Bài giảng ngôn ngữ lập trình C

TRƯỜNG ĐẠI HỌC BÁCH KHOA HÀ NỘI
KHOA CÔNG NGHỆ THÔNG TIN
o0o

Tạ Tuấn Anh







Bài giảng điện tử môn học

NGÔN NGỮ LẬP TRÌNH C

Tóm tắt nội dung môn học
C là một ngôn ngữ lập trình cấu trúc bậc cao được các nhà lập trình chuyên nghiệp sử dụng
phổ biến để phát triển các phần mềm hệ thống (hệ điều hành, chương trình dịch, cơ sở dữ liệu,
). Lý do ngôn ngữ C đươc ưu chuộng chính là tính mềm dẻo và ngắn gọn của nọ. Một chương
trình được viết ở ngôn ngữ C có tính khả chuyển cao. Nó có thể được dịch và chạy trong nhiều
loại máy tính (PC, Sun, Mainframe, ) cũng như trên nhiều nền hệ điều hành (DOS, UNIX, ).
Ngoài ra C cho phép viết chương trình bám sát cách tổ chức bộ nhớ chương trình khi chạy. Do
vậy một chương trình được dịch từ C luôn có kích thước nhỏ gọn hơn một chương trình cùng loại
được dịch từ các ngôn ngữ bậc cao khác như PASCAL. Nhưng cũng chính vì lí do này mà việc
nắm bắt và thành thạo ngôn ngữ C sẽ khó khăn hơn nhiều so với ngôn ngữ khác. Môn học này
giới thiệu cho các học viên các kiến thức căn bản cũng như nâng cao về ngôn ngữ lập trình C.
Bên cạnh các kiến thức về cú pháp cũng như kĩ năng viết chương trình C, học viên còn nắm bắt
được các vấn đề liên quan đến tổ chức bộ nhớ của một chương trình.

Kiến thức yêu cầu
Để tiếp thu tốt kiến thức môn học này, yêu cầu học viên trước khi học đã tìm hiểu các khái
niệm cơ bản trong Tin học, có kĩ năng căn bản viết một chương trình có cấu trúc bằng một ngôn
ngữ bậc cao như PASCAL. Ngoài ra một số kiến thức về cấu trúc dữ liệu và giải thuật (danh sách
móc nối, cây tìm kiếm, ) có thể giúp học viên sử dụng C để viết các chương trình ứng dụng.

Tổng thời lượng: 45 tiết

MỤC LỤC


TÀI LIỆU THAM KHẢO
Nhập môn Lập trình Ngôn ngữ C
Trần Việt Linh, Lê Đăng Hưng, Lê Đức Trung, Nguyễn Thanh Thuỷ
Nhà Xuất bản Khoa học Kỹ thuật, 2000

Ngôn ngữ Lập trình C
Quách Tuấn Ngọc
Nhà Xuất bản Giáo dục, 1998

Language C
Brian Kernighan, Denis Ritchie
Prentice Hall, 1988

Programmer en langage C
Claude Delannoy
Eyrolles, 1998
CHƯƠNG 1 - NHẬP MÔN LẬP TRÌNH C


Mục đích của chương này là giới thiệu tổng quan về ngôn ngữ C bao gồm các kiến thức về lịch
sử, đặc điểm và vai trò của nó. Học viên được làm quen với các chương trình viết bằng C cũng
như cách dịch chúng để chạy.

Yêu cầu: Có một phiên bản cài đặt của trình biên dịch Turbo C hay một trình biên dịch khác để
chạy thử chương trình.

Thời lượng: 5 tiết

Mục 1.1 - Tổng quan về ngôn ngữ C
Mục này cho phép học viên làm quen với một chương trình viết dưới ngôn ngữ C và tìm hiểu lịch
sử của nó. Các thành phần cơ bản của một chương trình C được giới thiệu để học viên có một cái
nhìn tổng quan về ngôn ngữ lập trình này.

Yêu cầu: Đã có khái niệm về lập trình và ngôn ngữ lập trình.

Thời lượng: 3 tiết


Bài 1 - Lịch sử hình thành và phát triển
Tóm tắt nội dung:
Ngôn ngữ lập trình C ra đời vào đầu thập kỉ 70 với mục đích dùng để viết hệ điều hành UNIX. C
được phát triển rất mạnh sau đó và được chuẩn hoá với tên gọi ANSI C. Ngôn ngữ này được các
nhà lập trình chuyên nghiệp rất ưa chuộng để phát triển các phần mềm hệ thống. Một mở rộng
của C là C++ ra đời vào đầu thập kỉ 80. Nó là một ngôn ngữ lập trình hướng đối tượng được phát
triển trên nền của C.

Thời lượng: 1 tiết

Ngôn ngữ C do Brian W.Kernighan và Denis M. Ritchie phát triển vào đầu những năm 70
tại phòng thí nghiệm BELL (Hoa Kỳ) với mục đích ban đầu để phát triển hệ điều hành UNIX.
Bối cảnh ra đời xuất phát từ nhu cầu cần phải có một ngôn ngữ lập trình hệ thống thay thế cho
hợp ngữ (ASSEMBLY) rất nặng nề trong lập trình. Hơn nữa một chương trình viết bằng hợp ngữ
không có tính khả chuyển vì chúng gắn chặt với bộ lệnh của vi xử lí.
Tiền thân của C phải kể đến các ngôn ngữ BCPL do Martin Richard nghiên cứu. Tiếp đến là ngôn
ngữ B do Ken Thompson xây dựng năm 1970 dùng để viết hệ điều hành UNIX cho dòng máy
tính PDP-7. C là ngôn ngữ được kế thừa từ B và hoàn thiện để có được các tính năng mạnh của
một ngôn ngữ lập trình hệ thống có khả năng ứng dụng rộng rãi như ngày nay. Đó là các tính

năng:
- Lập trình bậc cao: Giống như PASCAL, chương trình C sử dụng tập các câu lệnh điều
khiển như rẽ nhánh, lặp ở mức độ trừu tượng của lưu đồ giải thuật. Điều này cho phép
viết các giải thuật bằng ngôn ngữ C khá dễ dàng.
- Lập trình cấu trúc: Một chương trình C có thể được phân chia, cấu trúc thành các modul
nhỏ. Điều này giúp phát triển chương trình một cách hệ thống hơn và dễ bảo trì.
- Lập trình hệ thống: Không giống như PASCAL, ngôn ngữ C không dùng nhiều kiểu dữ
liệu trừu tượng. C cho phép các thao tác với bộ nhớ chương trình rất uyển chuyển. Một
người lập trình trên ngôn ngữ C có thể tự do tổ chức và lưu trữ dữ liệu trên bộ nhớ theo ý
mình. Tính năng này là vô cùng quan trọng khi cần phát triển các chương trình hệ thống
liên quan nhiều đến bộ nhớ máy tính. Ngoài ra ngôn ngữ C hỗ trợ phần lớn các phép xử lí
mà một hợp ngữ có thể làm.
- Tính khả chuyển: Một chương trình viết trên ngôn ngữ C có thể được dịch ra mã chương
trình trên nhiều dòng máy và hệ điều hành khác nhau bởi khả năng tương thích của các
câu lệnh trong chương trình. Ngoài ra C còn có bộ tiền xử lí tạo ra khả năng biên dịch
theo điều kiện để việc dịch chương trình thích ứng cho từng hệ thống khác nhau.
- Tính nhỏ gọn: Một chương trình viết trên C sau khi dịch có độ tối ưu về mã lệnh hơn bất
cứ một ngôn ngữ bậc cao nào khác. Chính vì vậy các chương trình được dịch từ ngôn ngữ
C thường có kích thước nhỏ gọn.

