Chủ nghĩa Mác LêNin và những nguyên lý cơ bản làm nên tảng cho tư tưởng Hồ Chí Minh

Bài giảng “Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác – Lênin”


Phạm Thị Hằng – GV Khoa khoa học cơ bản, Trường ĐH Công Nghệ Đồng Nai
1

Chương mở đầu
NHẬP MÔN NHỮNG NGUYÊN LÝ CƠ BẢN CỦA CHỦ
NGHĨA MÁC - LÊNIN
Chương mở đầu Nhập môn những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác -
Lênin nhằm giải quyết ba vấn đề thông lệ của một môn học trước khi đi vào các
nội dung cụ thể, đó là: Học cái gì? (đối tượng của môn học); học để làm gì? (mục
đích của môn học); và, cần phải học thế nào để đạt được mục đích đó? (những yêu
cầu về mặt phương pháp của môn học).
Chương này mở đầu bằng việc trình bày khái lược các nội dung trọng
tâm và quá trình hình thành, phát triển của chủ nghĩa Mác - Lênin nhằm tạo ra
cái nhìn tổng quát về đối tượng và phạm vi của môn học.
Mục đích của môn học này được xác lập trên cơ sở vị trí của nó trong cấu tạo khung
chương trình thống nhất của 3 môn học Lý luận chính trị dùng cho đối tượng
sinh viên không chuyên sâu các chuyên ngành: Triết học, Kinh tế chính trị học và
Chủ nghĩa xã hội khoa học.
Yêu cầu của môn học này đề cập những nguyên tắc cơ bản cần phải thực
hiện khi triển khai dạy và học, làm cơ sở chung cho việc xác lập phương pháp,
quy trình cụ thể trong hoạt động dạy và học sao cho có thể đạt được mục đích của
môn học này.
I. KHÁI LƯỢC VỀ CHỦ NGHĨA MÁC - LÊNIN
1. Chủ nghĩa Mác - Lênin và ba bộ phận lý luận cấu thành
a) Chủ nghĩa Mác - Lênin
Chủ nghĩa Mác - Lênin “là hệ thống quan điểm và học thuyết” khoa học của C.Mác,
Ph.Ăngghen và sự phát triển của V.I.Lênin; là sự kế thừa và phát triển những giá trị
của lịch sử tư tưởng nhân loại, trên cơ sở thực tiễn của thời đại; là khoa học về sự

nghiệp giải phóng giai cấp vô sản, giải phóng nhân dân lao động và giải phóng con
người; là thế giới quan và phương pháp luận phổ biến của nhận thức khoa học.
b) Ba bộ phận lý luận cơ bản cấu thành chủ nghĩa Mác - Lênin
Chủ nghĩa Mác - Lênin bao gồm hệ thống tri thức phong phú về nhiều lĩnh vực,
nhưng trong đó có ba bộ phận lý luận quan trọng nhất là: triết học, kinh tế chính trị
Bài giảng “Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác – Lênin”


Phạm Thị Hằng – GV Khoa khoa học cơ bản, Trường ĐH Công Nghệ Đồng Nai
2
học và chủ nghĩa xã hội khoa học.
Triết học Mác - Lênin có đối tượng nghiên cứu là những quy luật chung nhất của tự
nhiên, xã hội và tư duy. Triết học dù theo trường phái nào, thì cũng đều là thế giới
quan và nhân sinh quan mang tính giai cấp. Triết học Mác - Lênin là thế giới quan,
nhân sinh quan của giai cấp công nhân hiện đại, đại biểu cho toàn thể nhân dân lao
động trong thời đại ngày nay.
Kinh tế chính trị học Mác - Lênin là khoa học thuộc khoa học xã hội, đối tượng
nghiên cứu của nó là mặt xã hội của sản xuất, tức là quan hệ sản xuất hay là quan hệ
kinh tế giữa người với người trong quá trình sản xuất, phân phối, trao đổi và tiêu
dung của cải vật chất. Đối tượng nghiên cứu của kinh tế chính trị là quan hệ sản xuất
nhưng quan hệ sản xuất lại tồn tại và vận động trong sự tác động qua lại với lực
lượng sản xuất. Mặt khác, quan hệ sản xuất tức là cơ sở hạ tầng xã hội cũng tác động
qua lại với kiến trúc thượng tầng, nhất là các mối quan hệ về chính trị, pháp lý…có
tác động trở lại mạnh mẽ với quan hệ sản xuất. Vậy đối tượng nghiên cứu của kinh tế
chính trị là quan hệ sản xuất trong sự tác động qua lại với lực lượng sản xuất và kiến
trúc thượng tầng.
Chủ nghĩa xã hội khoa học: Nghiên cứu những quy luật và tính quy luật chính
trị - xã hội của quá trình phát sinh, hình thành và phát triển hình thái kinh tế - xã hội
cộng sản chủ nghĩa; những nguyên tắc cơ bản, những điều kiện, con đường, hình thức
và phương pháp đấu tranh cách mạng của giai cấp công nhân để thực hiện quá trình

chuyển biến từ chủ nghĩa tư bản lên chủ nghĩa xã hội, chủ nghĩa cộng sản.
Như vậy, ba bộ phận cấu thành của chủ nghĩa Mác - Lênin đều có đối tượng
nghiên cứu riêng nhưng đều nằm trong một hệ thống khoa học lý luận thống nhất, đó
là khoa học về giải phóng giai cấp vô sản, giải phóng nhân dân lao động khỏi áp bức
bóc lột, tiến tới giải phóng con người.
2. Khái lược quá trình hình thành và phát triển chủ nghĩa Mác - Lênin
a) Những điều kiện, tiền đề của sự ra đời chủ nghĩa Mác
Điều kiện kinh tế - xã hội:
Chủ nghĩa Mác ra đời trong những năm 40 của thế kỷ XIX. Trong thời gian
này, phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa phát triển ở nhiều nước châu Âu, mâu
thuẫn cơ bản của phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa đã bộc lộ ra một cách gay
Bài giảng “Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác – Lênin”


Phạm Thị Hằng – GV Khoa khoa học cơ bản, Trường ĐH Công Nghệ Đồng Nai
3
gắt. Đó là mâu thuẫn giữa tính chất xã hội hóa của nền sản xuất với tính chất tư bản
chủ nghĩa của sự chiếm hữu về tư liệu sản xuất và về sản phẩm xã hội. Biểu hiện về
mặt xã hội của mâu thuẫn này chính là sự đối kháng giữa giai cấp vô sản và giai cấp
tư sản. Nhiều cuộc đấu tranh của công nhân đã nổ ra ở Pháp, Đức, Anh, Mỹ.
Cuộc đấu tranh giai cấp của giai cấp vô sản đã dặt ra yêu cầu bức thiết phải có
lý luận cách mạng thực sự khoa học dẫn đường, đó phải là lý luận khoa học, giải
thích đúng đắn bản chất của chủ nghĩa tư bản, vai trò lịch sử của giai cấp vô sản, triển
vọng của phog trào đấu tranh của giai cấp vô sản và tương lai của xã hội loài người
nói chung. Chủ nghĩa Mác ra đời gắn liền với cuộc đấu tranh của giai cấp vô sản và
trở thành vũ khí lý luận của cuộc đấu tranh đó.
Mặt khác, sự phát triển của phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa cho phép
khái quát nhiều nguyên lý quan trọng của chủ nghĩa duy vật lịch sử về vai trò của sản
xuất vật chất đối với sự tồn tại và phát triển của xã hội loài người, vai trò của cơ sở
hạ tầng đối với kiến trúc thượng tầng, vai trò của đấu tranh giai cấp trong lịch sử, vai

trò của quần chúng nhân dân trong sự phát triển lịch sử, trên cơ sở đó, Mác đưa ra
những tiên đoán khoa học về khả năng loài người sẽ tiến tới một xã hội tốt đẹp trong
tương lai.
Tiền đề lý luận: Chủ nghĩa Mác có ba nguồn gốc lý luận: Triết học cổ điển
Đức, Kinh tế chính trị học cổ
điển Anh, Chủ nghĩa xã hội không tưởng Pháp, trong
đó triết học cổ điển Đức là tiền đề lý luận trực tiếp.
Các Mác và Ăngghen kế thừa hạt nhân hợp lý trong phép biện chứng của
Hêghen, đó chính là lý luận về sự phát triển, loại bỏ cái vỏ duy tâm thần bí, đưa nó về
với quan điểm duy vật và lịch sử. Đồng thời C.Mác kế thừa chủ nghĩa duy vật và tư
tưởng vô thần của Phơiơbắc, khắc phục những hạn chế siêu hinh trong tư tưởng của
nhà triết học tiền bối. Trên cơ sở đó C.Mác sáng lập nên chủ nghĩa duy vật biện chứng
và phép biện chứng duy vật.
Sự ra đời của chủ nghĩa Mác là một tất yếu lịch sử. Những điều kiện lịch sử đã
chin muồi cho phép cac nhà khoa học đi đến những kết luận duy vật biện chứng về thế
giới nói chung và về xã hội loài người nói riêng. Chủ nghĩa Mác không thể ra đời sớm
hơn khi chưa có đủ những tiền đề vật chất và tư tưởng cần thiết, nhưng cũng không thể
ra đời muộn hơn. Sự thật cho thấy rằng trong thời điểm này, đã có một số nhà tư tưởng
Bài giảng “Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác – Lênin”


