c a vào pha ch 1 sn xu!t tinh ông l-nh ( B2 NN&PTNT, 2003).
Hà Vn Chiêu (1999) cho bit, ho-t lc tinh trùng ca ging bò HF
nuôi 9 Vit Nam -t 61,82% và ho-t lc tinh trùng ca bò c ging nhóm
Zebu nuôi 9 Vit Nam -t 58,76%. Nguyn Vn c và cs. (2004) công b,
ho-t lc tinh trùng bình quân ca bò c ging HF lai -t 61,77% 9 bò c
ging F
2
-HF và 51,79% 9 bò c ging F
3
-HF. Phùng Th Hi và cs. (2009),
nghiên cu trên bò c ging HF trA sinh ra 9 Vit Nam có ho-t lc tinh trùng
bình quân -t 60,28%. Ph-m Vn Ti+m và cs. (2009), nghiên cu trên bò c
ging Brahman t-i Tr-m nghiên cu và sn xu!t tinh ông l-nh Moncada có
ho-t lc tinh trùng bình quân -t 65,32%.
2.2.8.3. Nng  tinh trùng (C)
Kt qu nghiên cu ca Lubos Holy (1970) v+, n'ng 2 tinh trùng

trong tinh d.ch ca bò c ging 9 Cuba t@ 0,3t;/ml n 2 t;/ml. Bajwa
(1986), nghiên cu v+ n'ng 2 tinh trùng ca bò c Zebu 9 Pakistan cho bit
bin 2ng t@ 0,80 t;/ml n 1,20 t;/ml. Laing và cs. (1988) cho bit bò c
ging có n'ng 2 tinh trùng dao 2ng t@ 0,5 n 2,5 t;/ml. Nghiên cu 9
Mexico v+ n'ng 2 tinh trùng trong tinh d.ch ca bò c Zebu là 1,05 t;/ml


(Leon và cs., 1991). Nghiên cu trên bò c ging HF nuôi t-i Hoa K"  c
Garner và cs. (1996) công b n'ng 2 tinh trùng bình quân -t 1,5 t;/ml.
Brito và cs. (2002) nghiên cu trên 107 bò c ging 9 Brazil th!y r?ng n'ng
2 tinh trùng bò -t t@ 1,3 n 1,5 t;/ml. Sarder (2003) nghiên cu 9 Pakistan
th!y r?ng, bò c .a ph$ng lai HF có n'ng 2 tinh trùng dao 2ng t@ 1,131
t;/ml n 1,471 t;/ml. Tác gi Sugulle và cs. (2006) nghiên cu 9 Bangladesh
cho bit, n'ng 2 tinh trùng ca bò lai HF bin 2ng t@ 0,983 t;/ml n 1,483
t;/ml. D m2t nghiên cu ca Muino và cs. (2008) công b, bò c ging HF
tr9ng thành nuôi t-i Tây Ban Nha có n'ng 2 tinh trùng trong tinh d.ch bình
quân -t 1,18 t;/ml. Hoflack và cs. (2008) nghiên cu trên bò c ging
Belgian Blue, n'ng 2 tinh trùng trong tinh d.ch dao 2ng t@ 0,15 n 1,482
t;/ml.
D Vit Nam, n'ng 2 tinh trùng ca ging bò HF -t 1,229 t;/ml và
ging Red Sindhy -t 1,128 t;/ml (Nguyn Xuân Hoàn, 1993). Kt qu
nghiên cu ca Phùng Th Hi và cs. (2009) thc hin trên bò c ging HF
trA sinh ra 9 Vit Nam công b n'ng 2 tinh trùng bình quân -t 1,07 t;/ml.
Ph-m Vn Ti+m và cs. (2009), nghiên cu n'ng 2 tinh trùng trên bò c
ging Brahman t-i Tr-m nghiên cu và sn xu!t tinh ông l-nh Moncada thu
 c 1,06 t;/ml.
2.2.8.4. T l tinh trùng k hình (K)
Theo kt qu nghiên cu ca Hiroshi (1992) 9 Nht Bn, t; l tinh
trùng k" hình dao 2ng t@ 1% n 20%. Brito và cs. (2002) cho bit, t; l tinh
trùng k" hình ca bò c ging ph7c v7 công tác th7 tinh nhân t-o 9 Brazil