Với tất cả các tính năng trên, ngôn ngữ C là một ngôn ngữ cực kì hiệu quả và có sức diễn
cảm trong lập trình. Nó đã trở thành ngôn ngữ lập trình mà các nhà lập trình chuyên nghiệp ưa
chuộng trong nhiều lĩnh vực. Trong lĩnh vực lập trình hệ thống, có tới 90% chương trình được
viết bằng ngôn ngữ C. Ngoài ra nó còn được dùng để viết chương trình trong các lĩnh vực hiện
đại khác của Tin học về xử lí tín hiệu, số liệu, văn bản,
Ngôn ngữ C đã được viện tiêu chuẩn quốc gia Mỹ (ANSI) chuẩn hoá và công bố vào năm
1988 với tên gọi là ANSI C. Bên cạnh ngôn ngữ C người lập trình còn biết đến một ngôn ngữ lập
trình có tên tương tự là C++. Đây là một ngôn ngữ lập trình được mở rộng từ C để thêm khả năng
lập trình hướng đối tượng. Vì C++ là ngôn ngữ bao trùm lên C nên để học tốt C++ yêu cầu người
lập trình trước hêt phải nắm vững C.

Bài 2 - Bắt đầu lập trình C
Tóm tắt nội dung:
Học viên sẽ được làm quen với hai chương trình đơn giản. Chúng minh họa các thành phần cơ
bản có trong một chương trình C.

Thời lượng: 1 tiết

1. Chương trình Hello!
Cũng như với nhiều ngôn ngữ lập trình khác, chúng ta bắt đầu tìm hiểu ngôn ngữ qua một
chương trình đơn giản chỉ in ra một thông báo "Hello!" cho người sử dụng. Chương trình này
được viết trong ngôn ngữ C như dưới đây.

#include <stdio.h>
void main()
{
printf("Hello!");
}

Dòng đầu tiên của chương trình được gọi là một khai báo sử dụng tệp tiêu đề. Trong bất kì
một chương trình nào ở ngôn ngữ C đều cần có những khai báo tệp tiêu đề bởi vì chúng cho phép
gọi các hàm có sẵn trong thư viện hoặc được viết bởi một người lập trình khác. Trong chương
trình này chúng ta đã khai báo sử dụng tệp tiêu đề <stdio.h> để có thể sử dụng các hàm vào ra dữ
liệu chuẩn của hệ thống (printf(), scanf(), ). Phần tiếp theo của chương trình là một hàm chính
chứa các câu lệnh được thực hiện khi chương trình chạy. Một chương trình C thì luôn có một
hàm chính có tên là main. Dòng thông báo "Hello!" được in ra màn hình được thực hiện nhờ câu
lệnh gọi hàm hàm thư viện printf() trong chương trình chính.

2. Chương trình thứ hai

Để có thể thấy rõ hơn cấu trúc của một chương trình trong C, chúng ta tiếp tuc tìm hiểu
ngôn ngữ thông qua một ví dụ thứ hai. Ở ví dụ này chúng ta sẽ tạo một chương trình cho phép in
diện tích của một hình tròn tương ứng với một bán kính được người sử dụng nhập vào.

#include <stdio.h>
/* khai báo một hằng số PI */
#define PI 3.14
/* khai báo một hàm tạo công thức tính diện tích */
float dientich(float r)
{
return PI*r*r;
}
/* hàm chính của chương trình */
void main()
{
float r;
printf("Nhập bán kính r =");
scanf("%f", &r);
printf("Diện tích hình tròn là %f", dientich(r));
}

Chương trình này đã thể hiện một phần cấu trúc của một chương trình C sẽ được mô tả chi
tiết trong bài 3. Dưới đây là thuyết minh cho chương trình:
- Chú thích chương trình: Các dòng văn bản được đặt nằm trong bộ dấu /* */ đều là chú
thích cho một chương trình C.
- Khai báo hằng số: Dòng thứ hai trong chương trình có tác dụng khai báo một hằng số PI
có giá trị là 3.14.
- Hàm: Một chương trình C có thể được cấ
u trúc bằng nhiều hàm. Trong chương trình trên,
chúng ta đã khai báo một hàm để tính diện tích của một hình tròn với bán kính truyền vào

như là một tham số thực (float). Kết quả của rõ ràng phải là một số thực. Hàm này được
gọi trong hàm chính của chương trình để in giá trị diện tích hình tròn ra ngoài màn hình.
- Hàm chính: Một chương trình hoạt động thế nào được thể hiện bởi các câu lệnh trong hàm
chính. Trong hàm chính của chương trình trên chúng ta đã khai báo một biến thực để ch
ứa
giá trị của bán kính hình tròn do người sử dụng nhập vào từ bàn phím. Lệnh gọi hàm
scanf() cho phép chương trình lấy dữ liệu bán kính do người sử dụng nhập vào. Dòng lệnh
cuối cùng của hàm chính dùng để in giá trị diện tích của hình tròn có bán kính tương ứng
ra màn hình. Giá trị diện tích được tính thông qua hàm dientich() đã được khai báo.


Bài 3 - Các thành phần của chương trình C
Tóm tắt nội dung:
Cũng như các ngôn ngữ lập trình khác, một chương trình C được viết từ các từ khoá, biến, câu
lệnh, hàm, Trong bài này chúng ta xem chi tiết các thành phần có trong một chương trình C để
biết được ý nghĩa và vai trò của chúng.

Thời lượng: 1 tiết

1. Từ vựng
Một chương trình C được xây dựng trên một bộ từ vựng bao gồm tập kí tự có phân biệt chữ
hoa và thường. Chính vì vậy khi viết chương trình C chúng ta không được phép sử dụng tuỳ tiện
chữ hoa hay chữ thường. Ví dụ hàm chính của chương trình bắt buộc phải viết là main mà không
được viết là MAIN hay Main. Trong một chương trình C chúng ta gặp hai loại bộ từ vựng quan
trọng là từ khoá và tên của người sử dụng.

Từ khoá: Từ khoá là một bộ từ vựng được định nghĩa từ trước đối với một ngôn ngữ và chỉ để sử
dụng vào các mục đích đã được xác định trong chương trình. Một số từ khoá hay dùng là các từ
khoá kiểu dữ liệu (char, int, long, float, double, ), các lệnh điều khiển (if, switch, for, do,
while, ), v.v.