Phạm Thị Hằng – GV Khoa khoa học cơ bản, Trường ĐH Công Nghệ Đồng Nai
4
khác cũng đi đến những kết luận duy vật lịch sử một cách độc lập với C.Mác và
Ph.Ăgghen.
Tiền đề khoa học tự nhiên
Chủ nghĩa duy vật biện chứng của Mác là kết quả của sự tổng kết những thành
tựu tư tưởng của nhân loại, được chứng minh và phát triển dựa trên những kết luận
mới nhất của khoa học tự nhiên, trong đó có ba phát minh quan trọng nhất:
- Định luật bảo toàn và chuyển hóa năng lượng. (Năng lượng không tự sinh ra mà

cũng không tự mất đi, nó chỉ chuyển hóa từ dạng này sang dạng khác mà thôi). Đây
là cơ sở khoa học để khẳng định rằng vật chất và vận động của vật chất không thể do
ai sáng tạo ra và không thể bị tiêu diệt. chúng chỉ chuyển hóa từ dạng này sang dạng
khác, hình thức này sang hình thức khác mà thôi.
- Thuyết tiến hóa của Darwin. Darwin đã kế thừa những thành tựu của Lamax để viết
nên tác phẩm Nguồn gốc các loài vào năm 1859. Học thuyết tiến hóa của ông đã luận
chứng về quá trình đấu tranh sinh tồn của muôn loài, qua sự chọn lọc tự nhiên, dần
dần sản sinh ra giống loài mới. Từ đó ông đưa ra lý luận về sự tiến hóa của sinh vật
mà hạt nhân là quá trình chọn lọc tự nhiên, vén bức màn bí ẩn về sự tiến hóa của các
loài trong tự nhiên. Lý luận tiến hóa sinh vật đã áp dụng quan điểm lịch sử vào lĩnh
vực sinh vật học. Nó luận chứng về quá trình lịch sử của giới hữu cơ, chứng minh
rằng, thực vật, động vật bao gồm cả loài người đều là sản phẩm phát triển của lịch sử.
- Học thuyết tế bào: Học thuyết tế bào do giáo sư M.Slaiđen (Trường Đại học Gana,
Đức) xây dựng năm 1838. Ông cho rằng, tế bào là đơn vị sống cơ bản nhất trong kết
cấu của mọi thực vật. Qúa trình phát dục của thực vật là quá trình hình thành và phát
triển của tế bào. Sau đó, vào năm 1839 giáo sư T.Svannơ (giáo sư phẫu thuật người
của trường Đại học Ruăng, Đức) đã mở rộng học thuyết tế bào từ giới thực vật sang
giới động vật, khiến loài người nhận thức được rằng, tế bào là đơn nguyên kết cấu
chung của mọi cơ thể sinh vật. Những phát hiện nêu trên đã vạch ra quá trình biện
chứng của sự vận động, phát triển, chuyển hóa không ngừng của bản than giới sinh
vật.
b) C.Mác, Ph.Ăngghen với quá trình hình thành và phát triển chủ nghĩa Mác
* Giai đoạn hình thành chủ nghĩa Mác
- Thời gian từ 1842 về trước: C.Mác và Ăngghen là những thanh niên đầy nhiệt tình
và lòng nhân đạo, say mê nghiên cứu triết học, nhưng chưa thoát khỏi lập trường triết
Bài giảng “Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác – Lênin”


Phạm Thị Hằng – GV Khoa khoa học cơ bản, Trường ĐH Công Nghệ Đồng Nai
5

học duy tâm và lập trường dân chủ cách mạng.
- Thời kỳ hình thành triết học Mác diễn ra từ 1842 đến 1848.
+ Bước chuyển từ lập trường triết học duy tâm và lập trường dân chủ cách mạng sang
lập trường duy vật và chủ nghĩa xã hội khoa học bắt đầu từ khi Mác làm việc tại báo
Sông Ranh từ tháng 5 năm 1842.
+ Năm 1843, sau khi báo Sông Ranh bị đóng cửa, Mác bắt tay viết tác phẩm Phê
phán triết học pháp quyền Hêghen.
+ Từ 1844, C.Mác và Ăngghen cộng tác với nhau từng bước xây dựng triết học duy
vật biện chứng và duy vật lịch sử.
+ Năm 1844, Mác viết tác phẩm Bản thảo kinh tế - triết học 1844, nói lên vai trò của
lao động sản xuất vật chất trong việc sáng tạo ra bản thân con người và loài người,
vạch ra những biểu hiện và nguyên nhân của sự tha hóa của người công nhân dưới
chủ nghĩa tư bản.
+ Cũng trong năm 1844, Ăngghen viết tác phẩm Tình cảnh giai cấp công nhân Anh.
+ Cuối năm 1844, C.Mác và Ăngghen viết tác phẩm gia đình thần thánh để phê phán
thế giới quan duy tâm của các đại biểu trong nhóm Hêghen trẻ, qua đó trình bày
những nguyên lý của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử.
+ Năm 1845, Mác viết Luận cương về Phoiơbắc, vạch ra những hạn chế của
Phoiơbắc trong quan niệm về con người và làm rõ vai trò của thực tiễn đối với nhận
thức.
+ Năm 1845 – 1846, hai ông viết tác phẩm Hệ tư tưởng Đức, tiếp tục phê phán
Hêghen và chủ nghĩa duy tâm nói chung, phê phán những hạn chế của chủ nghĩa duy
vật trước Mác, đặc biệt là quan điểm duy tâm về lịch sử của Phoiơbắc. Đồng thời
trong tác phẩm này hai ông cũng trình bày một cách có hệ thống những nguyên lý
của chủ nghĩa duy vật lịch sử và tính tất yếu của chủ nghĩa cộng sản.
+ Năm 1847, hai ông viết tác phẩm “Sự khốn cùng của triết học”, phê phán tính chất
duy tâm, siêu hình trong quan niệm về các phạm trù kinh tế của P.Prudhon, phát triển
phương pháp biện chứng duy vật, những nguyên lý của chủ nghĩa xã hội khoa học,
của kinh tế học chính trị.
+ Cuối 1847 đầu 1848, C.Mác và Ăngghen viết tác phẩm “Tuyên ngôn Đảng cộng

sản”. Hai ông trình bày một cách hoàn chỉnh lý luận về giai cấp và đấu tranh giai cấp,
vai trò lịch sử của giai cấp tư sản và giai cấp vô sản, cương lĩnh cách mạng của giai
Bài giảng “Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác – Lênin”


Phạm Thị Hằng – GV Khoa khoa học cơ bản, Trường ĐH Công Nghệ Đồng Nai
6
cấp vô sản. Bằng luận cứ khoa học và xác đáng, Tuyên ngôn đã vạch ra tính tất yếu
của chủ nghĩa Cộng sản, trong đó khi sự đối kháng giai cấp bị xóa bỏ thì sự thù địch
giữa các dân tộc cũng không còn. “Thay cho xã hội tư bản cũ, với những giai cấp và
đối kháng giai cấp của nó, sẽ xuất hiện một liên hợp, trong đó sự phát triển tự do của
mỗi người là điều kiện cho phát triển tự do của tất cả mọi người” (Toàn tập, t.4,
tr.628).
* Giai đoạn phát triển chủ nghĩa Mác
- Sau 1848 là thời kỳ C.Mác và Ăngghen bổ sung và phát triển triết học của mình.
Trong thời kỳ này, C.Mác và Ăngghen tham gia phong trào đấu tranh của giai cấp vô
sản và triết học của các ông trở thành hệ tư tưởng của giai cấp vô sản ở các nước lớn
ở châu Âu và châu Mỹ.
- Từ 1848 đến Công xã Paris năm 1871, C.Mác và Ăngghen viết nhiều tác phẩm để
tổng kết phong trào đấu tranh giai cấp ở Pháp như tác phẩm Đấu tranh giai cấp ở
Pháp (1848 – 1850), Ngày 18 tháng Sương mù của Lui Bônapac (1851 – 1852), Cách
mạng và phản cách mạng ở Đức (do Ph.Ăngghen viết 1851 – 1852). Bộ Tư bản cũng
được Mác viết trong thời kỳ này.
- Từ 1871 trở đi, C.Mác và Ăngghen có thêm kinh nghiệm của Công xã Pari. Những
tác phẩm hai ông viết trong thời kỳ này tiếp tục khái quát những kinh nghiệm đấu
tranh của giai cấp công nhân, phát triển ba bộ phận cấu thành chủ nghĩa Mác và làm
phong phú them những nguyên lý của chủ nghĩa Mác. Mác tiếp tục viết tác phẩm tư
bản, còn Ăngghen viết tác phẩm chống Duhring (1876 – 1878), biện chứng của tự
nhiên (1873 – 1883). Sau khi Mác qua đời năm 1883, Ăngghen hoàn thành việc xuất
bản bộ Tư bản của Mác, đồng thời tiếp tục lãnh đạo phong trào giai cấp công nhân và