dao 2ng t@ 16,3 n 19,1%.
Holflack và cs. (2008) cho bit, bò c ging Belgian Blue có t; l tinh
trùng k" hình cao h$n 9 bò c ging HF. D bò c ging Belgian Blue, t; l
tinh trùng k" hình ph)n )u dao 2ng t@ 2,0 n 49,25%; t; l k" hình ph)n


thân và uôi t@ 5,83 n 50,50%; t; l tinh trùng có git t$ng bào 9 g)n tâm
t@ 0,5 n 45,5%; t; l tinh trùng có git t$ng bào 9 xa tâm t@ 0 n 17,17%.
Còn 9 bò c ging HF, t; l tinh trùng k" hình ph)n )u t@ 0,5 n 48,5%;
t; l k" hình ph)n thân và uôi t@ 1,5 n 53,0%; t; l tinh trùng có git
t$ng bào 9 g)n tâm t@ 0 n 19%; t; l tinh trùng có git t$ng bào 9 xa tâm
t@ 0 n 11%.
T-i Vit Nam, kt qu nghiên cu ca Hà Vn Chiêu (1999) tinh
trùng ca ging bò HF 9 Vit Nam có t; l tinh trùng k" hình là 17,84%.
Kt qu nghiên cu trên bò c ging lai F
3
HF ca Nguyn Vn c và cs.
(2004) công b, t; l tinh trùng k" hình bình quân là 11,02%. Phùng Th
Hi và cs. (2009) nghiên cu trên bò c ging HF trA sinh ra t-i Vit Nam
cho bit, t; l tinh trùng k" hình bình quân là 12,12%. Tác gi Ph-m Vn
Ti+m và cs. (2009) nghiên cu trên bò c ging Brahman nuôi t-i Tr-m
Nghiên cu và sn xu!t tinh ông l-nh Moncada, t; l tinh trùng k" hình
bình quân là 12,58%.
2.2.8.5. T l tinh trùng sng
Risco và cs. (1993) nghiên cu trên bò Brahman t-i Florida Hoa K" cho
bit, t; l tinh trùng sng bình quân -t 83,01%. Hoflack và cs. (2006) th!y
r?ng, t; l tinh trùng sng 9 bò c ging HF cao h$n 9 bò c ging Belgian
Blue. T; l này 9 bò c ging HF dao 2ng t@ 77,25 n 97,67%; còn 9 bò
c ging Belgian Blue là t@ 29,5 n 87,25%. Nghiên cu trên bò c ging
HF t-i B&, Hoflack và cs. (2008), t; l tinh trùng sng -t 86,3%. Theo Muino

và cs. (2008) nghiên cu trên bò c HF t-i Tây Ban Nha cho bit, t; l tinh
trùng sng -t 87,0%.
Kt qu nghiên cu 9 n*c ta trên bò c ging HF và Zebu t-i Moncada
ca Hà Vn Chiêu (1999) cho bit, t; l tinh trùng sng t@ 7% n 93%, bình
quân -t 79,3%. Phùng Th Hi và cs. (2009) nghiên cu trên bò c ging HF