Bảng các từ khoá trong ngôn ngữ C
asm break case cdecl
char const continue default
do double else enum
extern far float for
goto huge if int
interrupt long near pascal
register return short signed
sizeof static struct switch
typedef union unsigned void
volatile while

Tên: Trong chương trình người sử dụng cần tên để đặt cho biến, hàm, kiểu dữ liệu mới. Tên của
người sử dụng đòi hỏi phải là một chuỗi kí tự là các chữ cái, chữ số và gạch nối ‘_’. Tên phải bắt
đầu bằng một chữ cái hoặc gạch nối.

2. Cấu trúc cơ bản của chương trình
Trong bài 2 chúng ta đã thấy được cấu trúc cơ bản c
ủa chương trình C. Phần này sẽ trình
bày khái quát về các thành phần trong cấu trúc của chương trình.

a. Khai báo tiêu đề
Một tệp tiêu đề trong chương trình C chứa mô tả các hàm có thể được gọi trong chương
trình (xem mục 6.2 - Tệp tiêu đề). Khi cần gọi một hàm nào trong chương trình ta phải khai báo
tệp tiêu đề có mô tả tương ứng cho hàm. Chính vì vậy các hàm thư viện luôn được chỉ ra cùng
với các tệp tiêu đề tương ứng khi được trình bày.

b. Khai báo hằng, cấu trúc dữ liệu
Các hằng số trong chương trình C thường được định nghĩa bằng chỉ thị #define (xem bài 35

- Một số chỉ thị tiền xử lí). Ngoài các kiểu dữ liệu cơ bản, một chương trình C có thể có các cấu
trúc dữ liệu phức do người sử dụng định nghĩa. Các cấu trúc này thường được khai báo ở phần
đầu chương trình (xem mục 3.4 - Cấu trúc).

c. Khai báo hàm và/hoặc nguyên mẫu hàm
Chương trình C được cấu trúc bởi các hàm (xem mục 2.3 - Hàm). Một hàm thể hiện một
modul con trong một chương trình. Nó có thể nhận tham số thực hiện và trả về kết quả cho nơi
gọi hàm. Thân của một hàm được chia làm hai phần: khai báo biến (xem mục 2.1 - Biến, hằng số
và biểu thức) và lệnh thực hiện (xem mục 2.2 - Các cấu trúc lệnh điều khiển). Các biến luôn được
khai báo ở phần đầu thân hàm sau đó mới đến các câu lệnh. Mỗi câu lệnh trong chương trình C
phải được kết thúc bằng một dấu chấm phẩy ‘;’. Chúng ta có thể tạo một khối lệnh bằng cách đặt
chúng trong cặp dấu {}. Thân hàm cũng phải được đặt trong cặp dấu này.

d. Khai báo biến
Trong một chương trình C có thể khai báo biến dạng tổng thể hay cục bộ (biến của một
hàm). Một biến tổng thể được khai báo bên ngoài hàm và nó có thể sử dụng trong tất cả các hàm
của chương trình. Ngược lại biến cục bộ chỉ có thể sử dụng trong hàm nơi nó được khai báo.


Mục 1.2 - Biên dich chương trình
Mục này đưa ra cho người sử dụng một kiến thức chuyên sâu về vấn đề biên dịch một chương
trình. Các trình IDE (Integrated Development Environment) được biết đến như là một môi trường
tích hợp trợ giúp việc phát triển chương trình bao gồm các công việc soạn thảo, biên dịch và gỡ
rối. Học viên sẽ được tìm hiểu một trình IDE được dùng phổ biến trong môi trường DOS là
Turbo C.

Yêu cầu: Có trình cài đặt Turbo C hoặc Borland C++.

Thời lượng: 2 tiết

Bài 4 - Quá trình biên dịch
Tóm tắt nội dung:
Biên dịch một chương trình là quá trình dịch một chương trình viết dưới dạng văn bản như C
sang chương trình mã máy như tệp .exe trong DOS. Quá trình này có thể phải qua nhiều pha khác
nhau và có thể xảy ra lỗi tại mỗi pha.

Thời lượng: 1 tiết

Ngôn ngữ lập trình C là một ngôn ngữ dạng biên dịch. Chương trình được viết bằng C
muốn chạy được trên máy tính phải trải qua một quá trình biên dịch để chuyển đổi từ dạng mã
nguồn sang chương trình dạng mã thực hiện. Toàn bộ quá trình biên dịch ở trong ngôn ngữ được
minh hoạ trong hình 1. Quá trình này được chia làm hai giai đoạn chính: giai đoạn dịch và giai
đoạn liên kết.


Ti?n x? lí
D?ch C
D?ch Assembly
Liên k?t
Mã assembly
Mã máyThu vi?n
Mã ngu?n
Chuong trình

Hình 1: Quá trình biên dich một chương trình C

1. Giai đoạn dịch (compiling)
Mục đích của giai đoạn này là chuyển đổi tất cả mã chương trình được viết dưới ngôn ngữ
C sang dạng mã máy. Ba công đoạn được thực hiện lần lượt là: tiền xử lí mã nguồn, dịch C sang

Assembly và dịch Assembly sang mã máy.
- Công đoạn tiền xử lí sẽ nhận mã nguồn của chương trình và thực hiện xoá bỏ tất cả chú
thích của chương trình. Ngoài ra tất cả các chỉ thị tiền xử lí (bắt đầu bằng #) cũng được xử
lí ngay trong công đoạn này. Ví dụ chỉ thị #include cho phép ghép thêm mã chương trình
của một tệp tiêu đề vào mã nguồn cần dịch. Các hằng số được định nghĩa bằng #define sẽ
được thay thế bằng giá trị cụ thể tại mỗi nơi sử dụng trong chương trình.
- Công đoạn dịch C cho phép phân tích cú pháp của mã nguồn C và sau đó chuyển chúng
sang dạng mã Assemly là môt ngôn ngữ bậc thấp gần với tập lệnh của bộ vi xử lí.
- Công đoạn dịch Assembly cho phép dịch chương trình sang mã máy. Sau công đoạn này
một tệp mã máy (.o) thường được sinh ra trong hệ thống.

Như vậy sau giai đoạn dịch các lỗi chương trình có thể được phát hiện và thông báo cho
người sử là các lỗi về cú pháp chương trình. Nó cũng có thể phát hiện lỗi không tồn tại (hoặc có
mà đặt đường dẫn tìm kiếm sai để không tìm thấy) tệp tiêu đề trong công đoạn tiền xử lí.