viết một số tác phẩm như: Nguồn gốc của gia đình, sở hữu tư nhân và nhà nước
(1884), L.Phoiơbắc và sự cáo chung của triết học cổ điển Đức (1886).
c) V.I Lênin với việc bảo vệ và phát triển chủ nghĩa Mác trong điều kiện lịch sử
mới
* Bối cảnh lịch sử mới và nhu cầu bảo vệ, phát triển chủ nghĩa Mác
- Cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX, chủ nghĩa tư bản đã bước sang một giai đoạn mới:
Chủ nghĩa tư bản độc quyền, chủ nghĩa đế quốc, là giai đoạn cao của chủ nghĩa tư
bản. Các nước tư bản chia nhau thị trường thế giới và gây ra chiến tranh thế giới 1914
– 1918.
Bài giảng “Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác – Lênin”


Phạm Thị Hằng – GV Khoa khoa học cơ bản, Trường ĐH Công Nghệ Đồng Nai
7
- Cách mạng vô sản đã trở thành nhiệm vụ trực tiếp.
- Sau khi Ăngghen qua đời, các phần tử cơ hội trong Quốc tế II xuyên tạc chủ nghĩa
Mác. Tình hình đó dòi hỏi Lênin phải tiến hành đấu tranh bảo vệ và phát triển chủ
nghĩa Mác.
- Cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, trong khoa học tự nhiên, nhất là trong vật lý học,
có một loại phát minh khoa học làm đảo lộn quan niệm siêu hình về vật chất và vận
động, gây ra cuộc khủng hoảng về thế giới quan trong vật lý học. Chủ nghĩa duy tâm
lợi dụng tình trạng khủng hoảng này để tấn công và bác bỏ chủ nghĩa duy vật. Lênin
phải tiến hành đấu tranh chống chủ nghĩa duy tâm, bảo vệ và phát triển chủ nghĩa duy
vật.
* Vai trò của V.I Lênin đối với việc bảo vệ và phát triển chủ nghĩa Mác trong
điều kiện lịch sử mới
- Trước năm 1907, Lênin lãnh đạo phong trào công nhân Nga, tiến hành đấu tranh
chống phái dân túy. Lênin viết các tác phẩm như: Những người bạn dân là thế nào và
họ đấu tranh chống những người dân chủ - xã hội ra sao (1894); Làm gì (1902); Hai
sách lược của Đảng dân chủ - xã hội trong cách mạng dân chủ (1905).

Sau thất bại của cuộc cách mạng 1905 – 1907, Lênin viết tác phẩm Chủ nghĩa duy vật
và chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán (1908); Bút ký triết học (1914 – 1916); Ba bộ
phận câu thành của chủ nghĩa Mác; tác phẩm C.Mác; chủ nghĩa đế quốc, giai đoạn tột
cùng của chủ nghĩa tư bản (1916); nhà nước và cách mạng (1917). Trong tác phẩm
chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán, Leenin phê phán chủ nghĩa
duy tâm chủ quan và phát triển chủ nghĩa duy vật, phát triển lý luận nhận thức duy
vật biện chứng. Trong tác phẩm Bút ký triết học, Lênin tổng kết và phát triển phép
biện chứng duy vật.
Lênin đã vận dụng sáng tạo chủ nghĩa Mác vào hoàn cảnh cụ thể của nước Nga và
lãnh đạo thành công cuộc cách mạng tháng Mười Nga, mở ra cho nhân loại một thời
đại mới: thời đại quá độ từ chủ nghĩa tư bản lên chủ nghĩa xã hội trên phạm vi toàn
thế giới.
Sau cách mạng tháng Mười, Lênin nghiên cứu giải quyết các vấn đề của cách mạng
vô sản, xây dựng cương lĩnh xây dựng chủ nghĩa xã hội trong thời kỳ quá độ, vấn đề
xây dựng đảng và nhà nước. Những tác phẩm trong thời kỳ này là:
Bài giảng “Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác – Lênin”


Phạm Thị Hằng – GV Khoa khoa học cơ bản, Trường ĐH Công Nghệ Đồng Nai
8
Những nhiệm vụ trước mắt của chính quyền Xô viết (1918); Bệnh ấu trĩ tả khuynh và
tính tiểu tư sản (1918); bệnh ấu trĩ tả khuynh trong phong trào cộng sản (1920); về
chính sách kinh tế mới (1921); về tác dụng của chủ nghĩa duy vật chiến đấu (1922).
Đặc biệt, trong chính sách kinh tế mới. Lênin nêu lên tư tưởng về nền kinh tế nhiều
thành phần trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội.
d) Chủ nghĩa Mác - Lênin và thực tiễn phong trào cách mạng thế giới
- Chủ nghĩa Mác - Lênin với phong trào đấu tranh giải phóng dân tộc và xây dựng
chủ nghĩa xã hội trên phạm vi thế giới.
Cách mạng tháng Mười mở ra cho nhân loại thời đại quá độ từ chủ nghĩa tư bản lên
chủ nghĩa xã hội trên phạm vi thế giới:

Sau cuộc cách mạng tháng Mười thì chủ nghĩa xã hội từ lý luận đã trở thành thực
tiễn, lịch sử phát triển của xã hội loài người xuất hiện hình thái kinh tế - xã hội mới
đối lập với hình thái kinh tế - xã hội tư bản chủ nghĩa.
Chiều hướng phát triển chủ yếu, trục chuyển động xuyên suốt của lịch sử từ sau cách
mạng tháng Mười Nga là đấu tranh xóa bỏ trật tự tư bản chủ nghĩa và xây dựng chủ
nghĩa xã hội.
Từ sau cách mạng Tháng Mười Nga, các nước xã hội chủ nghĩa, phong trào cộng sản
và công nhân quốc tế trở thành lục lượng nòng cốt, đi đầu trong cuộc đấu tranh vì hòa
bình, dân chủ và tiến bộ xã hội trên phạm vi thế giới.
Sau cách mạng tháng mười, cách mạng giải phóng dân tộc nằm trong phạm trù cách
mạng xã hội chủ nghĩa, nhiều quốc gia sau khi giành được độc lập dân tộc đã đi theo
con đường xã hội chủ nghĩa.
- Sau khi Lênin qua đời, Đảng Cộng sản Liên Xô và các đảng cộng sản trên thế giới
tiếp tục phát triển chủ nghĩa chủ nghĩa Mác – Lênin và vận dụng nó trong công cuộc
xây dựng chủ nghĩa xã hội.
Chủ nghĩa xã hội đã đem lại những thành tựu to lớn ở Liên Xô, đưa nước Nga từ một
nước tư bản lạc hậu thành một trong những nước có công nghiệp và khoa học tiên
tiến nhất thế giới. Sức mạnh của chủ nghĩa xã hội đã góp phần tiêu diệt chủ nghĩa
phát xít, cổ vũ và ủng hộ phong trào đấu tranh vì độc lập dân tộc và tiến bộ xã hội
trên toàn thế giới. Không phải ngẫu nhiên mà nhiều dân tộc bị áp bức và lạc hậu trên
thế giới hướng về Liên Xô và các nước xã hội chủ nghĩa như là ngọn cờ tiêu biểu cho
Bài giảng “Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác – Lênin”


Phạm Thị Hằng – GV Khoa khoa học cơ bản, Trường ĐH Công Nghệ Đồng Nai
9
độc lập, dân chủ và công bằng xã hội. Tuy nhiên, các đảng cộng sản cầm quyền ở các
nước đã mắc phải sai lầm trong việc nhanh chóng xóa bỏ kinh tế thị trường, xóa bỏ
các thành phần kinh tế tư nhân, đồng nhất hợp tác hóa với tập thể hóa, duy trì quá lâu
hệ thống quan liêu bao cấp khi tình hình thế giới đã có những biến đổi lớn lao.