trA sinh ra t-i Vit Nam cho bit, t; l tinh trùng sng bình quân -t 71,75%.
Ph-m Vn Ti+m và cs. (2009) nghiên cu trên bò c ging Brahman t-i Tr-m
Nghiên cu và sn xu!t tinh ông l-nh Moncada, t; l tinh trùng sng bình quân
-t 78,51%.
2.2.8.6. Tng s tinh trùng sng hot ng tin thng/ln khai thác (VAC)
Garner và cs. (1996) cho bit, t4ng s tinh trùng sng tin th=ng trong
m2t l)n khai thác (VAC) ca bò c ging HF nuôi t-i Hoa K" là 6,20 t;/l)n
khai thác. Nghiên cu ca Brito và cs. (2002) công b, t4ng s tinh trùng
ho-t 2ng tin th=ng trong m2t l)n khai thác trên bò c ging HF t-i Brazil
là 8,2 t;/l)n khai thác.
T-i n*c ta, Ph-m Vn Ti+m và cs. (2009) nghiên cu trên àn bò c
ging Brahman nuôi t-i Tr-m Nghiên cu và Sn xu!t tinh ông l-nh
Moncada cho bit, t4ng s tinh trùng sng tin th=ng trong l)n khai thác -t
4,93 t;/l)n khai thác.
2.2.8.7. pH tinh dch
Tác gi Lubos Holy (1970) nghiên cu cho bit, pH ca tinh d.ch bò
dao 2ng trong khong t@ 6,2 n 6,9, các tr,ng h p ngo-i l là do nguyên
nhân khách quan gây ra. Leon và cs. (1991) nghiên cu trên nhóm bò Zebu
cho bit pH là 6,96.
Kt qu nghiên cu Nguyn Xuân Hoàn (1993) trên tinh d.ch bò có 2
pH t@ 6,4 n 6,9. Nghiên cu ca Nguyn T!n Anh và Nguyn Quc -t
(1997) cho bit, tinh d.ch bò c ging có pH dao 2ng t@ 6,4 n 6,7.Theo
Hoàng Kim Giao và Nguyn Thanh D$ng (1997), tinh d.ch bò có pH 6,2-6,8.

Kt qu nghiên cu ca Hà Vn Chiêu (1999), pH tinh d.ch bò c ging HF
là 6,52. Kt qu nghiên cu ca Phùng Th Hi và cs. (2009), nghiên cu trên
bò c ging HF trA sinh t-i Vit Nam, bình quân có pH là 6,9. Ph-m Vn


Ti+m và cs. (2009) nghiên cu trên bò c ging Brahman t-i Tr-m nghiên
cu và sn xu!t tinh ông l-nh Moncada cho bit, pH là 6,68.
2.2.9. Tinh ông lnh và mt s yu t nh hng n tinh ông lnh
2.2.9.1. Tinh ông lnh
Tinh ông l-nh 9 bò là tinh d.ch  c khai thác b?ng ph$ng pháp
nhân t-o, qua ki1m tra ánh giá -t các ch& tiêu k: thut theo quy .nh,  c
pha ch v*i môi tr,ng pha loãng thích h p và  c sn xu!t theo m2t quy
trình nh!t .nh nào ó, sau ó  c ông l-nh 9 nhit 2 th!p và bo qun
trong ni t$ l/ng 9 nhit 2 -196
o
C 1 ph7c v7 cho công tác TTNT bò. Ch!t
l ng tinh ông l-nh bò ch.u nh h9ng ca nhi+u yu t.
2.2.9.2. Mt s yu t nh hng n s lng và cht lng tinh ông lnh
a. Môi trng pha loãng tinh dch bò
Pha loãng ã phát huy  c tính u vit ca th7 tinh nhân t-o nh tng
kh nng ch.u l-nh, tng hiu qu s< d7ng tinh d.ch bò. Môi tr,ng pha loãng
c)n m bo áp su!t th>m th!u. Áp su!t th>m th!u ca m2t ch!t l/ng ph7 thu2c
vào n'ng 2 hòa tan ca các phân t< và các ion có trong dung d.ch ó. 1 cho
tinh trùng t'n t-i  c, áp su!t th>m th!u ca môi tr,ng (áp su!t ngo-i bào)
phi t$ng $ng nh áp su!t th>m th!u bên trong tinh trùng (áp su!t n2i bào),
tc là có hin t ng =ng tr$ng. Các dung d.ch u tr$ng (áp su!t ngo-i bào
l*n h$n áp su!t n2i bào) sC làm cho tinh trùng teo l-i. Các dung d.ch nh c
tr$ng (áp su!t ngo-i bào th!p h$n áp su!t n2i bào) sC làm cho tinh trùng
tr$ng ph'ng lên và có th1 gây v# màng tinh trùng. Tuy nhiên trong thc t
kh nng ch.u ng áp su!t th>m th!u ca tinh trùng không ch3t chC mà chúng

ch.u ng và t'n t-i  c trong m2t khong giá tr. áp su!t th>m th!u bin thiên
nh!t .nh dao 2ng t@ 250 n 500 mosmol, nh, kh nng thích ng và 2 b+n
th>m th!u ca màng t bào (Innecda, 1995, trích t@ Hà Vn Chiêu, 1999). Vì