2. Giai đoạn liên kết (linking)
Trong giai đoạn này mã máy của một chương trình dịch từ nhiều nguồn khác nhau được
liên kết lại với nhau để tạo thành chương trình đích duy nhất. Mã máy của các hàm thư viện gọi
trong chương trình cũng được đưa vào chương trình cuối trong giai đoạn này. Chính vì vậy mà
các lỗi liên quan đến việc gọi hàm hay sử dụng biến tổng thể mà không tồn tại sẽ bị phát hiện. Kể
cả lỗi viết chương trình chính không có hàm main() cũng được phát hiện trong khi liên kết. Để
liên kết với các hàm thư viện cần phải đặt đúng đường dẫn tìm kiếm thư viện đến các tệp chứa
mã máy thư viện (.obj, .lib, )


Bài 5 - Turbo C
Tóm tắt nội dung:
Turbo C là một trình IDE cho ngôn ngữ C chạy trên nền DOS. Một số phiên bản hay dùng bao
gồm Turbo C 1.0, Turbo C++ 3.0. Ngoài ra ta có thể dùng các phiên bản chạy trên nên hệ điều
hành Windows có tên là Borland C++.

Thời lượng: 1 tiết

1. Môi trường trợ giúp phát triển (IDE)
Để trợ giúp cho việc phát triển ứng dụng trên một ngôn ngữ một cách thuận tiện, các nhà sản xuất
cung cấp các tiện ích cho phép người sử dụng thao tác biên soạn chương trình, dịch hay gỡ rối
bằng các thao tác đơn giản qua phím nóng. Như vậy nhờ có IDE (Intergrated Development
Environment) mà lập trình viên không phải thực hiện các pha biên dịch bằng các câu lệnh phức
tạp mà chỉ cần đơn giản là nhấn một phím nóng. Quá trình sửa lỗi cũng rất thuận tiện do IDE
định vị giúp người lập trình vị trí lỗi của chương trình ngay trên màn hình soạn thảo. Một IDE
thường có ba thành phần cơ bản là:
- Công cụ soạn thảo giúp lập trình viên soạn thảo chương trình trên ngôn ngữ được hỗ trợ.
Trình soạn thảo này có thể thực hiện đổi màu các từ khoá trong chương trình để giúp
người lập trình quan sát chương trình một cách trực quan hơn.
- Công cụ biên dịch và chạy chương trình. Bằng một thao tác đơn giản lập trình viên có thể
yêu cầu biên dịch toàn bộ chương trình xong rồi chạy. Nếu chương trình có lỗi thì công cụ
này sẽ thông báo loại lỗi cùng với vị trí của lỗi trong chương trình đến người sử dụng.
Chính vì vậy việc tiến hành sửa lỗi chương trình trong IDE là rất đơn giản.
- Công cụ gỡ rối giúp lập trình viên có thể chạy lần bước một chương trình theo từng dòng
lệnh. Trong quá trình lần bước lập trình viên có thể quan sát sự thay đổi giá trị các biến
trong chương trình qua đó mà phát hiện ra lỗi.

2. Turbo C
Có rất nhiều trình IDE khác nhau cho ngôn ngữ C nhưng được phổ dụng nhất trong môi
trường DOS hoặc Windows là các phiên bản của Turbo C. Chúng ta có thể kể ra một số phiên
bản hay sử dụng là Turbo C chỉ hỗ trợ ngôn ngữ C và chạy trên nền DOS, Turbo C++ 3.0 hỗ trợ
C và C++ chạy trên DOS, các phiên bản từ 3.1 trở lên được đổi tên là Borland C++ và chạy trên
nền Windows.
Khi dịch một chương trình trên Turbo C cần chú ý thiết lập đúng đường dẫn tìm kiếm tệp
tiêu đề và thư viện. Ví dụ với phiên bản Turbo C++ để xác lập các đường dẫn thư mục này ta cần

dùng menu và vào lựa chọn Options|Directories. Khi đó một hộp hội thoại sẽ xuất hiện để cho
chúng ta đặt đường dẫn thư mục tìm kiếm tệp tiêu đề (Include) và thư mục tìm kiếm thư viện
(Library). Thường thì các tệp tiêu đề được lưu trong thư mục con INCLUDE của thư mục cài đặt
Turbo. Còn các tệp thư viện được lưu trong thư mục con LIB.


Hình 2. Màn hình IDE của Turbo C++ 3.0

Chúng ta thường dùng phím nóng của IDE để thực hiện nhanh một số thao tác. Sau đây là
một số phím nóng thông dụng:
Phím nóng Ý nghĩa
F3 Mở tệp nguồn
F2 Ghi tệp
F9 Biên dịch chương trình và tạo tập tin EXE
Ctrl+F9 Biên dịch và chạy chương trình
F4, F7, F8 Chạy lần vết, gỡ rối
Alt+F3 Đóng một cửa sổ
F5, F6 Chuyển cửa sổ
F1 Xem trợ giúp
Alt+X Thoát khỏi IDE

CHƯƠNG 2 - LẬP TRÌNH C CƠ BẢN


Mục đích của chương này là giới thiệu tới học viên các kiến thức căn bản để viết một chương
trình C. Đó là các kiểu dữ liệu, biểu thức, hàm xuất nhập dữ liệu, các cấu trúc lệnh điều khiển
trong chương trình. Một chương trình C được cấu trúc với các hàm. Học viên sẽ được tìm hiểu
cách khai báo và sử dụng hàm cũng như cách truyền tham số cho nó.

Yêu cầu: Đã có kiến thức tổng quan về ngôn ngữ C được giới thiệu trong chương 1.

Thời lượng: 12 tiết


Mục 2 .1 - Biến, hằng số và biểu thức
Mục này giới thiệu cách khai báo biến trong chương trình với các kiểu dữ liệu. Người sử dụng có
thể tạo một biểu thức tính toán trên cơ sở các biến và hằng số của kiểu dữ liệu cơ bản. Để xuất và
nhập dữ liệu ta có thể sử dụng các hàm thư viện printf() và scanf() tương ứng.

Yêu cầu: Có khái niệm về biểu diễn dữ liệu trong máy tính

Thời lượng: 6 tiết


Bài 6 - Các kiểu dữ liệu cơ bản
Tóm tắt nội dung:
Các kiểu dữ liệu cơ bản trong C được chia làm loại. Loại số nguyên bao gồm các kiểu char, int và
long. Loại số thực có hai kiểu float và double. Tất cả các loại dữ liệu khác đều được biểu diễn và
sử dụng trên hai loại dữ liệu cơ bản này.

Thời lượng: 1 tiết

1. Biến
Biến là một đơn vị bộ nhớ chứa dữ liệu của chương trình. Dữ liệu của biến có thể thay đổi
trong quá trình chương trình chạy. Mỗi biến chỉ có thể chứa một kiểu loại dữ liệu nhất định. Cách
khai báo biến trong chương trình C như sau:

<kiểu dữ liệu> <danh sách tên biến>;

Ví dụ:

float f;
int a, b, c;

Các tên biến trong danh sách được phân cách bởi dấu phẩy ‘,’. Trong ví dụ trên f là một
biến thực còn a, b, c là các biến nguyên.