- Trong những năm đầu thập kỷ 80, chủ nghĩa xã hội bắt đầu lâm vào cuộc khủng
hoảng: Sản xuất rơi vào tình trạng trì trệ, hiệu quả và tính tích cực xã hội giảm sút.
Do sai lầm trong cải tổ, chủ nghĩa xã hội ở Liên Xô và các nước Đông Âu sụp đổ.
Tuy nhiên, sự sụp đổ của Liên Xô và các nước Đông Âu chỉ là sụp đổ của một mô
hình chủ nghĩa xã hội cụ thể chứ không phải là sự sụp đổ của chủ nghĩa xã hội nói
chung. Một số nước xã hội chủ nghĩa như Trung Quốc, Việt Nam…thực hiện thành
công công cuộc đổi mới chủ nghĩa xã hội, chẳng những đã có thể ra khỏi khủng
hoảng, mà còn thực hiện tốt hơn những mục tiêu của công cuộc xây dựng chủ nghĩa
xã hội.
- Sự tan rã của chủ nghĩa xã hội ở Liên Xô, Đông Âu không phải là thất bại của chế
độ và nguyên tắc cơ bản của chủ nghĩa xã hội, mà chỉ là sự thất bại của một mô hình
thực tiễn nhất định, tức mô hình Liên Xô của chủ nghĩa xã hội. Việc đổi mới thành
công chủ nghĩa xã hội ở một số nước đã mở ra cho nhân loại nhiều triển vọng mới.
Nhân loại chẳng những không từ bỏ chủ nghĩa xã hội, mà trái lại tìm kiếm một mô
hình mới của chủ nghĩa xã hội phù hợp với tình hình mới.
- Công cuộc đổi mới ở nước ta do Đảng ta phát động và lãnh đạo không có nghĩa là
từ bỏ mà là nắm vững bản chất cách mạng và khoa học của chủ nghĩa Mác – Lênin,
tư tưởng Hồ Chí Minh; giữ vững sự lãnh đạo của Đảng; kiên trì mục tiêu chủ nghĩa
xã hội; nghiên cứu và vận dụng sáng tạo chủ nghĩa Mác – Lênin và tư tưởng Hồ Chí
Minh cho phù hợp với điều kiện cụ thể của đất nước ta và trên thế giới trong tình
hình hiện nay.
II. ĐỐI TƯỢNG, MỤC ĐÍCH VÀ YÊU CẦU VỀ PHƯƠNG PHÁP HỌC
TẬP, NGHIÊN CỨU NHỮNG NGUYÊN LÝ CƠ BẢN CỦA CHỦ NGHĨA
MÁC - LÊNIN
1. Đối tượng và phạm vi học tập, nghiên cứu
Đối tượng học tập, nghiên cứu “Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác -
Lênin” là: “Những quan điểm và học thuyết” của C.Mác, Ph.Ăngghen và V.I
Bài giảng “Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác – Lênin”

Phạm Thị Hằng – GV Khoa khoa học cơ bản, Trường ĐH Công Nghệ Đồng Nai
10
Lênin trong phạm vi những quan điểm, học thuyết cơ bản nhất thuộc ba bộ phận
cơ bản cấu thành chủ nghĩa Mác - Lênin.
2. Mục đích và yêu cầu về mặt phương pháp học tập, nghiên cứu
a) Mục đích của việc học tập, nghiên cứu
- Học tập, nghiên cứu Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác - Lênin là để
xây dựng thế giới quan, phương pháp luận khoa học và vận dụng sáng tạo
những nguyên lý đó trong hoạt động nhận thức và thực tiễn.
- Học tập, nghiên cứu Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác - Lênin là để
hiểu rõ cơ sở lý luận quan trọng nhất của Tư tưởng Hồ Chí Minh và Đường lối
cách mạng của Đảng Cộng sản Việt Nam.
- Học tập, nghiên cứu Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác - Lênin để giúp
sinh viên hiểu rõ nền tảng tư tưởng của Đảng.
- Học tập, nghiên cứu Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác - Lênin là để xây
dựng niềm tin, lý tưởng cho sinh viên.
b) Một số yêu cầu cơ bản về mặt phương pháp học tập, nghiên cứu
- Học tập, nghiên cứu Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác - Lênin
cần phải theo nguyên tắc thường xuyên gắn kết những quan điểm cơ bản của chủ
nghĩa Mác - Lênin với thực tiễn của đất nước và thời đại.
- Học tập, nghiên cứu Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác - Lênin
cần phải hiểu đúng tinh thần, thực chất của nó; tránh bệnh kinh viện, giáo điều
trong quá trình học tập, nghiên cứu và vận dụng các nguyên lý cơ bản đó trong thực
tiễn.
- Học tập, nghiên cứu mỗi nguyên lý của chủ nghĩa Mác - Lênin trong mối
quan hệ với các nguyên lý khác, mỗi bộ phận cấu thành trong mối quan hệ với
các bộ phận cấu thành khác để thấy sự thống nhất phong phú và nhất quán của
chủ nghĩa Mác - Lênin, đồng thời cũng cần nhận thức các nguyên lý đó trong tiến
trình phát triển của lịch sử tư tưởng nhân loại.

Bài giảng “Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác – Lênin”


Phạm Thị Hằng – GV Khoa khoa học cơ bản, Trường ĐH Công Nghệ Đồng Nai
11





Phần thứ nhất
THẾ GIỚI QUAN VÀ PHƯƠNG PHÁP LUẬN TRIẾT HỌC CỦA CHỦ NGHĨA
MÁC - LÊNIN
Thế giới quan và phương pháp luận triết học là bộ phận lý luận nền tảng của
chủ nghĩa Mác - Lênin; là sự kế thừa và phát triển những thành quả vĩ đại nhất của tư
tưởng triết học trong lịch sử nhân loại, đặc biệt là triết học cổ điển Đức. C.Mác,
Ph.Ăngghen và VI.Lênin đã phát triển chủ nghĩa duy vật và phép biện chứng đến
trình độ sâu sắc nhất và hoàn bị nhất, đó là: chủ nghĩa duy vật biện chứng với tư
cách là hạt nhân lý luận của thế giới quan khoa học; là phép biện chứng duy vật với
tư cách “học thuyết về sự phát triển, dưới hình thức hoàn bị nhất, sâu sắc nhất và
không phiến diện, học thuyết về tính tương đối của nhận thức của con người;
(V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb. Tiến bộ, M-1981, t.23, tr. 53); và do đó, nó cũng chính là
phép biện chứng của nhận thức hay là “cái mà ngày nay người ta gọi là lý luận nhận
thức”; (V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb. Tiến bộ, M-1981, t.26, tr. 65); đó còn là chủ nghĩa
duy vật lịch sử với tư cách là hệ thống các quan điểm duy vật biện chứng về xã hội,
làm sáng tỏ nguồn gốc, động lực và những quy luật chung của sự vận động, phát triển
của xã hội loài người.

Việc nắm vững những nội dung cơ bản của thế giới quan và phương pháp
luận triết học của chủ nghĩa Mác - Lênin chẳng những là điều kiện tiên quyết để
nghiên cứu toàn bộ hệ thống lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin mà còn là để vận
dụng nó một cách sáng tạo trong hoạt động nhận thức khoa học, giải quyết những
vấn đề cấp bách của thực tiễn đất nước và thời đại.


Chương I:
CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG
Bài giảng “Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác – Lênin”


Phạm Thị Hằng – GV Khoa khoa học cơ bản, Trường ĐH Công Nghệ Đồng Nai
12

I. CHỦ NGHĨA DUY VẬT VÀ CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG
1. Vấn đề cơ bản của triết học và sự đối lập giữa chủ nghĩa duy vật với chủ
nghĩa duy duy tâm trong việc giải quyết vấn đề cơ bản của triết học
a. Ăngghen khái quát vấn đề cơ bản của triết học
Triết học với tư cách là thế giới quan bao gồm vấn đề của rất nhiều lĩnh vực (tự
nhiên, xã hội và tư duy), rất nhiều phương diện (bản thể luận, nhận thức luận, nhân
sinh quan, phương pháp luận), nhưng trong đó có một vấn đề xuyên suốt các lĩnh vực
và phương diện quyết định toàn bộ hệ thống triết học và có tác dụng chi phối với việc
giải quyết các vấn đề triết học, đó chính là vấn đề cơ bản của triết học.
b. Nội dung và ý nghĩa của vấn đề cơ bản của triết học
Trong tác phẩm “L.Phoiơbắc và sự cáo chung của triết học cổ điển Đức”
Ph.Ăngghen đã chỉ rõ: “Vấn đề cơ bản lớn nhất của mọi triết học, đặc biệt là triết học
hiện đại, là vấn đề quan hệ giữa tư duy với tồn tại” (Toàn tập, t21, tr.403).
Trong thế giới có vô vàn hiện tượng nhưng chung quy lại chúng ta chỉ phân làm hai
loại: Một là, những hiện tượng vật chất (tồn tại, tự nhiên). Hai là, những hiện tượng

tinh thần (tư duy, ý thức). Do vậy, vấn đề về mối quan hệ giữa vật chất và ý thức
được gọi là “vấn đề cơ bản lớn nhất” hay “vấn đề tối cao” của triết học. Vì việc giải
quyết vấn đề này là cơ sở và là điểm xuất phát để giải quyết các vấn đề khác của triết
học.
- Tự nhiên - tinh thần
- Tồn tại - tư duy
- Vật chất - ý thức
Vấn đề cơ bản của triết học đó là vấn đề về mối quan hệ giữa vật chất và ý thức.
Bởi vì:
- Vật chất và ý thức là hai hiện tượng rộng lớn nhất của đời sống con người.
- Đây là vấn đề xuyên suốt trong mọi hệ thống triết học.
- Giải quyết mối quan hệ giữa vật chất và ý thức nó là cơ sở để phân định lập trường
triết học của hai trường phái, các khuynh hướng, các hình thức của triết học.
Vấn đề cơ bản của triết học gồm hai mặt:
- Mặt thứ nhất (bản thể luận) trả lời câu hỏi: Trong mối quan hệ giữa tư duy và tồn
tại, giữa ý thức và vật chất thì cái nào có trước, cái nào có sau, cái nào sinh ra cái
Bài giảng “Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác – Lênin”