2. Các kiểu dữ liệu cơ bản
Bảng các kiểu dữ liệu cơ bản trong C
Kiểu dữ liệu Số byte Phạm vi có dấu Phạm vi không dấu
char 1 -128 - 127 0 - 255
int 2 -32.768 - 32.767 0 - 65.535
long 4 -2.147.483.648 - 2.147.483.647 0 - 4.294.967.295
float 4 3,4 E -/+38 không có
double 8 1,7 E -/+308 không có

Để khai báo một kiểu dữ liệu không dấu ta thêm từ khoá unsigned vào phía trước kiểu dữ
liệu, ngược lại nếu là có dấu thì ta thêm từ khoá signed. Nếu không có từ khoá định dấu nào được
thêm trước kiểu thì trình biên dịch mặc định là số có dấu đối với int hoặc long, còn không dấu đối
với char.

Ví dụ:
unsigned int x; /* biến nguyên không dấu */
signed int y; /* biến nguyên có dấu */
int z; /* biến nguyên có dấu */
char c; /* biến nguyên 1 byte không dấu */

Chú ý trong ngôn ngữ C không tồn tại kiểu dữ liệu cơ bản cho logic. Logic đúng sai ở trong
chương trình C được biểu diễn thông qua một số nguyên với giá trị 0 thể hiện sai (FALSE) và
khác 0 (hay dùng giá trị 1) thể hiện đúng (TRUE). Do vậy khi muốn tạo biến logic ta thường
dùng một biến nguyên int để thay thế.

Ví dụ:
int flag; /* tạo biến logic bằng int */
flag = TRUE; /* flag = 1 */

Cũng như dữ liệu kiểu logic, ngôn ngữ C cũng không tạo một kiểu dữ liệu đặc thù cho các
kí tự. Thực tế một kí tự được biểu diễn trong bộ nhớ máy tính là một số nguyên 1 byte. Việc ánh
xạ kí tự nào tương ứng với con số nào được qui ước trong bảng mã ASCII. Chính vì chỉ có một
byte bộ nhớ cho biểu diễn kí tự nên bảng mã ASCII chỉ có 256 kí tự mà thôi. Do vậy để có một
biến kí tự trong ngôn ngữ C ta dùng kiểu dữ liệu char.

Ví dụ:
char c;
c = ‘A’; /* thực chất c = 65 do ‘A’ có mã ASCII là 65 */

Như vậy chúng ta có thể thấy kiểu dữ liệu cơ bản của C chỉ bao gồm hai loại số nguyên và
số thực. Tất các các loại dữ liệu khác đều được quy về cách biểu diễn số.


BÀI TẬP
Câu 1: Viết khai báo biến cho các loại dữ liệu sau:
a) Hệ số a, b, c của một phương trình bậc 2 bất kì
b) Điểm kiểm tra của một môn học
c) Số dân của một đất nước
d) Số nhà của một phố
e) Chữ cái đầu tiên của một tên người
f) Tổng số vụ tai nạn giao thông tăng/giảm so với năm trước
g) Giới tính của một người

Câu 2: Chỉ ra các khai báo biến sai trong những khai báo sau đây:

a) int a, A;
b) int a, a;
c) int aa;
d) int a a;
e) int a, b;
f) int a, int b;
g) int a; int b;


Bài 7 - Hằng số
Tóm tắt nội dung:
Bài này giới thiệu các cách khai báo hằng số trong C bao gồm các loại: hằng số nguyên, hằng số
thực, hằng kí tự và hằng xâu.

Thời lượng: 1 tiết

1. Biểu diễn hằng số
Trong một chương trình để gán giá trị cho một biến ta phải dùng các hằng số. Với mỗi loại
dữ liệu ta có cách viết hằng số khác nhau. Sau đây là cách biểu diễn hằng số trong ngôn ngữ C.

a. Hằng nguyên
Dạng thập phân: 12345
Dạng hexa: 0xFFFF (bắt đầu bằng 0x)
Dạng bát phân: 0128 (bắt đầu bằng 0)

b. Hằng thực
Dạng dấu phẩy tĩnh: 1.234
Dạng dấu phẩy động: 1234E-3 (=1234x10
-3
)

c. Hằng kí tự
Dạng kí tự: 'A'
Dạng mã ASCII: '\65'

Ngoài ra một số kí tự đặc biệt khác được viết theo quy ước:

Hằng Giá trị
‘\\’ kí tự \
‘\'’ kí tự '
‘\"’ kí tự "
‘\0’ kí tự NULL (mã 0)
‘\n’ kí tự xuống dòng (mã 13)
‘\t’ kí tự tab (mã 9)
‘\a’ kí tự rung chuông (mã 7)

d. Hằng xâu
Một xâu trong ngôn C là một mảng các kí tự có kí tự NULL đánh dấu kết thúc xâu. Hằng
xâu phải được biểu diễn trong cặp dấu nháy kép (ví dụ, "DHBKHN").

2. Khai báo biến có khởi tạo giá trị
<kiểu dữ liệu> <tên biến> = <hằng số>;

Ví dụ:
int a = 1234, b = 0xFFFF;
char ch = ‘A’;
float f = 1234E-3;

3. Biến hằng số
Một biến hằng số chỉ nhận một giá trị ban đầu và không bị thay đổi trong suốt quá trình

chương trình chạy.

const <kiểu dữ liệu> <tên hằng> = <hằng số>;

Ví dụ:
const float PI = 3.14;

Ngoài ra chúng ta cũng có thể định nghĩa hằng số bằng #define trong một chương trình C
(xem bài 35 - Một số chỉ thị tiền xử lí). Một số hằng đã được định nghĩa bằng #define là:

Hằng Giá trị
TRUE 1
FALSE 0
NULL 0


BÀI TẬP
Câu 1: Chỉ ra các khai báo biến hằng số sai cho những câu sau đây:
a) const int a = 1000000;
b) const long a = 1000000;
c) const int a = 123.5;
d) const float a = 123.5;
e) const float a = 123;
f) const int a = 'A';
g) const char a = 300;

Câu 2: Chỉ ra những khai báo biến không hợp lệ
a) int a, b = 100;
b) const int a, b = 100;
c) int a = b = 100;

d) const int a = b = 100;
e) const int a = 100, b = 100;


Bài 8 - Nhập xuất dữ liệu
Tóm tắt nội dung:
Để in dữ liệu chúng ta dùng hàm printf(), còn để nhập dữ liệu thì dùng hàm scanf(). Hai hàm này
sử dụng các định dạng để chỉ ra loại dữ liệu dùng trong việc xuất và nhập.

Thời lượng: 1 tiết

Các hàm vào ra chuẩn của C được khai báo nguyên mẫu trong tệp tiêu đề <stdio.h> có hai
hàm cơ bản là printf() và scanf().

1. Xuất dữ liệu bằng printf()
Dạng thức chung:

printf (<chuỗi định dạng> [, <danh sách giá trị>]);

Ví dụ 1: in xâu
printf("Hello"); /* in xâu không có xuống dòng */
printf("Hello\n"); /* in xâu có xuống dòng */

Ví dụ 2: in giá trị biến
int n = 5;
printf ("n = %d", n);

Chuỗi định dạng là chuỗi cần được in ra màn hình trong đó có thêm các định dạng dữ liệu
tại mỗi chỗ cần in giá trị của một biến hay một biểu thức. Việc in ra màn hình thế nào hoàn toàn
quyết định bởi xâu định dạng này. Trong ví dụ 2 giá trị của biến nguyên n muốn được in sau

chuỗi "n =" nên tại vị trí sau chuỗi này trong xâu định dạng có thêm %d để chỉ ra sẽ có một số
được in ra duới dạng thập phân chính tại vị trí đó. Dữ liệu được in là các tham số truyền vào sau
xâu định dạng. Sau đây là bảng mã định dạng cho dữ liệu cần in ra.

Mã định dạng Dạng in
%d Số nguyên thập phân
%f Số thực
%c Kí tự
%ld Số nguyên long
%x Số nguyên hexa
%s Chuỗi kí tự
%% Kí tự %

Cách in này của C cho phép ta có thể in một dữ liệu nhưng ra màn hình dưới nhiều dạng
thức khác nhau.

Ví dụ:
char ch = ‘A’ ;
printf("In dạng thập phân ch = %d\n", ch);
printf("In dạng kí tự ch = %c\n", ch);
printf("In dạng hexa ch = %x\n", ch);
/* Kết quả sẽ là:
In dạng thập phân ch = 65
In dạng kí tự ch = A
In dạng hexa ch = 41
*/

Chúng ta có thể sử dụng các kí tự điều khiển để điều khiển việc in. Ví dụ dùng kí tự ‘\n’ để
điều khiển in xuống dòng. Hãy xem thêm các kí tự điều khiển trong bảng mã ASCII và cách biểu
diễn hằng kí tự trong C.

Trong định dạng in dữ liệu chúng ta có thể thêm vào các thuộc tính chỉ ra số ô chữ dùng để
in dữ liệu. Khi đó dữ liệu in ra sẽ được căn sang trái số ô mà nó dành ra để in dữ liệu. Ví dụ %5d
là in số thập phân tại 5 ô trắng, hay %5.2f là in số thực với 5 ô trong đó 2 ô cho phần thực.

Ví dụ:
int i = 6;
float f = 3.237;
printf("123456789\n");
printf("i=%3d", i);
printf("f=%5.2f", f);
/* Kết quả in:
123456789
i= 6
f= 3.24
*/

2. Nhập dữ liệu bằng scanf()
Dạng thức chung:

scanf(<chuỗi định dạng>, <danh sách địa chỉ biến>);

Ví dụ:
float f;
int a, b, c;
printf ("f = ");
scanf ("%f", &f); /* nhập số thực cho f */
printf ("a, b, c: ");
scanf ("%d%d%d", &a, &b, &c); /* nhập số nguyên cho 3 biến a, b, c */

Tham số truyền vào cho hàm nhập dữ liệu có một chuỗi định dạng bao gồm các mã định

dạng dữ liệu để mô tả loại dữ liệu được nhập. Chúng ta sử dụng các kí tự định dạng dữ liệu
(‘%d’, ‘%f’, ‘%c’, ‘%s’) giống như sử dụng đối với hàm printf() trong chuỗi định dạng này. Các
tham số cần thiết khác cho một hàm scanf() là địa chỉ vùng nhớ nơi lưu dữ liệu
được nhập vào.
Do vậy để nhập giá trị cho biến nào thì ta phải lấy địa chỉ bộ nhớ của biến đó khi truyền vào cho
hàm scanf(). Để lấy địa chỉ của biến ta dùng toán tử & trước tên biến.

Chú ý một lỗi bộ nhớ chương trình như ví dụ sau:
int a;
scanf("%d", a); /* nhập giá trị cho biến a nhưng không lấy địa chỉ */

Đây không phải là một lỗi cú pháp nên chương trình vẫn có thể dịch và chạy được. Nhưng
khi chạy giá trị số nguyên được người sử dụng nhập vào sẽ không được lưu cho biến a vì địa chỉ
lưu giá trị là một địa chỉ không xác định có giá trị bằng số a hiện tại.
Để đảm bảo quá trình nhập một kí tự hay một xâu không nhận phải dữ liệu rác trong
chương trình ta thường sử dụng câu lệnh fflush(stdin) trước mỗi lần nhập. Lí do cần phải có câu
lệnh này sẽ được giải thích trong bài nói về vấn đề vào ra với kênh xuất nhập (xem bài 31 - Kênh
xuất nhập).

3. Thao tác trực tiếp với màn hình và bàn phím
Một chương trình C viết cho hệ điều hành DOS có thể sử dụng các hàm thao tác trực tiếp
với màn hình và bàn phím được khai báo trong tệp tiêu đề <conio.h>. Hai hàm hay dùng trong
thư viện này là:
clrscr() xoá toàn bộ kí tự hiển thị trên màn hình
getch() chờ nhận một phím được bấm trên bàn phím, kết quả trả về mã phím được bấm

Chương trình mẫu (hexa.c): Nhập một số nguyên dạng thập phân và in ra màn hình số hexa
tương ứng của nó.

#include <stdio.h>

#include <conio.h>
void main()
{
int x;
clrscr();
printf("Mot so thap phan: ");
scanf("%d", &x); /* nhập số thập phân vào biến x */
printf("So hexa cua no la %x", x); /* in số hexa của nó */
getch(); /* dừng màn hình xem kết quả */
}


BÀI TẬP
Câu 1: Tìm các câu lệnh xuất dữ liệu sai cho các biến sau:
int a, b;
float x, y;
a) scanf("%d%d", &a);
b) scanf("%d%d", &a, &b);
c) scanf("%d%f", &a, &b);
d) scanf("%f", &x);
e) scanf("%f%f", &x, y);
f) printf("x=", x);
g) printf("x=%f", x);
h) printf("a=%d, b=%d", &a, &b);
i) printf("a=%d, b=%d", a);

Câu 2: Viết chương trình cho phép người sử dụng nhập vào một kí tự bất kì và thực hiện in ra mã
ASCII tương ứng của nó.

Câu 3: Viết chương trình in ra màn hình một trang giới thiệu về bản thân bạn như tên, năm sinh,

địa chỉ,


Bài 9 - Biểu thức và toán tử
Tóm tắt nội dung:
Biểu thức được xây dựng trên cơ sở kết hợp các biến và hằng số với các toán tử đê tính toán giá
trị mới. Trong C có rất nhiều toán tử khác nhau và được phân làm một số nhóm cơ bản như:
nhóm gán, nhóm toán học, nhóm so sánh, nhóm quan hệ, Bởi kiểu dữ liệu của C chỉ là số nên
kết quả của một biểu thức cũng luôn là một số.