Phạm Thị Hằng – GV Khoa khoa học cơ bản, Trường ĐH Công Nghệ Đồng Nai
13
nào, cái nào quyết định cái nào? (trong mối quan hệ giữa con người với giới tự nhiên
thì vị trí và vai trò của con người đối với giới tự nhiên như thế nào?)
- Mặt thứ hai (nhận thức luận) trả lời câu hỏi: Tư duy con người có khả năng nhận
thức thế giới xung quanh hay không? (trong mối quan hệ giữa con người với giới tự
nhiên thì khả năng nhận thức của con người với giới tự nhiên ra sao?).
c. Sự đối lập giữa hai quan điểm duy vật và duy tâm trong việc giải quyết vấn đề
cơ bản của triết học
- Chủ nghĩa duy vật là trào lưu triết học cho rằng, tồn tại (tự nhiên, vật chất) có trước
tư duy (tinh thần, ý thức), và quyết định ý thức.

Chủ nghĩa duy vật có những hình thức lịch sử cơ bản: Chủ nghĩa duy vật chất phác ở
phương Đông và Hy Lạp cổ đại, chủ nghĩa duy vật siêu hình ở Tây Âu thế kỷ XVII,
XVIII và chủ nghĩa duy vật biện chứng do C.Mác và Ăngghen sáng lập.
- Chủ nghĩa duy tâm là trào lưu triết học cho rằng tư duy, ý thức có trước, sinh ra vật
chất và quyết định vật chất.
Chủ nghĩa duy tâm có hai hình thức: Chủ nghĩa duy tâm khách quan và chủ nghĩa
duy tâm chủ quan. Chủ nghĩa duy tâm khách quan cho rằng có một lực lượng siêu tự
nhiên (ý niệm, ý niệm tuyệt đối, tinh thần thế giới, Trời, thượng đế) có trước, sinh ra
và quyết định thế giới vật chất. Những đại biểu tiêu biểu của trào lưu này là Platôn,
G.V.Hêghen, Tômát Đacanh, chủ nghĩa duy tâm chủ quan cho rằng cảm giác, ý thức
quyết định vật chất, vật chất không tồn tại độc lập mà phụ thuộc vào cảm giác, ý
thức. Những đại biểu của trào lưu này là Béccơli (George Berkeley), Đavít Hium
(David Hume).
2. Các hình thức phát triển của chủ nghĩa duy vật trong lịch sử
Trong lịch sử, cùng với sự phát triển của khoa học và thực tiễn, chủ nghĩa duy vật
được hình thành và phát triển với ba hình thức cơ bản là: Chủ nghĩa duy vật chất
phác, chủ nghĩa duy vật siêu hình và chủ nghĩa duy vật biện chứng.
a. Chủ nghĩa duy vật chất phác
Chủ nghĩa duy vật chất phác là kết quả nhận thức của các nhà triết học duy vật thời
cổ đại. Trong khi thừa nhận tính thứ nhất của vật chất, chủ nghĩa duy vật giai đoạn
này đã đồng nhất vật chất với một số chất cụ thể, coi đó là thực thể đầu tiên, là bản
nguyên của vũ trụ.
Bài giảng “Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác – Lênin”


Phạm Thị Hằng – GV Khoa khoa học cơ bản, Trường ĐH Công Nghệ Đồng Nai
14
Tuy còn nhiều hạn chế nhưng chủ nghĩa duy vật thời kỳ cổ đại đã có nhiều đóng
góp cho lịch sử phát triển của tư tưởng nhân loại vì nó đã lấy bản thân giới tự nhiên
để giải thích giới tự nhiên, nó không viện dến thần linh hay một đấng sáng tạo nào để

giải thích thế giới.
b. Chủ nghĩa duy vật siêu hình
Chủ nghĩa duy vật siêu hình xuất hiện từ khoảng thế kỷ XV đến thế kỷ XVIII và đạt
đỉnh cao vào đầu thế kỷ XIX. Đây là thời kỳ phát triển mạnh mẽ của cơ học vì vậy nó
đã ảnh hưởng lớn tới quan điểm của các nhà triết học thời kỳ này. Chủ nghĩa duy vật
trong giai đoạn này chịu sự tác động mạnh mẽ của phương pháp tư duy siêu hình,
máy móc của cơ học cổ điển. Họ nhận thức thế giới như một cỗ máy cơ giới khổng lồ
mà mỗi bộ phận tạo nên nó luôn ở trong trạng thái biệt lập, tĩnh tại; nếu có biến đổi
thì thì đó chỉ là sự tăng, giảm đơn thuần về số lượng và do những nguyên nhân bên
ngoài gây nên.
c. Chủ nghĩa duy vật biện chứng
Chủ nghĩa duy vật biện chứng do C.Mác và Ăngghen xây dựng, sau đó được Lênin
và những người kế tục bảo vệ và phát triển. kế thừa những tinh hoa trong lịch sử triết
học của nhân loại và vận dụng những thành tựu của khoa học tự nhiên đương thời
C.Mác và Ăngghen đã xây dựng nên những quan điểm, nguyên lý, quy luật cơ bản
của chủ nghĩa duy vật biện chứng. Trên cơ sở phản ánh đúng đắn hiện thực khách
quan trong mối liên hệ phổ biến và sự phát triển, chủ nghĩa duy vật biện chứng đã
cung cấp công cụ vĩ đại cho hoạt động nhận thức khoa học và hoạt động thực tiễn.
II. QUAN ĐIỂM DUY VẬT BIỆN CHỨNG VỀ VẬT CHẤT, Ý THỨC VÀ
MỐI QUAN HỆ GIỮA VẬT CHẤT VÀ Ý THỨC
1. Vật chất
a) Phạm trù vật chất
- Khái quát quan niệm của chủ nghĩa duy vật trước Mác về vật chất
Chủ nghĩa duy tâm: Phủ nhận vật chất với tính cách là thực tại khách quan. Cho rằng
thế giới vật chất là tạo vật của thượng đế, hoặc là “sự kết hợp” những cảm giác của
con người.
Chủ nghĩa duy vật cổ đại: Đồng nhất vật chất với những dạng tồn tại cụ thể của vật
chất:
Bài giảng “Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác – Lênin”

Phạm Thị Hằng – GV Khoa khoa học cơ bản, Trường ĐH Công Nghệ Đồng Nai
15
+ Talét: (Thales): Nước
+ Anaximen (Anaximenus): Không khí
+ Hêraclít (Hêraclitus) : Lửa
+ Anaximanđrơ cho rằng : Thực thể của thế giới là một bản nguyên không xác định
được về mặt chất và vô tận về mặt lượng.
+ Lơxíp và Đêmôcrít: Nguyên tử. Các ông coi đây là phần tử cực kỳ nhỏ, cứng, tuyệt
đối không thâm nhập được, không quan sát được, và nói chung không cảm giác được,
chỉ có thể nhận biết nhờ tư duy. Đêmôcrít hình dung nguyên tử có nhiều loại, sự kết
hợp hoặc tách rời giữa chúng theo các trật tự khác nhau của không gian sẽ tạo nên
toàn bộ thế giới.
+ Triết học ấn độ : Đất, nước, lửa, không khí.
+ Thuyết âm dương – ngũ hành : Kim - Mộc - Thủy - Hỏa - Thổ
Chủ nghĩa duy vậy thế kỷ XVII – XVIII đồng nhất vật chất với nguyên tử và khối
lượng.
Tóm lại, các nhà triết học trước Mác đều không trả lời được câu hỏi, bản chất của thế
giới là gì? Mà họ lại đi vào nghiên cứu, tìm hiểu cấu tạo của vật chất. Do vậy, họ
khẳng định, vật chất là cái bất biến, cái cụ thể nào đó. Quan niệm này đã tồn tại suốt
nhiều thế kỷ trong lịch sử triết học.
* Quan niệm của C. Mác và Ăngghen về vật chất
C. Mác và Ăngghen cho rằng, vật chất là cái tồn tại khách quan, độc lập với ý thức
con người. Thế giới vật chất luôn luôn vận động, biến đổi không ngừng, ở đâu có vật
chất là ở đó có vận động và vận động không ngừng.
* Định nghĩa của Lênin về vật chất; nội dung và ý nghĩa
* Định nghĩa
Kế thừa tư tưởng của C. Mác và Ăngghen, trên cơ sở khái quát những thành tựu mới
nhất của khoa học tự nhiên cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX về mặt triết học, trên cơ
sở phê phán những quan điểm duy tâm và siêu hình về vật chất, Lênin đã đưa ra định

nghĩa về vật chất như sau :
“Vật chất là một phạm trù triết học dùng để chỉ thực tại khách quan được đem lại
cho con người trong cảm giác, được cảm giác của chúng ta chép lại, chụp lại, phản
ánh và không lệ thuộc vào cảm giác”. (Tập 18, tr.151)
* Những nội dung cơ bản
Bài giảng “Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác – Lênin”


Phạm Thị Hằng – GV Khoa khoa học cơ bản, Trường ĐH Công Nghệ Đồng Nai
16
“Vật chất là một phạm trù triết học dùng để chỉ thực tại khách quan ”
Phạm trù vật chất là phạm trù khái quát nhất, rộng nhất của lý luận. Do đó:
+ Phạm trù vật chất phải được xem xét dưới góc độ triết học chứ không phải dưới góc
độ của các khoa học cụ thể. Điều này sẽ giúp chúng ta tránh được sai lầm khi đồng
nhất phạm trù vật chất trong triết học với các khái niệm vật chất thường dùng trong
các khoa học cụ thể hoặc đời sống hằng ngày.
+ Chúng ta không thể định nghĩa phạm trù vật chất theo phương pháp thông thường.
Về mặt nhận thức luận, theo Lênin, chỉ có thể định nghĩa phạm trù vật chất trong mối
quan hệ đối lập với nó, đó là phạm trù ý thức.
“Thực tại khách quan được đem lại cho con người trong cảm giác”
Điều này khẳng định với chúng ta rằng, vật chất là cái có trước, cảm giác (ý thức) là
cái có sau, vật chất là cái đóng vai trò quyết định đến nguồn gốc và nội dung khách
quan của ý thức. Bởi vì, thực tại khách quan (vật chất là thực tại khách quan) đưa lại
cảm giác cho con người chứ không phải là cảm giác (ý thức) sinh ra thực tại khách
quan. Đến đây định nghĩa vật chất của Lênin đã giải quyết được mặt thứ nhất vấn đề
cơ bản của triết học trên lập trường của chủ nghĩa duy vật biện chứng.
“Thực tại khách quan được cảm giác của chúng ta chép lại, chụp lại, phản
ánh và không lệ thuộc vào cảm giác”.
Điều này đã khẳng định rằng, con người có khả năng nhận thức được thế giới hiện
thực khách quan. đến đây định nghĩa vật chất của Lênin tiếp tục giải quyết được mặt

thứ hai trong vấn đề cơ bản của triết học trên lập trường của chủ nghĩa duy vật biện
chứng. Điều này chứng minh rằng :
+ Vật chất không tồn tại một cách vô hình, thần bí mà tồn tại một cách hiện thực,
được biểu hiện dưới dạng sự vật, hiện tượng cụ thể mà giác quan của chúng ta có thể
nhận biết một cách trực tiếp hay gián tiếp. Do đó, về nguyên tắc không có đối tượng
vật chất không thể nhận thức được, mà chỉ có những đối tượng vật chất chưa thể nhận
thức được mà thôi.
+ Nguồn gốc của cảm giác là từ thế giới bên ngoài, khi sự vật tác động vào các giác
quan của con người thì con người có cảm giác về chúng. Bằng các phương pháp nhận
thức khác nhau (chép lại, chụp lại, phản ánh) con người có thể nhận thức được thế
giới vật chất.
Như vậy, định nghĩa vật chất của Lênin đã bác bỏ thuyết không thể biết, đồng thời
Bài giảng “Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác – Lênin”


Phạm Thị Hằng – GV Khoa khoa học cơ bản, Trường ĐH Công Nghệ Đồng Nai
17
chỉ ra rằng, vật chất phải được hiểu là tất cả những gì tồn tại khách quan bên ngoài ý
thức, bất kể sự tồn tại ấy con người đã nhận thức được hay chưa nhận thức được.
* Ý nghĩa định nghĩa vật chất của Lênin
- Định nghĩa vật chất của Lênin đã giải quyết một cách đúng đắn vấn đề cơ bản của
triết học trên lập trường của chủ nghĩa duy vật biện chứng, đồng thời đã khắc phục
được tính trực quan, siêu hình, máy móc trong quan niệm về vật chất của chủ nghĩa
duy vật trước Mác, chống lại chủ nghĩa duy tâm và thuyết không thể biết.
- Định nghĩa vật chất của Lêninlà cơ sở thế giới quan khoa học và phương pháp luận
đúng đắn cho các nhà khoa học trong nghiên cứu thế giới vật chất, định hướng và cổ
vũ họ ở khả năng nhận thức của con người, tiếp tục đi sâu khám phá những thuộc tính
mới của thế giới vật chất, tìm kiếm các dạng hoặc các hình thức mới của vật thể trong
thế giới.
- Định nghĩa còn là cơ sở khoa học cho việc xây dựng quan điểm duy vật biện chứng

trong lĩnh vực xã hội, đó là chủ nghĩa duy vật lịch sử.
b) Phương thức và hình thức tồn tại của vật chất
* Vận động là phương thúc tồn tại của vật chất
Vận động là phương thức tồn tại của vật chất. Bất cứ ở đâu và bất cứ lúc nào cũng
không có và không thể có vật chất mà không có vận động.
+ Vật chất chỉ có thể tồn tại trong vận động, bằng cách vận động, không thể có vật
chất không vận động, cũng như không thể có vận động ngoài vật chất.
“Vật chất không có vận động, cũng như vận động không có vật chất, đều là điều
không thể hình dung nổi” (Tập 20,tr.89)
+ Các thuộc tính của vật chất chỉ biểu hiện thông qua vận động
* Vận động là thuộc tính cố hữu của vật chất
+ Vận động là cái vốn có của vật chất, gắn liền với vật chất, không do ai sinh ra và
không bao giờ bị tiêu diệt.
+ Vận động được bảo toàn cả về lượng và chất
Ph.Ăngghen khẳng định : “Cần phải hiểu tính bất diệt của vận động không chỉ đơn
thuần về mặt số lượng mà cần phải hiểu cả về mặt chất lượng nữa” (Tập 20, tr.479).
* Các hình thức vận động của vật chất
Theo Ăngghen, có 5 hình thức vận động cơ bản
- Vận động cơ học: Là sự di chuyển vị trí của các vật thể trong không gian.
Bài giảng “Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác – Lênin”


Phạm Thị Hằng – GV Khoa khoa học cơ bản, Trường ĐH Công Nghệ Đồng Nai
18
- Vận động vật lý: (thay đổi trạng thái vật lý) là vận động của phân tử, của các hạt cơ
bản, vận động của nhiệt, ánh sáng, điện, trường, âm thanh.
- Vận động hóa học: (thay đổi trạng thái hóa học) là sự vận động của các nguyên tử,
sự hóa hợp và phân giải của các chất.
- Vận động sinh vật: Vận động của các cơ thể sống như sự trao đổi chất, đồng hóa, dị
hóa, sự tăng trưởng, sinh sản, tiến hóa.

- Vận động xã hội: Mọi hoạt động xã hội của con người, sự thay thế các hình thái
kinh tế xã hội từ thấp đến cao.
* Vận động và đứng im
Vận động là tuyệt đối, đứng im là tương đối vì :
- Đứng im chỉ xảy ra trong một quan hệ nhất định, chứ không phải trong tất cả mọi
quan hệ.
- Đứng im chỉ xảy ra trong một hình thức vận động nhất định (vận động cơ giới).
- Đứng im là một trạng thái vận động (vận động trong thăng bằng)
* Không gian và thời gian
- Quan điểm siêu hình coi không gian là một cái hòm rỗng trong đó chứa vật chất. Có
không gian và thời gian không có vật chất. Có sự vật, hiện tượng không tồn tại trong
không gian và thời gian.
- Quan điểm duy vật biện chứng :
+ Không gian và thời gian là những hình thức tồn tại của vật chất, gắn liền với sự vận
động của vật chất.
+ Không có không gian và thời gian không có vật chất cũng như không thể có sự vật,
hiện tượng tồn tại ngoài không gian và thời gian.
+ Không gian vô tận. Thời gian không có khởi đầu và kết thúc.
+ Không gian có 3 chiều. Thời gian có một chiều.
+ Không gian và thời gian có tính tương đối.
c) Tính thống nhất vật chất của thế giới
Chủ nghĩa duy vật biện chứng khẳng định : Bản chất của thế giới là vật chất, thế giới
thống nhất ở tính vật chất của nó. Điều này cho thấy:
- Chỉ có một thế giới duy nhất là thế giới vật chất, vật chất là cái có trước, tồn tại
khách quan độc lập với ý thức con người.
- Thế giới vật chất tồn tại vĩnh viễn, vô tận, vô hạn, không được sinh ra và cũng
Bài giảng “Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác – Lênin”


Phạm Thị Hằng – GV Khoa khoa học cơ bản, Trường ĐH Công Nghệ Đồng Nai

19
không bị mất đi.
- Mọi tồn tại của thế giới đều có mối liên hệ khách quan, biểu hiện ở chỗ chúng đều
là những dạng cụ thể của vật chất, là những kết cấu vật chất, có nguồn gốc vật chất,
do vật chất sinh ra và cùng chịu sự chi phối của quy luật khách quan, phổ biến của
thế giới vật chất.
Như vậy, trong thế giới không có gì khác hơn là vật chất đang vận động. Tinh thần
chỉ có trong đầu óc con người và là thuộc tính của một dạng vật chất có tổ chức cao.
Không có bằng chứng về thế giới tinh thần tồn tại bên ngoài thế giới vật chất (thiên
đường, địa ngục, niết bàn).
2. Ý thức
a) Nguồn gốc của ý thức
* Nguồn gốc tự nhiên của ý thức
Chủ nghĩa duy vật biện chứng khẳng định rằng: Ý thức là thuộc tính (thuộc tính phản
ánh) của một dạng vật chất có tổ chức cao là bộ óc con người.
Bộ óc là cơ quan vật chất của ý thức. Nhưng tại sao bộ óc con người lại có thể sinh ra
ý thức, là mối liên hệ với thế giới khách quan. Chính mối liên hệ vật chất này đã hình
thành nên quá trình phản ánh thế giới vật chất vào bộ óc con người.
+ Phản ánh là thuộc tính phổ biến trong mọi dạng vật chất. Phản ánh là năng lực giữ
lại, tái tạo những đặc điểm của một hệ thống vật chất khác trong quá trình tác động
qua lại giữa chúng. Kết quả của sự phản ánh phụ thuộc vào vật tác động và vật nhận
tác động, và vật nhận tác động bao giờ cũng mang thông tin của vật tác động.
+ Thuộc tính phản ánh của vật chất có quá trình phát triển lâu dài từ thấp đến cao, từ
đơn giản đến phức tạp, từ chưa hoàn thiện đến ngày càng hoàn thiện hơn.
Hình thức phản ánh đơn giản nhất, đặc trưng cho giới tự nhiên vô sinh là phản ánh
vật lý, hóa học. Các hình thức này có tính chất thụ động, chưa có sự định hướng,
chưa có sự lựa chọn.
Hình thức phản ánh sinh học đặc trưng cho giới tự nhiên sống, là sự phát triển mới về
chất trong hình thức phản ánh của vật chất.
Hình thức phản ánh của cá thể sống đơn giản nhất là tính kích thích, là sự trả lời của

cơ thể đối với những tác động của môi trường.
Hình thức phản ánh tiếp theo của các động vật chưa có hệ thần kinh là tính cảm ứng,
tính nhạy cảm đối với sự thay đổi của môi trường.
Bài giảng “Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác – Lênin”


Phạm Thị Hằng – GV Khoa khoa học cơ bản, Trường ĐH Công Nghệ Đồng Nai
20
Hình thức phản ánh của các động vật có hệ thần kinh là các phản xạ.
Hình thức phản ánh ở động vật bậc cao khi có hệ thần kinh trung ương xuất hiện là
tâm lý. Tâm lý động vật chưa phải là ý thức, nó mới chỉ là sự phản ánh có tính chất
bản năng do nhu cầu trực tiếp của sinh lý cơ thể và do quy luật sinh học chi phối.
Ý thức chỉ nảy sinh trong giai đoạn phát triển cao của thế giới vật chất cùng với sự
xuất hiện của con người. Ý thức là ý thức của con người, nằm trong con người,
không thể tách rời con người.
Bộ óc của con người là cơ quan phản ánh, nhưng chỉ với riêng bộ óc thì chưa thể có ý
thức. Không có sự tác động của thế giới bên ngoài lên giác quan và qua đó lên bộ óc
thì hoạt động ý thức không thể xảy ra.
Như vậy, bộ óc cùng với thế giới bên ngoài tác động lên bộ óc, đó là nguồn gốc tự
nhiên của ý thức.
* Nguồn gốc xã hội
Để cho ý thức ra đời, nguồn gốc tự nhiên là rất quan trọng, không thể thiếu được
nhưng chưa đủ, điều kiện quyết định cho sự ra đời của ý thức là nguồn gốc xã hội, đó
chính là lao động và ngôn ngữ.
- Lao động:
Lao động là điều kiện đầu tiên và chủ yếu để con người tồn tại, là hoạt động mang
tính đặc thù của con người, làm cho con người khác với các động vật khác.
+ Trong lao động con người đã biết chế tạo ra các công cụ lao động và sử dụng các
công cụ đó để cải tạo của cải vật chất.
+ Lao động là hoạt động có tính mục đích, tác động vào thế giới khách quan nhằm

thỏa mãn nhu cầu của con người. Do đó, ý thức con người phản ánh một cách tích
cực, chủ động và sáng tạo. Như vậy, không phải ngẫu nhiên mà thế giới khách quan
tác động vào bộ óc con người để con người có ý thức, mà trái lại con người có ý thức
chính là con người chủ động tác động vào thế giới khách quan thông qua hoạt động
thực tiễn để cải tạo thế giới. Hay nói cách khác, lao động giúp con người phát triển và
ngày càng hoàn thiện, làm cho khả năng tư duy trừu tượng của con người cũng ngày
càng phát triển.
+ Lao động ngay từ đầu đã liên kết mọi thành viên trong xã hội lại với nhau, làm nảy
sinh ở họ nhu cầu giao tiếp. Vì vậy, ngôn ngữ ra đời và không ngừng phát triển cùng
với lao động.
Bài giảng “Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác – Lênin”


Phạm Thị Hằng – GV Khoa khoa học cơ bản, Trường ĐH Công Nghệ Đồng Nai
21
- Ngôn ngữ
Ph.Ăngghen đã nói: “Đem so sánh con người với loài vật, người ta sẽ thấy rõ ràng
ngôn ngữ bắt nguồn từ lao động và cùng phát triển với lao động, đó là cách giải thích
duy nhất đúng về ngôn ngữ”.
+ Ngôn ngữ do nhu cầu của lao động và nhờ lao động mà hình thành. Nó là hệ thống
tín hiệu vật chất mang nội dung ý thức. Không có ngôn ngữ thì ý thức không thể tồn
tại và thể hiện được. Ngôn ngữ theo C.Mác, nó chính là cái vỏ vật chất của tư duy, là
hiện thực trực tiếp của tư tưởng, không có ngôn ngữ con người không thể có ý thức.
+ Ngôn ngữ (tiếng nói và chữ viết) vừa là phương tiện giao tiếp trong xã hội, vừa là
công cụ của tư duy nhằm khái quát hóa, trừu tượng hóa hiện thực. Nhờ ngôn ngữ mà
con người có thể tổng kết được thực tiễn, trao đổi thông tin, truyền lại những tri thức
từ thế hệ này sang thế hệ khác.
Ý thức không phải là một hiện tượng thuần túy cá nhân mà là một hiện tượng có tính
chất xã hội, do đó, không có phương tiện trao đổi về mặt ngôn ngữ thì ý thức không
thể hình thành và phát triển được.

Như vậy, nguồn gốc trực tiếp và quan trọng nhất quyết định sự ra đời và phát triển
của ý thức là lao động và đồng thời với lao động là ngôn ngữ.
Như Ăngghen đã chỉ rõ: “Trước hết là lao động, sau lao động và đồng thời với lao
động là ngôn ngữ, đó là hai sức kích thích chủ yếu đã ảnh hưởng đến bộ óc con
vượn, làm cho bộ óc đó dần dần biến chuyển thành bộ óc của con người” (Tập 20,
tr.646).
b) Bản chất và kết cấu của ý thức
* Bản chất của ý thức
- Thứ nhất, để hiểu được bản chất của ý thức chúng ta phải thừa nhận cả vật chất và ý
thức đều tồn tại, nhưng giữa chúng có sự khác nhau mang tính đối lập.
Vật chất là cái được phản ánh, tồn tại khách quan ở ngoài và độc lập với cái phản ánh
tức là ý thức.
Cái phản ánh là ý thức, là hình ảnh tinh thần của sự vật khách quan, bị sự vật khách
quan quy định. Vì vậy, không thể đồng nhất hoặc tách rời cái được phản ánh (vật
chất) với cái phản ánh (ý thức).
- Thứ hai, khi nói ý thức là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan thì đó không
phải là hình ảnh vật lý hay hình ảnh tâm lý động vật về sự vật. Ý thức là của con
Bài giảng “Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác – Lênin”


Phạm Thị Hằng – GV Khoa khoa học cơ bản, Trường ĐH Công Nghệ Đồng Nai
22
người, ra đời trong quá trình con người hoạt động cải tạo thế giới, cho nên ý thức con
người mang tính năng động, sáng tạo lại hiện thực theo nhu cầu thực tiễn xã hội.
- Thứ ba, tính sáng tạo của ý thức được thể hiện ra rất phong phú và đó là sự thống
nhất của ba mặt:
Một là, trao đổi thông tin giữa chủ thể và đối tượng phản ánh. Sự trao đổi này mang
tính chất hai chiều, có chọn lọc các thông tin cần thiết.
Hai là, mô hình hóa đối tượng trong tư duy dưới dạng hình ảnh tinh thần.
Ba là, chuyển mô hình từ tư duy ra hiện thực khách quan, tức là quá trình hiện thực

hóa tư tưởng thông qua hoạt động thực tiễn.
Tính sáng tạo của ý thức không có nghĩa là ý thức đẻ ra vật chất. Sáng tạo của ý thức
là sáng tạo của sự phản ánh theo quy luật và trong khuôn khổ của sự phản ánh, mà
kết quả bao giờ cũng là những khách thể tinh thần
Thứ tư, ý thức không phải là một hiện tượng tự nhiên thuần túy mà là một hiện tượng
xã hội. Ý thức chỉ được nảy sinh trong lao động, trong hoạt động cải tạo thế giới của
con người. Hoạt động đó không thể là hoạt động đơn lẻ, mà là hoạt động xã hội, do
đó ý thức ngay từ đầu đã là sản phẩm cuả xã hội, và vẫn là như vậy chừng nào con
người còn tồn tại.
* Kết cấu của ý thức
Ý thức là một hiện tượng xã hội - tâm lý có kết cấu hết sức phức tạp. Tùy theo cách
tiếp cận mà có nhiều cách phân chia khác nhau.
- Theo chiều dọc: thì ý thức chính là lát cắt nội tâm của con người, nó bao gồm các
yếu tố: Tự ý thức, tiềm thức, vô thức.
- Theo chiều ngang: Ý thức bao gồm các yếu tố: Tri thức, tình cảm, niềm tin, lý trí.
Trong đó tri thức là yếu tố cốt lõi. Tri thức đóng vai trò là phương thức tồn tại của ý
thức. Điều này có nghĩa là không có tri thức thì sẽ không có ý thức.
Nếu chỉ có ý thức không thôi thì đó là một ý thức phát triển không toàn diện, sơ
cứng. Tri thức được xem là vốn hiểu biết của con người nhưng nếu biến cái tri thức
đó thành hành động thì đó là một quá trình lâu dài. Tuy nhiên, sự tác động của thế
giới bên ngoài đến con người không chỉ đem lại sự hiểu biết về thế giới mà còn đem
lại tình cảm của con người đối với thế giới. Tình cảm là một hình thái đặc thù của sự
tồn tại, nó phản ánh quan hệ giữa con người với con người và giữa con người với thế
giới khách quan. Tình cảm tham gia vào mọi hoạt động của con người và là một
Bài giảng “Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác – Lênin”


Phạm Thị Hằng – GV Khoa khoa học cơ bản, Trường ĐH Công Nghệ Đồng Nai
23
trong những động lực quan trọng của hoạt động con người. Tri thức có biến thành

tình cảm mãnh liệt mới sâu sắc và thông qua hành động thì tri thức mới biến thành
hành động thực tế, mới phát huy được sức mạnh của mình.
3. Mối quan hệ giữa vật chất và ý thức
a) Vai trò của vật chất đối với ý thức
* Vật chất quyết định nội dung của ý thức
- Vật chất là tính thứ nhất, ý thức là tính thứ hai. Vật chất là nguồn gốc sinh ra ý
thức.
- Ý thức là thuộc tính của một dạng vật chất có tổ chức cao là bộ óc người. Ý thức
phản ánh thế giới hiện thực khách quan, các quy luật khách quan, hoạt động thực tiễn
chính là cơ sở cho sự hình thành các quan điểm, quan niệm, ý chí, tình cảm xã hội.
- Trong tồn tại xã hội, ý thức chỉ là sự phản ánh tồn tại xã hội, tồn tại xã hội thay đổi
thì ý thức xã hội sớm muộn cũng phải thay đổi theo. Tồn tại xã hội quyết định ý thức
xã hội.
- Ý thức xã hội không tồn tại tự nó, nó chỉ có thể hình thành và phát triển trên cơ sở
hoạt động thực tiễn của con người.
b) Vai trò của ý thức đối với vật chất
Vai trò của ý thức đối với vật chất chính là vai trò của con người trong quá trình cải
tạo thế giới khách quan.
- Ý thức có tính năng động, sáng tạo nên thông qua hoạt động thực tiễn của con
người có thể thúc đẩy hoặc kìm hãm ở một mức độ nhất định các điều kiện vật chất,
góp phần cải biến thế giới khách quan.
+ Ý thức phản ánh đúng đắn hiện thực khách quan nó sẽ góp phần thúc đẩy hiện thực
khách quan phát triển.
+ Ngược lại, ý thức khi không phản ánh đúng hiện thực khách quan thì nó sẽ trở
thành lực cản đối với sự phát triển của hiện thực khách quan.
- Sự tác động trở lại của ý thức xã hội đối với thế giới hiện thực khách quan (vật
chất) phải dựa trên sự phản ánh thế giới vật chất và các điều kiện khách quan nhất
định.
Như vậy, tri thức khoa học giúp con người hiểu biết được những mối liên hệ và quy
luật khách quan nhờ đó mà cải tạo được tự nhiên và xã hội. Trình độ nhận thức quy

Bài giảng “Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác – Lênin”


Phạm Thị Hằng – GV Khoa khoa học cơ bản, Trường ĐH Công Nghệ Đồng Nai
24
luật càng cao thì khả năng cải tạo tự nhiên và xã hội càng lớn.
c) Ý nghĩa phương pháp luận
- Khẳng định vật chất là nguồn gốc khách quan, là cơ sở sản sinh ra ý thức, còn ý
thức chỉ là sản phẩm, là sự phản ánh thế giới khách quan. Trong nhận thức và hành
động con người phải xuất phát từ hiện thực khách quan, tôn trọng và hành động theo
hiện thực khách quan, chống chủ nghĩa duy tâm và chủ nghĩa duy ý chí.
- Khẳng định ý thức có vai trò tích cực trong sự tác động trở lại đối với vật chất, phép
biện chứng duy vật yêu cầu trong nhận thức và trong hoạt động thực tiễn con người
cần phải nhận thức và vận dụng quy luật khách quan một cách chủ động, sáng tạo,
chống thái độ tiêu cực, thụ động.
- Sức mạnh của ý thức con người không phải là ở chỗ tách rời những điều kiện vật
chất mà phải biết dựa vào đó, phản ánh đúng quy luật khách quan để cải tạo thế giới
khách quan một cách chủ động, sáng tạo của ý thức, phát huy vai trò nhân tố con
người để tác động, cải tạo thế giới khách quan. Đồng thời phải khắc phục bệnh bảo
thủ, trì trệ, thái độ tiêu cực, thụ động, ỷ lại.

Bài giảng “Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác – Lênin”


Phạm Thị Hằng – GV Khoa khoa học cơ bản, Trường ĐH Công Nghệ Đồng Nai
25









CHƯƠNG II:
PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT
I. PHÉP BIỆN CHỨNG VÀ PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT
1. Phép biện chứng và các hình thức cơ bản của phép biện chứng
a) Khái niệm biện chứng, phép biện chứng
* Biện chứng
- Biện chứng là bản tính của thế giới tự nhiên, xã hội, tư duy; biện chứng chính là
tính thống nhất trong vận động và phát triển của thế giới.
Biện chứng gồm hai bộ phận:
- Biện chứng khách quan: Là phạm trù dùng để chỉ biện chứng của bản thân các sự

vật, hiện tượng, quá trình tồn tại độc lập và bên ngoài ý thức con người.
- Biện chứng chủ quan: Là phạm trù dùng để chỉ tư duy biện chứng và biện chứng
của chính quá trình phản ánh biện chứng khách quan vào đầu óc của con người.
* Phép biện chứng
- Phép biện chứng là khoa học nghiên cứu những quy luật chung nhất của mọi sự vận
động và phát triển của tự nhiên, xã hội và tư duy con người.
- Cần phân biệt phép biện chứng và phép siêu hình:
+ Biện chứng và siêu hình là hai mặt đối lập trong tư duy. Phương pháp biện chứng
là phương pháp tư duy triết học xem xét thế giới trong mối liên hệ phổ biến, trong sự
vận động và phát triển một cách mềm dẻo, linh hoạt.
+ Phương pháp siêu hình là phương pháp tư duy triết học xem xét thế giới trong trạng
thái cô lập, phiến diện với tư duy cứng nhắc.