Thời lượng: 2 tiết

Một biểu thức được xây dựng trên cơ sở kết hợp các biến và hằng số cùng với các toán tử
để tạo thành các phép tính. Bởi vì trong ngôn ngữ C chỉ có các kiểu dữ liệu số (nguyên hoặc
thực) nên một biểu thức luôn trả về kết quả là một số. Sau đây chúng ta sẽ xem xét các toán tử có
thể được sử dụng trong biểu thức theo nhóm.

1. Nhóm toán tử số học
Toán tử Ý ngh
ĩa Ví dụ
+ Cộng (2 ngôi) a+12
- Trừ (2 ngôi) a-12
* Nhân (2 ngôi) a*2
/ Chia (2 ngôi) a/2
% Lấy phần dư phép chia a%2
- Đảo dấu (1 ngôi) -a

Các toán tử toán học có thể áp dụng cho các toán hạng là biến, hằng số hoặc là một biểu
thức con. Riêng toán tử % chỉ áp dụng cho hai số kiểu nguyên. Chú ý kết quả của biểu thức là số
nguyên hay số thực phụ thuộc vào kiểu dữ liệu của hai toán hạng. Nếu hai toán hạng đều là số

nguyên thì kết quả của biểu thức sẽ là một số nguyên. Trường hợp có một toán hạng là số
thực thì
kết quả biểu thức là số thực.

Ví dụ:
int i = 5;
float f;
/* chia cho một số nguyên */
f = i/2; /* f = 2 vì kết quả của biểu thức chỉ là một số nguyên */
/* chia cho một số thực */
f = i/2.0; /* f = 2.5 vì kết quả của biểu thức là một số thực */

Thứ tự ưu tiên của các toán tử số học trong một biểu thức theo trật tự truyền thống. Ví dụ
3+5*2 sẽ cho ta kết quả là 13.

2. Nhóm toán tử so sánh
Toán tử Ý nghĩa Ví dụ
== So sánh bằng a==5
!= So sánh khác a !=5
< So sánh nhỏ hơn a<5
<= So sánh nhỏ hơn hoặc bằng a<=5
> So sánh lớn hơn a>5
>= So sánh lớn hơn hoặc bằng a>=5

Các toán tử so sánh cũng có thể áp dụng cho các toán hạng là biến, hằng số hoặc là một
biểu thức con. Kết quả của biểu thức so sánh luôn trả về kết quả là 1 thể hiện phép so sánh đúng
hoặc 0 thể hiện phép so sánh sai. Ví dụ 3<5 cho kết quả là 1 còn 3>5 cho kết quả là 0.

3. Nhóm toán tử quan hệ logic
Toán tử Ý nghĩa Ví dụ

&& Quan hệ và (and) (a<5)&&(b==0)
|| Quan hệ hoặc (or) (a<5)||(b==0)
! Quan hệ đảo (not) !(a<5)

Các toán tử quan hệ áp dụng được cho các biến, hằng số và biểu thức con trả về giá trị số.
Nếu toán hạng có giá trị 0 thì được coi như là một mệnh đề sai, khác 0 cho một mệnh đề đúng.
Giá trị biểu thức thể hiện kết quả của kết hợp logic hai mệnh đề, 1 nếu kết hợp logic là đúng, 0
cho trường hợp sai. Ví dụ 3<7&&8>6 cho kết quả là 1, !3 cho giá trị 0.

4. Nhóm toán tử trên bit
Toán tử Ý nghĩa Ví dụ
& Và bit (2 ngôi) a&5
| Hoặc bit (2 ngôi) a|5
^ Xor bit (2 ngôi) a^5
~ Đảo bit (1 ngôi) ~a
> Dịch bit sang phải a>>2
<< Dịch bit sang trái a<<2

Tương tự như toán tử số học, toán tử trên bit thực hiện các phép tính số học trên bit với các
số nguyên. Các toán hạng dùng cho các toán tử trên bit phải là số nguyên. Kết quả của biểu thức
hoàn toàn phụ thuộc vào phép tính trên bit của các số hạng sau khi đã được phân tích thành số nhị
phân. Ví dụ 5&4 cho kết quả là 4 (101&100=100), 5|3 cho kết quả là 7 (101|011=111).

5. Nhóm toán tử gán
Trong ngôn ngữ C phép gán cũng được coi là toán tử của biểu thức. Một biểu thức gán có
dạng:

<biến> = <biểu thức>

Ý nghĩa của biểu thức này là gán giá trị của biểu thức vế phải cho biến chỉ định ở vế trái.

Khi một biểu thức gán được sử dụng như một câu lệnh thì được gọi là lệnh gán. Biểu thức gán
cũng trả về giá trị của biến sau khi gán. Chính vì lí do này mà ta có thể tạo nhiều phép gán liên
tiếp trong một biểu thức. Sau đây là một vị dụ minh hoạ.

int a, b, c;
a = 5; /* biểu thức gán được sử dụng làm lệnh gán */
b = c = 2; /* tương đương b=(c=2); */

Cần chú ý sự nhầm lẫn trong việc sử dụng toán tử gán (=) và toán tử so sánh (==). Xét ví dụ
dưới đây:

int a = 5;
int b = a == 5; /* tương đương b=(a==5) và khi đó b có giá trị 1 */
int c = a = 5; /* tương đương c=(a=5) và khi đó c có giá trị 5 */

Ngoài ra chúng ta còn có một số phép gán đi kèm một phép tính số học. Bảng dưới đây
trình bày một số toán tử gán loại này.

Toán tử Ý nghĩa Ví dụ Biểu thức tương đương
+= tự cộng a+=5 a=a+5
-= tự trừ a-=5 a=a-5
*= tự nhân a*=5 a=a*5
/= tự chia a/=5 a=a/5
%= tự chia dư a%=5 a=a%5
&= tự và bit a&=5 a=a&5
|= tự hoặc bit a|=5 a=a|5
^= tự xor bit a^=5 a=a^5
>>= tự dịch bit phải a>>=5 a=a>>5
<<= tự dịch bit trái a<<=5 a=a<<5

6. Nhóm toán tử tăng/giảm
Toán tử Ý nghĩa Dạng tiền tố Dạng hậu tố
++ Tăng 1 đơn vị ++a a++
Giảm 1 đơn vị a a

Các toán tử tăng/giảm chỉ áp dụng cho một toán hạng là biến kiểu nguyên. Nó làm tăng hay
giảm biến nguyên này 1 đơn vị. Có hai cách dùng toán tử tăng giảm dưới dạng tiền tố và hậu tố.
Sự khác nhau của hai cách dùng này là giá trị trả về của biểu thức. Biểu thức của toán tử dùng
dạng tiền tố trả về giá trị của biến sau khi thực hiện tăng/giảm còn ở dạng hậu tố là giá trị của
biến trước khi được tăng/giảm.

Ví dụ:
int a, b;
/* tăng sau, biểu thức lấy giá trị trước khi tăng b */
b = 5;
a = b++; /* a = 5, b = 6 */
/* tăng trước, biểu thức lấy giá trị sau khi tăng b */
b = 5 ;
a = ++b; /* a = 7, b = 7 */

7. Toán tử điều kiện
Ngôn ngữ C hỗ trợ xây dựng một biểu thức điều kiện trong đó kết quả của biểu thức phụ
thuộc vào một điều kiện kiểm tra. Biểu thức này có dạng:

<biểu thức kiểm tra> ? <biểu thức 1> : <biểu thức 2>

Nếu <biểu thức kiểm tra> có giá trị đúng (khác 0) thì biểu thức lấy giá trị của <biểu thức 1>
còn không lấy giá trị của <biểu thức 2>.

Ví dụ:

int a, b, max;
/* tính max của a, b bằng biểu thức điều kiện */
max = a>b ? a: b;

8. Ép kiểu
Khi thực hiện gán giá trị của một biểu thức vào biến thì yêu cầu kiểu dữ liệu của giá trị biểu
thức phải cùng kiểu với biến. Tuy nhiên C cũng cho phép tự chuyển kiểu của giá trị biểu thức
sang phù hợp với kiểu của biến trong trường hợp phép chuyển này là không mất thông tin (ví dụ
từ int sang float). Trong trường hợp phép chuyển kiểu mà bị mất thông tin thì nó không thể thực
hiện được tự động. Khi đó ta cần phải có một phép ép kiểu bắt buộc theo định dạng dưới đây.

(<kiểu mới>) <biểu thức>

Ví dụ:
int a, b;
float f;
f =5/2; /* đúng vì kết quả phép chia là số nguyên 2 tự chuyển thành 2.0 */
a=5/2.0; /* sai vì kết quả là số thực 2.5 không thể tự chuyển về int */
b=(int)(5/2.0); /* đúng vì số thực 2.5 bị ép kiểu về số nguyên 2 */

Như vậy phép chuyển kiểu tự động chỉ thực hiện được khi nó không bị mất mát thông tin.
Sơ đồ sau đây là thể hiện việc chuyển kiểu tự động có thể thực hiện trên các kiểu dữ liệu cơ bản.
char >int >long >float >double

9. Thứ tư ưu tiên của các toán tử
Một biểu thức có thể là sự kết hợp của nhiều toán tử trong các nhóm với nhau. Khi đó cần
có một trật tự xác định được thứ tự thực hiện của các toán tử trong biểu thức. Sau đây là quy tắc
thứ tự ưu tiên của các toán tử được sắp xếp phân theo nhóm. Trong trường hợp có nhiều toán tử
trong nhóm thì trật tự kết hợp được quy ước từ phải sang trái hay ngược lại là phụ thuộc vào mỗi
nhóm.

Mức ưu tiên Nhóm toán tử Trật tự
1 Nhóm 1 ngôi ( !, ~, ++, , ) <<<
2 Nhóm toán học (*, /, %, +, -) >>>
3 Nhóm dịch bit (<<, >>) >>>
4 Nhóm so sánh (<, <=, >, >=, ==, !=) >>>
5 Nhóm toán tử trên bit (&, |, ^) >>>
6 Nhóm quan hệ logic (&&, ||) >>>
7 Toán tử điều kiện (?:) <<<
8 Nhóm gán (=, +=, -=, ) <<<

Ví dụ biểu thức
b=3+5<6-a++&&6-3/5
có trật tự tính toán là
b = ( (3+5)<(6-(a++)) ) && (6-(3/5)) )


BÀI TẬP
Câu 1: Giả sử có khai báo như sau
int n=10, p=4, q=2;
float x=1.75;
Hãy cho biết kiểu và giá trị của mỗi biểu thức sau:
a) n+q
b) n+x
c) n%p+q
d) n < p
e) n >= p
f) n*q
g) q+3*(n>p)
h) q&&n

i) (q-2)&&(n-10)
j) x*(q==2)
k) x*(q=5)

Câu 2: Hãy cho biết giá trị của z sau mỗi phép tính
int x=2;
float y=9.2;
float z;
a) z=7/x;
b) z=5.0/x;
c) z= x + (int)y;
d) z= x>=y||y>x
e) z=y/x+3;

Câu 3: Viết chương trình cho phép nhập vào hai cạnh của một hình chữ nhật rồi in ra chu vi và
diện tích của nó.

Câu 4: Viết chương trình cho phép nhập vào hai số bất kì rồi in ra màn hình tổng, tích và bình
phương của nó.


Bài 10 - Các hàm toán học
Tóm tắt nội dung:
Để tạo các phép tính phức tạp trong chương trình chúng ta có thể sử các hàm toán học trong thư
viện. Các hàm này được khai báo trong tệp tiêu đề <math.h>.

Thời lượng: 1 tiết

Để thực hiện tính toán các công thức toán học phức tạp chúng ta cần phải sử dụng các hàm
toán học của thư viện. Muốn sử dụng chúng cần phải khai báo tệp tiêu đề <math.h> trong chương

trình.

Một số hàm toán học trong <math.h>
Hàm Ý nghĩa
double ceil(double x) số nguyên nhỏ nhất >= x
double cos(double x) cosine của x (radians)
double exp(double x) e
x

double fabs (double x ) |x|
double floor(double x) số nguyên lớn nhất <= x
double log(double x) ln x.
double log10(double x ) log
10
x
double pow(double x, double y) x
y

double sin(double x) sine của x
double sqrt(double x) căn bậc hai của x.
double tan(double x) tangent của x

Các hằng số toán học
Hằng số Ý nghĩa
M_E số tự nhiên e
M_PI số pi
MAXFLOAT số thực thực float lớn nhất

Ngoài ra chúng ta còn có một số hàm toán học với số nguyên trong <stdlib.h>

Hàm Ý nghĩa
int abs(int n) |n|
long labs(long n) |n|
int rand() lấy một số int ngẫu nhiên



BÀI TẬP
Câu 1: Viết chương trình quay sổ xố cho giải đặc biệt là một số ngẫu nhiên có 9 chữ số.

Câu 2: Viết chương trình cho đọc một góc theo độ rồi in ra màn hình sin, cos và tan của góc đó.


Mục 2.2 - Các cấu trúc lệnh điều khiển
Cũng như các ngôn ngữ lập trình bậc cao khác, C có các cấu trúc lệnh điều khiển để tạo ra các rẽ
nhánh giải thuật và các vòng lặp. Trong mục này học viên sẽ được tìm hiểu các câu lệnh if,
switch, for, while và do while.

Yêu cầu: Có kiến thức về lưu đồ giải thuật

Thời lượng: 3 tiết


Bài 11 - Cấu trúc lệnh rẽ nhánh
Tóm tắt nội dung:
Để tạo ra hai nhánh đúng/sai trong lưu đồ giải thuật ta dùng câu lệnh điều kiện if trong C. Trong
trường hợp cần có một cấu trúc đa nhánh ta dùng lệnh switch.

Thời lượng: 1 tiết

1. Lệnh if
Dạng thức chung: