Tâm lý học lứa tuổi và sư phạm

Chương I
NHẬP MÔN TÂM LÝ HỌC LỨA TUỔI VÀ TÂM LÝ HỌC SƯ PHẠM
I. KHÁI QUÁT VỀ TÂM LÝ HỌC LỨA TUỔI & TÂM LÝ HỌC SƯ PHẠM
1. Đối tượng, nhiệm vụ của tâm lí học lứa tuổi và tâm lí học sư phạm
a. Đối tượng
- Đối tượng của tâm lí học lứa tuổi là động lực phát triển tâm lí theo lứa tuổi của
con người ; sự phát triển cá thể của các quá trình tâm lí và các phẩm chất tâm lí
trong nhân cách của con người đang được phát triển (quá trình con người trở thành
nhân cách như thế nào ?) ;
Tâm lí học lứa tuổi nghiên cứu đặc điểm của các quá trình và các phẩm chất tâm lí
riêng lẻ của cá nhân ở các lứa tuổi khác nhau và sự khác biệt của chúng ở mỗi cá
nhân trong phạm vi một lứa tuổi, nghiên cứu những khả năng lứa tuổi của việc
lĩnh hội tri thức, phương thức hành động ;
Tâm lí học lứa tuổi nghiên cứu các dạng hoạt động khác nhau của các cá nhân
đang được phát triển (vui chơi, lao động…)
Do yêu cầu của thực tiễn và thành tựu của khoa học, ngày nay tâm lí học lứa tuổi
có nhiều phân ngành : tâm lí học trẻ em trước tuổi học, tâm lí học tuổi nhi đồng,
tâm lí học tuổi thiếu niên, tâm lí học tuổi thanh niên…
- Đối tượng nghiên cứu của tâm lí học sư phạm là những quy luật tâm lí của việc
dạy học và giáo dục.
Tâm lí học sư phạm nghiên cứu những vấn đề tâm lí học của việc điều khiển quá
trình dạy học, nghiên cứu sự hình thành quá trình nhận thức, tìm tòi những tiêu
chuẩn đáng tin cậy của sự phát triển trí tuệ và xác định những điều kiện để đảm
bảo phát triển trí tuệ có hiệu qủa trong quá trình dạy học, xem xét những vấn đề và
mối quan hệ qua lại giữa giáo viên và học sinh cũng như giữa học sinh với học
sinh.
Những phân ngành của tâm lí học sư phạm: tâm lí học dạy học, tâm lí học giáo
dục và tâm lí học về người giáo viên.
b. Nhiệm vụTừ những nghiên cứu trên tâm lí học lứa tuổi và tâm lí học sư phạm
có nhiệm vụ : rút ra những quy luật chung của sự phát triển nhân cách theo lứa
tuổi, những nhân tố chỉ đạo sự phát triển nhân cách theo lứa tuổi ; rút ra những

quy luật lĩnh hội tri thức, kỹ năng kỹ xảo trong quá trình giáo dục và dạy học,
những biến đổi tâm lí của học sinh do ảnh hưởng của giáo dục và dạy học…từ đó
1
cung cấp những kết quả nghiên cứu để tổ chức hợp lí quá trình sư phạm, góp phần
nâng cao hiệu quả của hoạt động giáo dục và dạy học.
c. Ý nghĩa : Những thành tựu của tâm lí học lứa tuổi và tâm lí học sư phạm có ý
nghĩa lí luận và thực tiễn lớn lao.
- Về mặt lí luận, các nghiên cứu của tâm lí học lứa tuổi và tâm lí học sư phạm sử
dụng các tài liệu của một số khoa học khác, nhưng đến lượt mình nó lại cung cấp
tài liệu có ý nghĩa quan trọng cho các khoa học khác.
- Về mặt thực tiễn có thể khẳng định sự hiểu biết về tâm lí học lứa tuổi và tâm lí
học sư phạm là điều kiện cần thiết để tổ chức có hiệu quả và đúng đắn quá trình
học tập và giáo dục.
2. Quan hệ giữa tâm lí học lứa tuổi và tâm lí học sư phạm
Tâm lí học lứa tuổi và tâm lí học sư phạm có mối quan hệ chặt chẽ với nhau và
chúng quan hệ chặt chẽ với nhiều ngành khoa học khác, đặc biệt là tâm lí học đại
cương, giáo dục học, phương pháp giảng dạy bộ môn…
Tâm lí học lứa tuổi và tâm lí học sư phạm là những chuyên ngành của tâm lí học,
đều dựa trên cơ sở tâm lí học đại cương. Tâm lí học lứa tuổi và tâm lí học sư phạm
gắn bó chặt chẽ với nhau, thống nhất với nhau, vì chúng có chung khách thể
nghiên cứu.
Tâm lí học lứa tuổi và tâm lí học sư phạm đều nghiên cứu trẻ em trong quá trình
dạy học và giáo dục.
Sự phân chia ranh giới giữa hai ngành tâm lí học này chỉ có tính chất tương đối.
II. LÝ LUẬN VỀ SỰ PHÁT TRIỂN TÂM LÝ TRẺ EM
1. Khái niệm về sự phát triển tâm lý trẻ em :
a. Quan niệm về trẻ em :
Dựa trên những quan điểm triết học rất khác nhau, người ta đã hiểu về trẻ em rất
khác nhau :
- Có quan niệm cho rằng trẻ em là “người lớn thu nhỏ lại”, sự khác nhau giữa trẻ

em và người lớn khác nhau về mọi mặt (cơ thể, tư tưởng, tình cảm ) chỉ ở tầm cở,
kích thước chứ không khác nhau về chất.
- Theo J.J. Rútxô (1712 - 1778) : Trẻ em không phải là người lớn thu nhỏ lại và
người lớn cũng không phải lúc nào cũng có thể hiểu được trí tuệ,nguyện vọng và
2
tình cảm độc đáo của trẻ thơ…vì “Trẻ em có những cách nhìn, cách suy nghĩ và
cảm nhận riêng của nó”.
- Tâm lý học duy vật biện chứng khẳng định: Trẻ em không phải người lớn thu
nhỏ lại. Sự khác nhau giữa trẻ em và người lớn là sự khác nhau về chất. Trẻ em là
trẻ em, nó vận động, phát triển theo quy luật của trẻ em. Ngay từ khi cất tiếng
khóc chào đời, đứa trẻ đã là một con người, một thành viên của xã hội, có nhu cầu
giao tiếp với người lớn. Việc nuôi nấng, dạy dỗ trẻ phải theo kiểu người. Mỗi thời
đại khác nhau có trẻ em riêng của mình.
b. Quan niệm sai lầm về sự phát triển tâm lý trẻ em :
- Quan điểm duy tâm coi sụ phát triển tâm lý trẻ em chỉ là sự tăng lên hoặc giảm đi
về số lượng của các hiện tượng đang được phát triển, mà không có sự chuyển biến
về chất lượng.
- Quan điểm này xem sự phát triển của mỗi hiện tượng như là một quá trình diễn
ra một cách tự phát mà người ta không thể điều khiển được, không thể nghiên cứu
được,không nhận thức được.
- Quan điểm sai lầm này được biểu hiện ở các thuyết sau:
b.1. Thuyết tiền định:
+ Thuyết này coi sự phát triển tâm lí là do các tiềm năng sinh vật gây ra, con
người có tiềm năng này từ khi mới sinh ra và sự phát triển chỉ là sự trưởng thành,
chín muồi của những thuộc tính đã có sẳng ngay từ đầu và được quyết định trước
bằng con đường duy truyền này.
+ Các nhà tâm lí học tư sản cho rằng : những thuộc tính của nhân cách, năng lực
cũng đã được mã hoá, chương trình hoá trong các trang bị gien.
+ Tuy nhiên, có những người theo thuyết này có đề cập đến yếu tố môi trường.
Nhưng theo họ, môi trường chỉ là “yếu tố điều chỉnh“, “yếu tố thể hiện“ một nhân

tố bất niến nào đó ở trẻ.
Nhà tâm lý học Mỹ E. Tóocđai cho rằng : “Tự nhiên ban cho mỗi người một vốn
nhất nhất định, giáo dục cần phải làm bộc lộ vốn đó là vốn gì và phải sử dụng nó
bằng phương tiện tốt nhất“ và “vốn tự nhiên“ đó đặt ra giới hạn cho sự phát triển,
cho nên một bộ phận học sinh tỏ ra không đạt được kết quả nào đó “dù giảng dạy
tốt“,số khác lại tỏ ra lại có thành tích “dù giảng dạy tồi “ )
+ Từ quan điểm này làm cho con người mất lòng tin vào giáo dục, vào sự tu
dưỡng và cải tạo bản thân, họ cho rằng vai trò của giáo dục là thứ yếu, trẻ tốt hay
3
xấu.học giỏi hay kém không phải do giáo dục mà do gien tốt hay xấu. Từ đó, họ đi
đến kết luận : Trẻ em khó bảo, năng lực trí tuệ kém phát triển là do bẩm sinh chứ
không phải do giáo dục,do môi trường.
Như vậy, vai trò của giáo dục đã bị hạ thấp. Giáo dục chỉ là yếu tố bên ngoài có
khả năng làm tăng nhanh hay kìm hãm quá trình bộc lộ những phẩm chất tự nhiên,
bị chế ước bởi tính di truyền. Và họ đã rút ra kết luận sai sư phạm lầm: mọi sự can
thiệp vào quá trình phát triển tự nhiên của trẻ đều là sự tùy tiện, không thể tha thứ.
b.2 . Thuyết duy cảm :
Đối lập với thuyết tiền định, thuyết duy cảm giải thích sự phát triển của trẻ chỉ
bằng những tác động của môi trường xung quanh. Theo các tác giả thuộc trường
phái này thì :
+ Môi trường là nhân tố tiền định sự phát triển của tẻ em. Vì thế, họ cho rằng,
muốn nghiên cứu con người chỉ cần nghiên cứu, phân tích môi trường mà con
người sống.
+ Quan điểm này cho rằng : môi trường xã hội là cái bất biến, quyết định trước sự
phát triển tâm lý cá nhân, còn con người được xem như là đối tượng thụ động
trước ảnh hưởng của môi trường.
+ Mọi người sinh ra đều có sẳn những đặc điểm bẩm sinh như nhau để phát triển
trí tuệ và đạo đức. Sự khác nhau giữa các cá nhân về điểm này hay khác là do ảnh
hưởng của môi trường, ảnh hưởng của những tác động khác nhau.
Với quan niệm như vậy, chúng ta không thể giải thích được vì sao trong một môi

trường sống như nhau lại có những nhân cách khác nhau.
b.3 . Thuyết hội tụ hai yếu tố :
Những người theo quan điểm này cho rằng: Sự tác động qua lại giữa hai yếu tố di
truyền và môi trường quyết định trực tiếp quá trình phát triển, trong đó di truyền
giữ vai trò quyết định và môi trường là điều kiện để biêns những đặc điểm tâm lý
đã được định sẳn thành hiện thực.
Theo họ, sự phát triển là sự chón muồi của những năng lực , những nét tính cách,
những hứng thú…mà trẻ sinh ra đã có. Những nét và những đặc điểm tính cách do
cha mẹ truyền lại cho trẻ dưới dạng có sẵn, bất biến…
Một số người theo thuyết này có đề cập đễn vai trò của môi trường đối với tốc độ
chín muồi của năng lực và nét tính cách được truyền lại cho trẻ em. Nhưng theo
4
họ, môi trường không phải là toàn bộ những điều kiện và hoàn cảnh mà trẻ em
sống mà chỉ là gia đình của trẻ…
Phê phán các thuyết trên :
Mặc dù quan niệm của những người đại diện cho các thuyết trên bề ngoài có vẻ
khác nhau, nhưng thực chất đều có những sai lầm giống nhau: + Họ đều thừa nhận
đặc điểm tâm lý của con người là bất biến hoặc tiền định hoặc do tiềm năng sinh
vật di truyền hoặc ảnh hưởng của môi trường bất biến. Những quan điểm này
nhầm phục vụ cho giai cấp bốc lột. (Có nghĩa là sự bất bình đẳng trong xã hội là
tất nhiên, là hợp lý).
+ Họ đánh giá không đúng vai trò của giáo dục, từ đó thiếu biện pháp giáo dục, bi
quan trước sản phẩm xấu của giáo dục. Họ xem xét sự phát triển của trẻ một cách
tách rời và không phụ thuộc và những điều kiện cụ thể mà trong đó quá trình phát
triển của trẻ diễn ra.
+ Họ đều cho rằng trẻ em là đối tượng thụ động, cam chịu ảnh hưởng có tính chất
quyết định của yếu tố sinh vật hoặc môi trường…Họ phủ nhận tính tích cực riêng
của cá nhân, coi thường những mâu thuẫn biện chứng được hình thành trong quá
trình phát triển tâm lí của cá nhân, mà không thấy được con người vừa là sản
phẩm của hoàn cảnh, vừa là chủ thể có ý thức sáng tạo nên hoàn cảnh.

c. Quan điểm duy vật biện chứng về sự phát triển tâm lý trẻ em:
- Triết học mácxit thừa nhận : sự phát triển là quá trình biến đổi cảu sự vật từ thấp
đến cao,từ đơn giản đến phức tạp. Đó là một quá trình tích luỹ dần về số lượng,
dẫn đến sự thay đổi về chất lượng, là quá trình nảy sinh cái mới trên cơ sở cái củ
do sự đấu tranh giữa các mặt đối lập nằm ngay trong bản thân sự vật hiện tượng.
- Nguyên lí này được vận dụng để xem xét sự phát triển tâm lí trẻ em. Bản chất
của sự phát triển tâm lý trẻ em không phải chỉ là sự tăng hay giảm về số lượng mà
là một quá trình biến đổi về chất trong tâm lý, sự thay đổi về lượng của các chức
năng tâm lí dẫn đến sự thay đổi về chất và đưa đến sự hình thành cái mới một cách
nhảy vọt (có nghĩa là làm xuất hiện những đặc điểm mới về chất) - những cấu tạo
tâm lý mới ở những giai đoạn lứa tuổi nhất định.
Ví dụ : Trẻ em lên 3 tuổi có nhu cầu tự lập. Thiếu niên có cảm giác mình là người
lớn
- Như vậy, trong các giai đoạn phát triển khác nhau(sơ sinh, nhà trẻ, mẫu giáo, nhi
đồng ) có sự cải biến về chất của các quá trình tâm lý và toàn bộ nhân cách của
trẻ.
5
- Sự phát triển tâm lý trẻ em là một quá trình trẻ em lĩnh hội văn hoá - xã hội của
loài người dưới sự hướng dẫn, giúp đỡ của người lớn thông qua hoạt động của bản
thân làm cho tâm lý của trẻ được hình thành và phát triển. Có thể nói, sự phát triển
tâm lý là một quá trình kế thừa. Bất cứ một mức độ nào của trình độ trước cũng là
sự chuẩn bị cho trình độ sau. Yếu tố tâm lý lúc đầu ở vị trí thứ yếu, chuẩn bị cho
tâm lý sau chuyển sang vị trí chủ yếu.
Trẻ em không tự lớn lên giữa môi trường, nó chỉ lĩnh hội được những kinh nghiệm
xã hội khi có vai trò trung gian của người lớn. Người lớn chỉ bảo cho trẻ rất nhiều
điều, từ tên các đồ vật đến cách hành động với các đồ vật…
-Sự phát triển thể hiện ở hai hình thái:
+ Sự phát triển về sinh lí thể hiện ở sự phát triển về cơ thể, ở sức chịu đựng, chống
đỡ với những ảnh hưởng bên ngoài của cơ thể, ở sự hình thành và phát triển hệ
thống cơ, xương, thần kinh và sự hoàn thiện các chức năng của hệ thống đó.

+ Sự phát triển về tâm lý - xã hội thể hiện ở sự hình thành nên con người với tư
cách là một thành viên của xã hội, tích cực tham gia cải tạo xã hội, thể hiện:
Ở sự nhận thức thế giới: nhận thức của trẻ ngày càng phát triển cao hơn, sâu sắc
hơn, từ nhận thức cảm tính phát triển lên nhận thức lý tính
Ở thái độ đối với thế giới xung quanh, ở ý chí, nhu cầu, nếp sống, thói quen
Ở sự tích cực, tự giác tham gia vào các mặt khác nhau trong đời sống xã hội.
Ở hoạt động cải tạo thế giới và cải tạo bản thân.
*Tóm lại :
Sự phát triển của trẻ đầy biến động và diễn ra cực kỳ nhanh chóng, là một quá
trình liên tục ngay từ khi mới sinh ra, nó phát triển cùng với sự phát triển sinh lý.
Quá trình này không phẳng lặng mà có khủng hoảng và đột biến. Chính hoạt động
của trẻ dưới sự hướng dẫn của người lớn làm cho tâm lí của trẻ được hình thành và
phát triển. Đồng thời, các nhà tâm lí duy vật biện chứng cũng thừa nhận rằng, sự
phát triển tâm lí chỉ có thể xảy ra trên nền của một cơ sở vật chất nhất định (cơ thể
trẻ em). Những đặc điểm cơ thể là điều kiện cần thiết, là tiền đề của sự phát triển
tâm lí trẻ em. Sự phát triển tâm lí mỗi người dựa trên những điều kiện riêng của cơ
thể, nhưng những điều kiện này không quyết định trước sự phát triển tâm lí, không
phải là động lực của sự phát triển tâm lí. Sự phát triển tâm lí còn phụ thuộc vào
một tổ hợp những yếu tố khác nữa. Trẻ phải sống và hoạt động trong điều kiện xã
hội tương ứng thì tâm lí của nó mới được phát triển.
2. Quy luật chung của sự phát triển tâm lý trẻ em:
a. Tính không đồng đều của sự phát triển tâm lý:
6
Sự phát triển tâm lý trẻ em diễn ra một cách không đồng đều và đầy biến động, có
nghĩa là trong điều kiện bất kỳ, thậm chí ngay cả trong điều kiện thuận lợi nhất
của việc giáo dục thì những biểu hiện tâm lý, những chức năng tâm lý khác
nhau…cũng thể phát triển ở mức độ như nhau. Có những giai đoạn các em phát
triển bình thường, nhưng cũng có những giai đoạn đột biến, phát triển một cách tối
ưu của một biểu hiện nào đó.
Tính không đồng đều của sự phát triển tâm lý còn thể hiện ở chỗ có sự khác biệt

về sự phát triển tâm lý giữa các cá nhân trong cùng một độ tuổi.
b. Tính toàn vẹn của tâm lý:
- Cùng với sự phát triển, tâm lý con người ngày càng có tính trọn vẹn, thống nhất
và bền vững. Sự phát triển tâm lý là sự chuyển biến dần các trạng thái tâm lý thành
các đặc điểm tâm lý cá nhân.Ví dụ:tâm trạng vui vẻ, thoải mái trong lao động
được lập lại thường xuyên sẽ chuyển thành yêu lao động.
- Tính trọn vẹn của tâm lý phụ thuộc khá nhiều vào động cơ chỉ đạo hành vi của
trẻ. Cùng với sự giáo dục, cùng với sự mở rộng vốn kinh nghiệm sống, những
động cơ hành vi của trẻ ngày càng trở nên tự giác, có ý nghĩa xã hội và ngày càng
bộc lộ rõ nét trong nhân cách của trẻ.
c. Tính mềm dẻo và khả năng bù trừ:- Hệ thần kinh của trẻ em rất mềm dẻo. Dựa
trên tính mềm dẻo của hệ thần kinh mà tác động của giáo dục có thể làm thay đổi
tâm lý trẻ em. - Tính mềm dẻo cũng tạo nên khả năng bù trừ giữa các chức năng
tâm lý hoặc sinh lý.
d. Sự phát triển tâm lý của trẻ em diễn ra dưới hình thức xuất hiện những mâu
thuẫn giữa các khả năng hiện có với yêu cầu mới của điều kiện sống và hoạt động.
Việc giải quyết những mâu thuẩn này chính là động lực của sự phát triển tâm lý
e. Sự phát triển tâm lý của em có tính kế tục, giai đoạn trước chuẩn bị cho giai
đoạn sau, có ảnh hưởng đến giai đoạn sau.
Sự phát triển tâm lý trẻ em diễn ra trong sự thống nhất, sự tác động lẫn nhau giữa
các hiện tượng tâm lý của trẻ.
Đây là một số luật cơ bản của sự phát triển tâm lí trẻ em. Sự phát triển tâm lí của
trẻ không tuân theo quy luật sinh học mà theo quy luật xã hội.
3. Dạy hoc, giáo dục và sự phát triển tâm lý:
7
Trẻ chỉ có thể lĩnh hội kinh nghiệm xã hội, phát triển tâm lý bản thân nhờ sự tiếp
xúc thường xuyên với người lớn, nhưng sự tiếp xúc này phải được tổ chức đặc biệt
và chặc chẽ (trong quá trình sư phạm).
Giáo dục giữ vai trò chủ đạo đối với sự phát triển tâm lí của trẻ. Giáo dục và dạy
học là con đường đặc biệt để truyền đạt những kinh nghiệm xã hội cho thế hệ sau.

Nói tới vai trò chủ đạo của giáo dục và dạy học, chúng ta nhấn mạnh đó là quá
trình tác động có mục đích, có ý thức, có kế hoạch của thế hệ trưởng thành đối với
thế hệ trẻ đang lớn lên, nhằm hình thành những phẩm chất nhất định của cá nhân,
đáp ứng những yêu cầu của.
Giáo dục được tổ chức chặt chẽ có khả năng :
- Vạch ra chiều hướng cho sự phát triển nhân cách và dẫn dắt sự hình thành, phát
triển nhân cách của học sinh theo chiều hướng đó.
- Giáo dục có thể tạo điều kiện thuận lợi để những tiềm năng sinh vật của trẻ được
bộc lộ, phát triển, biến khả năng của trẻ thành hiện thực.
- Giáo dục có thể đem lại những cái mà bẩm sinh, di truyền, môi trường tự nhiên
không thể đem lại được (học được tiếng nói của loài người…)
- Giáo dục có thể bù đắp những thiếu hụt do khuyết tật hoặc bệnh tật mang lại.
- Giáo dục có thể uốn nắn những nét tâm lí xấu được hình thành do ảnh hưởng tự
phát của môi trường.
- Giáo dục có thể đi trước hiện thực, giúp trẻ phát triển nhanh hơn thực tế.
Khi khẳng định vai trò chủ đạo của giáo dục và dạy học đối với sự phát triển tâm lí
của trẻ, chúng ta cần lưu ý rằng tâm lý con người mang tính chủ thể, con người là
chủ thể hoạt động hơn nữacon người là một chủ thể tích cực có thể tự giáo dục,
thay đổi được chính bản thân mình, nhưng nó không tách khỏi những tác động của
môi trường, của giáo dục. Do vậy, những tác động như nhau, có thể ảnh hưởng
khác nhau đến trẻ.
- Mối quan hệ giữa giáo dục, dạy học và phát triển là mối quan hệ biện chứng.Hai
quá trình này khôgn phải là hai quà trình diễn ra song song mà chúng thống nhất
nhau.
- Để phát huy vai trò chủ đạo, giáo dục và dạy học phải kích thích, dẫn dắt sự phát
triển, phải đi trước một bước, phải đón trước sự phát triển, tạo nên ở trẻ quá trình
giải quyết mâu thuẫn liên tục để thúc đẩy sự phát triển.
8
Tuy nhiên dạy học và giáo dục cũng cần tính đến những đặc điểm lứa tuổi, những
đặc điểm của mức độ đã đạt được ở trẻ và quy luật bên trong của sự phát triển. Vì

vậy khả năng của giáo dục và dạy học là không vô hạn mà yếu tố quyết định sự
quyết định tâm lý của trẻ một cách đúng đắn là sự tự giáo dục của trẻ trong tất cả
các thời kỳ của cuộc đời.


III. SỰ PHÂN CHIA CÁC GIAI ĐOẠN PHÁT TRIỂN TÂM LÍ TRẺ EM
1. Quan niệm về giai đoạn phát triển tâm lí trẻ em:
- Lứa tuổi là một thời kỳ phát triển nhất định, mang những đặc điểm chung, đặc
trưng cho thời kỳ đó. Khi chuyển từ giai đoạn lứa tuổi này sang giai đoạn lứa tuổi
khác bap giờ cũng xuất hiện những cấu tạo tâm lí mới chưa từng có trong thời kỳ
trước. Giai đoạn lứa tuổi chỉ có ý nghĩa tương đối.
- Tuổi chỉ có ý nghĩa như là yếu tố thời gian trong quá trình phát triển của trẻ, chứ
không quyết định trực tiếp sự phát triển nhân cách. Tuổi có thể phù hợp với trình
độ phát triển TL của trẻ hoặc có thể đi nhanh hơn hoặc có thể chậm hơn …
Lứa tuổi được đặc trưng bởi một loạt những yếu tố:
- Những đặc điểm của điều kiện sống, hoạt động và các yêu cầu đề ra cho trẻ ở
giai đoạn phát triển hiện tại.
(Ở mỗi lứa tuổi, các em sống trong hoàn cảnh nhất định, có những mối quan hệ
nhất định với thế giới bên ngoài, các em chịu sự tác động nhất định của xã hội,
phải đáp ứng những yêu cầu nhất định của người lớn, của xã hội v.v )
- Đặc điểm về cấu trúc sinh lí cơ thể của trẻ em và những biến đổi của chúng.
- Những đặc điểm tâm lí trong cấu trúc nhân cách của đứa trẻ. Ở mỗi lứa tuổi, có
những đăc điểm tâm lí mới khác với lứa tuổi trước.
2. Sự phân chia các giai đoạn phát triển tâm lí của trẻ
Căn cứ vào những thay đổi cơ bản trong điều kiện sống và hoạt của trẻ;
Căn cứ vào những thay đổi trong cấu trúc tâm lí của trẻ và cả sự trưởng thành cơ
thể của trẻ em, người ta chia ra một số thời kỳ chủ yếu trong sự phát triển:
9
a. Giai đoạn trước tuổi học gồm :
Tuổi sơ sinh : thời kì 2 tháng đầu

Tuổi hài nhi : từ 2 - 12 tháng
Tuổi nhà trẻ : từ 1 - 3 năm
Tuổi mẫu giáo : từ 3 - 6 năm
b. Giai đoạn tuổi học sinh gồm:
Thời kì học sinh tiểu học : từ 6 tuổi - 11 tuổi
Thời kì học sinh trung học cở sở : từ 11 tuổi - 15 tuổi
Thời kì học sinh trung học phổ thông : từ 15 tuổi - 18 tuổi
*/ Mỗi thời kì có một vị trí, vai trò nhất định trong quá trình chuyển từ đứa trẻ mới
sinh sang một nhân cách trưởng thành. Một thời kì phát triển có nét tâm lý đặc
trưng của mình, mà đứa trẻ phải trãi qua.Sự chuyển từ thời kì này sang thời kì
khác bao giờ cũng gắng với sự xuất hiện những cấu tạo tâm lý mới về chất.

Chương II
TÂM LÝ HỌC LỨA TUỔI HỌC SINH TRUNG HỌC CƠ SỞ
I. VỊ TRÍ & GIAI ĐOẠN PHÁT TRIỂN TÂM LÝ LỨA TUỔI HỌC SINH
TRUNG HỌC CƠ SỞ
- Tuổi thiếu niên là giai đoạn phát triển của trẻ từ 11 - 15 tuổi, các em được vào
học ở trường trung học cơ sở (từ lớp 6 - 9). Lứa tuổi này có một vị trí đặc biệt và
tầm quan trọng trong thời kỳ phát triển của trẻ em, vì nó là thời kỳ chuyển tiếp từ
tuổi thơ sang tuổi trưởng thành và được phản ánh bằng những tên gọi khác nhau
như: “thời kỳ quá độ“, “tuổi khó bảo“, “tuổi khủng hoảng “, “tuổi bất trị “
- Đây là lứa tuổi có bước nhảy vọt về thể chất lẫn tinh thần, các em đang tách dần
khỏi thời thơ ấu để tiến sang giai đoạn phát triển cao hơn(người trưởng thành) tạo
nên nội dung cơ bản và sự khác biệt trong mọi mặt phát triển : thể chất, trí tuệ, tình
cảm, đạo đức… của thời kỳ này.
- Ở lứa tuổi thiếu niên có sự tồn tại song song “vừa tính trẻ con, vừa tính người
lớn” ,điều này phụ thuộc vào sự phát triển mạnh mẽ về cơ thể, sự phát dục, điều
kiện sống, hoạt động…của các em.
- Mặt khác, ở những em cùng độ tuổi lại có sự khác biệt về mức độ phát triển các
khía cạnh khác nhau của tính người lớn - điều này do hoàn cảnh sống, hoạt động

khác nhau của các em tạo nên. Hoàn cảnh đó có cả hai mặt:
10
Những yếu điểm của hoàn cảnh kiềm hãm sự phát triển tính người lớn: trẻ chỉ bận
vào việc học tập, không có những nghĩa vụ khác, nhiều bậc cha mẹ có xu thế
không để cho trẻ hoạt động, làm những công việc khác nhau của gia đình, của xã
hội.
Những yếu tố của hoàn cảnh thúc đẩy sự phát triển tính người lớn: sự gia tăng về
thể chất, về giáo dục, nhiều bậc cha mẹ quá bận, gia đình gặp khó khăn trong đời
sống, đòi hỏi trẻ phải lao động nhiều để sinh sống. Điều đó đưa đến trẻ sớm có
tính độc lập, tự chủ hơn.
- Phương hướng phát triển tính người lớn ở lứa tuổi này có thể xảy ra theo các
hướng sau:
Đối với một số em, tri thức sách vở làm cho các em hiểu biế nhiều, nhưng còn
nhiều mặt khác nhau trong đời sống thì các em hiểu biết rất ít.
Có những em ít quan tâm đến việc học tập ở nhà trường, mà chỉ quan tâm đến
những vấn đề làm thế nào cho phù hợp với mốt, coi trọng việc giao tiếp với người
lớn, với bạn lớn tuổi để bàn bạc, trao đổi với họ về các vấn đề trong cuộc sống, để
tỏ ra mình cũng như người lớn.
Ở một số em khác không biểu hiện tính người lớn ra bên ngoài, nhưng thực tế
đang cố gắng rèn luyện mình có những đức tính của người lớn như:dũng cảm, tự
chủ, độc lập …còn quan hệ với bạn gái như trẻ con.
-Trong những giai đoạn phát triển của con người, lứa tuổi thiếu niên có một vị trí
và ý nghĩa vô cùng quan trọng. Đây là thời kỳ phát triển phức tạp nhất, và cũng là
thời kỳ chuẩn bị quan trọng nhất cho những bước trưởng thành sau này. Thời kỳ
thiếu niên quan trọng ở chỗ : trong thời kỳ này những cơ sở, phương hướng chung
của sự hình thành quan điểm xã hội và đạo đức của nhân cách được hình thành,
chúng sẽ được tiếp tục phát triển trong tuổi thanh niên.
- Hiểu rõ vị trí và ý nghĩa của giai đoạn phát triển tâm lý thiếu niên, giúp chúng ta
có cách đối xử đúng đắn và giáo dục để các em có một nhân cách toàn diện.
II. NHỮNG ĐIỀU KIỆN CỦA SỰ PHÁT TRIỂN TÂM LÝ LỨA TUỔI HỌC

SINH TRUNG HỌC CƠ SỞ
1. Sự biến đổi về mặt giải phẩu sinh lí
a. Sự phát triển cơ thể của thiếu niên diễn ra mạnh mẻ nhưng không cân đối.
Sự hoạt động tổng hợp của các tuyến nội tiết quan trọng nhất (tuyến yên, tuyến
giáp trạng, tuyến thượng thận) tạo ra nhiều thay đổi trong cơ thể trẻ, trong đó sự
nhảy vọt về chiều cao và sự phát dục
- Chiều cao của các em tăng lên một cách đột ngột, hằng năm có thể tăng từ 5 - 6
cm; Trọng lượng cơ thể hằng năm tăng từ 2,4 - 6 kg; tăng vòng ngực…là những
yếu tố đặc biệt trong sự phát triển thể chất của trẻ.
11
- Ở giai đoạn dưới 14 tuổi vẫn còn có các đốt sụn hoàn toàn giữa các đốt xương
sống, nên cột sống dễ bị cong vẹo khi đứng ngồi không đúng tư thế.
- Sự tăng khối lượng các bắp thịt và lực của cơ bắp diễn ra mạnh nhất vào cuối
thời kì dậy thì khiến các em khỏe ra rõ rệt. Tuy nhiên, sự phát triển cơ của các em
trai khác biệt nhất định báo hiệu sự hình thành ở các em những nét khác biệt về cơ
thể : con trai cao lên, vai rộng ra, con gái tròn trặn dần, xương chậu rộng ra…
Sự phát triển cơ thể diễn ra không cân đối làm cho các em lúng túng, vụng về,
“lóng ngóng”.
- Xương chân và tay chóng dài nhưng cơ phát triển chậm hơn và lồng ngực phát
triển chậm, nên đầu tuổi thiếu niên thường có thân hình dài, hơi gầy và ít nhiều
không cân đối.
- Sự phát triển của hệ tim - mạch cũng không cân đối : thể tích tim tăng nhanh,
hoạt động mạnh hơn nhưng đường kính phát triển chậm hơn. Điều này gây nên rối
loạn tạm thời của hệ tuần hoàn máu.
b. Hoạt động thần kinh cấp cao của tuổi thiếu niên cũng có những nét riêng biệt.
- Ở tuổi thiếu niên, quá trình hưng phấn chiếm ưu thế rõ rệt, dẫn đến thiếu niên
không làm chủ được cảm xúc của mình, không kiềm chế được xúc động mạnh.
Các em dễ bị kích động, dễ bực tức, cáu gắt, mất bình tĩnh…
-Ở tuổi thiếu niên, phản xạ có điều kiện đối với những tính hiệu trực tiếp được
hình thành nhanh hơn những phản xạ có điều kiện đối với những tính hiệu từ ngữ.

Do vậy, ngôn ngữ của trẻ cũng thay đổi. Các em nói chậm hơn, hay “nhát gừng”,
“cộc lốc”… Nhưng hiện tượng này chỉ tạm thời, khoảng 15 tuổi trở lên hiện tượng
này cân đối hơn.
c. Hiện tượng dậy thì
Sự trưởng thành về mặt sinh dục là yếu tố quan trọng nhất của sự phát triển cơ thể
của thể thiếu niên. Tuyến sinh dục bắt đầu hoạt động và cơ thể các em xuất hiện
những dấu hiệu phụ khiến chúng ta nhận ra các em đang ở độ tuổi dậy thì.
Biểu hiện bên ngoài chủ yếu của sự chín muồi của các cơ quan sinh dục ở các em
trai là sự xuất tinh, ở các em gái là hiện tượng thấy kinh. Tuổi dậy thì của các em
nữ thường vào khoảng 12 - 14 tuổi, các em nam bắt đầu và kết thúc chậm hơn các
em gái khoảng 1,5 - 2 năm.
Sự phát dục cùng với những chuyển biến trong sự phát triển cơ thể của thiếu niên
có một ý nghĩa không nhỏ trong sự nảy sinh những cấu tạo tâm lý mới : Cảm giác
12
về tính người lớn thực sự của mình ; cảm giác về tình cảm giới tính mới lạ, quan
tâm tới người khác giới.
2. Sự thay đổi của điều kiện sống
a.Đời sống gia đình của hcọ sinh trung học cơ sở:
- Đến tuổi này, các em đã có những vai trò nhất định, được gia đình thừa nhận như
là một thành viên tích cực của gia đình, được cha mẹ, anh chị giao cho những
trọng trách khá năng nề như : chăm sóc các em nhỏ, nấu cơm, dọn dẹp nhà cửa,
chăn nuôi gia súc,…. Thậm chí khá nhiều em trở thành lao động chính, góp phần
tăng thu nhập của gia đình, các em đã ý thức được các nhiệm vụ đó và thực hiện
tích cực.
- Điều quan trọng và có ý nghĩa lớn đối với các em là cha mẹ không còn coi các
em là bé nhỏ nữa, mà đã quan tâm đến ý kiến của các em hơn, dành cho các em
những quyền sống độc lập hơn, đề ra những yêu cầu cao hơn, các em được tham
gia bàn bạc một số công việc của gia đình và đã biết quan tâm đến việc xây dựng,
bảo vệ uy tín của gia đình.
Những sự thay độ đó đã làm cho trẻ ý thức được vị thế của mình trong gia đình và

động viên, kích thích các em hoạt động tích cực, độc lập, tự chủ.
b. Đời sống trong nhà trường của học sinh trung học cơ sở cũng vó nhiều thay đổi.
Hoạt động học tập và các hoạt động khác của các học sinh trung học cơ sở đòi hỏi
và thúc đẩy các em có thái độ tích cực và độc lập hơn, tạo điều kiện cho các em
thõa mãn nhu cầu giao tiếp của mình.
- Sự thay đổi về nội dung dạy học:
Vào học trường trung học cơ sở, các em được tiếp xúc với nhiều môn học khác
nhau, có nội dung trừu tượng, sâu sắc và phong phú hơn, do đó đòi hỏi các em
phải có sự thay đổi về cách học.
Sự phong phú về trí thức của từng môn học làm cho khối lượng tri thức các em
lĩnh hội được tăng lên nhiều, tầm hiểu biết của các em được mở rộng .
- Sự thay đổi về phương pháp dạy học và hình thức học tập:
Các được học nhiều môn học do nhiều thầy, cô giảng dạy, cho nên phương pháp
học tập thay đổi ở các bộ môn và mỗi thầy, cô có cách trình bày, có phương pháp
độc đáo của mình.
Thái độ say sưa, hứng thú học tập, lĩnh hội, phát triển trí tuệ, việc hình thành và
phát triển cách lập luận độc đáo cùng những nét tính cách quý báu của các em điều
do ảnh hưởng của cách dạy và nhân cách của người thầy.
13
- Các em được học với nhiều thầy, nhiều bạn, chịu ảnh hưởng của nhiều nhân
cách, phong cách xử thế khác nhau.
- Các em được tham gia vào nhiều dạng hoạt động ở nhà trường như : lao động,
học tập nngoại khóa, văn nghệ, thể thao
c. Đời sống của học sinh trung học cơ sở trong xã hội :
- Ở lứa tuổi này các em được thừa nhận như một thành viên tích cực và được giao
một số công việc nhất định trên liều lĩnh vực khác nhau như tuyên truyền cổ động,
giữ trật tự đường phố, giúp đỡ gia đình thương binh, liệt sĩ, bổ túc văn hóa
-Thiếu niên thích làm công tác xã hội:
Có sức lực, đã hiểu biết nhiều, muốn làm được những công việc được mọi người
biết đến, nhất là những công việc cùng làm với người lớn.

Các em cho rằng công tác xã hội là việc làm của người lớn và có ý nghĩa lớn lao.
Do đó được làm các công việc xã hội là thể hiện mình đã là người lớn và muốn
được thừa nhận mình là người lớn.
Hoạt động xã hooij là hoạt động có tính chất tập thể, phù hợp với sở thích của
thiếu niên.
Do tham gia công tác xã hội, mà quan hệ của học sinh trung học cơ sở được mở
rộng, kinh nghiệm cuộc sống phong phú lên, nhân cách của thiếu niên được hình
thành và phát triển.
*Tóm lại :
Sự thay đổi điều kiện sống, điều kiện hoạt động của thiếu niên ở trong gia đình,
nhà trường, xã hội mà vị trí của các em được nâng lên. Các em ý thức được sự
thay đổi và tích cực hoạt động cho phù hợp với sự thay đổi đó. Do đó, đặc điểm
tâm lý, nhân cách của học sinh trung học cơ sở được hình thành và phát triển
phong phú hơn so các lứa tuổi trước.


III. HOẠT ĐỘNG HỌC TẬP VÀ SỰ PHÁT TRIỂN TRÍ TUỆ CỦA HỌC SINH
TRUNG HỌC CƠ SỞ
1. Đăc điểm của hoạt động học tập trong trường trung học cơ sở:
a. Trẻ càng lớn lên, hoạt động học tập càng có vị trí quan trọng trong cuộc sống
của trẻ và vai trò của nó trong sự phát triển của trẻ ngày càng to lớn.
14
Học tập là hoạt động chủ đạo của học sinh, nhưng vào tuổi thiếu niên, việc học tập
của các em có những thay đổi cơ bản.
Việc học tập ở trường trung học cơ sở là một bước ngoặc quan trọng trong đời
sống của trẻ. Ở các lớp dưới, trẻ học tập các hệ thống các sự kiện và hiện tượng,
hiểu những mối quan hệ cụ thể và đơn giản giữa các sự kiện và hiện tượng đó. Ở
trường trung học cơ sở, việc học tập của các em phức tạp hơn một cách đáng kể.
Các em chuyển sang nghiên cứu có hệ thống những có sở của các khoa học, các
em học tập có phân môn… Mỗi môn học gồm những khái niệm, những quy luật

được sắp xếp thành một hệ thống tương đối sâu sắc. Điều đó đòi hỏi các em phải
tự giác và độc lập cao.
b. Quan hệ giữa giáo viên và học sinh cũng khác trước. Các em được học với
nhiều giáo viên. Các giáo viên có cách dạy và yêu cầu khác nhau đối với học sinh,
có trình độ nghề nghiệp và phẩm chất, uy tín khác nhau. Quan hệ giữa giáo viên
và học sinh “xa cách” hơn so với bậc tiểu học. Sự thay đổi này tạo ra những khó
khăn nhất định cho các em nhưng nó cũng tạo điều kiện cho các em phát triển dần
phương thức nhận thức người khác.
c. Thái độ tự giác đối với học tập ở tuổi thiếu niên cũng tăng lên rõ rệt. Ở học sinh
tiểu học, thái độ đối với môn học phụ thuộc vào thái độ của các em đối với giáo
viên và điểm số nhận được. Nhưng ở tuổi thiếu niên, thái độ đối với môn học do
nội dung môn học và sự đòi hỏi phải mở rộng tầm hiểu biết chi phối. Thái độ đối
với môn học đã được phân hóa (môn “hay”, môn “không hay” … )
Ở đa số thiếu niên, nội dung khái niệm “học tập” đã được mở rộng ; ở nhiều em đã
có yếu tố tự học, có hứng thú bền vững đối với môn học, say mê học tập. Tuy
nhiên, tính tò mò, ham hiểu biết nhiều có thể khiến hứng thú của thiếu niên bị
phân tán và không bền vững và có thể hình thành thái độ dễ dãi, không nghiêm túc
đối với các lĩnh vực khác trong cuộc sống.
Trong giáo dục, giáo viên cần thấy được mức độ phát triển cụ thể ở mỗi em để kịp
thời động viên, hướng dẫn thiếu niên khắc phục những khó khăn trong học tập và
hình thành nhân cách một cách tốt nhất. Mặt khác, cần chú ý tới tài liệu học tập :
Tài liệu học tập phải súc tích về nội dung khoa học, phải găn với cuộc sống của
các em, làm cho các em hiểu rõ ý nghĩa của tài liệu học, phải gợi cảm, gây cho học
sinh hứng thú học tập và phải trình bày tài liệu, phải gợi cho học sinh có nhu cầu
tìm hiểu tài liệu đó, phải giúp đỡ các em biết cách học, có phương pháp học tập
phù hợp.
2. Đặc điểm của sự phát triển trí tuệ của lứa tuổi học sinh trung học cơ sở
Ở lứa tuổi này hoạt động
15
a. Tri giác: các em đã có khả năng phân tích, tổng hợp các sự vật, hiên tượng phức

tạp hơn khi tri giác sự vật, hiện tượng. Khối lượng tri giác tăng lên, tri giác trở nên
có kế hoạch, cơ trình tự và hoàn thiện hơn.
b. Trí nhớ: của thiếu niên cũng được thay đổi về chất. Đặc điểm cơ bản của trí nhớ
ở lứa tuổi này là sự tăng cường tính chấtchủ định, năng lực ghi nhớ có chủ định
được tăng lên rõ rệt, cách thức ghi nhớ được cải tiến, hiệu suất ghi nhớ cũng được
nâng cao.
Học sinh trung học cơ sở có nhiều tiến bộ trong việc ghi nhớ tài liệu trừu tượng, từ
ngữ. Các em có những kỹ năng tổ chức hoạt động tư duy, biết tiến hành các thao
tác như so sánh, hệt thống hóa, phân loại nhằm ghi nhớ tài liệu. Kỹ năng nắm
vững phương tiện ghi nhớ của thiếu niên được phát triển ở mức độ cao, các em bắt
đầu biết sử dụng những phương pháp đặc biệt để ghi nhớ và nhớ lại. Tốc độ ghi
nhớ và khối lượng tài liệu được ghi nhớ tăng lên. Ghi nhớ máy móc ngày càng
nhường chỗ cho ghi nhớ logic, ghi nhớ ý nghĩa. Hiệu quả của trí nhớ trở nên tốt
hơn. Các em thường phản đối các yêu cầu của giáo viên bắt học thuộc lòng từng
câu, từng chữ có khuynh hướng muốn tái hiện bằng lời nói của mình. Vì thế giáo
viên cần phải:
+ Dạy cho học sinh phương pháp ghi nhớ lôgic.
+ Cần giải thích cho các em rõ sự cần thiết phải ghi nhớ chính xác những định
nghĩa, những qui luật. Ở đây phải chỉ rõ cho các em thấy, nếu ghi nhớ thiếu một từ
nào đó thì ý nghĩa của nó không còn chính xác nữa.
+ Rèn luyện cho các em có kỹ năng trình bày chính xác nội dung bài học theo
cách diễn đạt của mình.
+ Chỉ cho các em, khi kiểm tra sự ghi nhớ, phải bằng sự tái hiện mới biết được sự
hiệu quả của sự ghi nhớ.(Thường thiếu niên hay sử dụng sự nhận lại)
+ Giáo viên cần hướng dẫn các em vận dụng cả hai cách ghi nhớ máy móc và ghi
nhớ ý nghĩa một cách hợp lý.
+ Cần chỉ cho các em thiết lập các mối liên tưởng ngày càng phức tạp hơn, gắn tài
liệu mới với tài liệu củ, giúp cho việc lĩnh hội tri thức có hệ thống hơn, đưa tài liệu
củ vào hệ thống tri thức.
c. Tư duy :

Hoạt động tư duy của học sinh trung học cơ sở có những biến đổi cơ bản:
- Tư duy nói chung và tư duy trừu tượng nói riêng phát triển mạnh là một đặc
điểm cơ bản của hoạt động tư duy ở thiếu niên. Nhưng thành phần của tư duy hình
tượng - cụ thể vẫn được tiếp tục phát triển, nó vẫn giữ vai trò quan trọng trong cấu
trúc của tư duy.
16
- Các em hiểu các dấu hiệu bản chất của đối tượng nhưng không phải bao giờ cũng
phân biệt được những dấu hiệu đó trong mọi trường hợp. Khi nắm khái niệm các
em có khi thu hẹp hoặc mở rộng khái niệm không đúng mức.
- Ở tuổi thiếu niên, tính phê phán của tư duy cũng được phát triển, các em biết lập
luận giải quyết vấn đề một cách có căn cứ. Các em không dễ tin như lúc nhỏ, nhất
là ở cuối tuổi này, các em đã biết vận dụng lí luận vào thực tiễn, biết lấy những
điều quan sát được, những kinh nghiệm riêng của mình để minh họa kiến thức.
Từ những đặc điểm trên, giáo viên cần lưu ý:
+ Phát triển tư duy trừu tượng cho học sinh trung học cơ sở để làm cơ sở cho việc
lĩnh hội khái niệm khoa học trong chương trình học tập.
+ Chỉ dẫn cho các em những biện pháp để rèn luyện kỹ năng suy nghĩ có phê
phán và độc lập


IV. HOẠT ĐỘNG GIAO TIẾP CỦA LỨA TUỔI HỌC SINH TRUNG HỌC CƠ
SỞ
1. Giao tiếp của thiếu niên với người lớn:
a.Ở tuổi thiếu niên xuất hiện một cảm giác rất độc đáo : “cảm giác mình đã là
người lớn”. Các em cảm thấy mình không còn là trẻ con nữa, nhưng các em cũng
có cảm giác mình chưa thực sự là người lớn.
Cảm giác về sự trưởng thành của bản thân là nét đặc trưng trong nhân cách thiếu
niên, vì nó biểu hiện lập trường sống mới của thiếu niên đối với người lớn và thế
giới xung quanh.
Cảm giác mình đã là người lớn được thể hiện rất phong phú về nội dung và hình

thức. Các em quan tâm đến hình thức, tác phong, cử chỉ…và những khả năng của
bản thân.
- Trong học tập các em muốn độc lập lĩnh hội tri thức, muốn có lập trường và quan
điểm riêng.
- Trong phạm vi ý thức xã hội, các em muốn được độc lập và không phụ thuộc vào
người lớn ở một mức độ nhất định.
17
- Các em đòi hỏi, mong muốn người lớn quan hệ đối xử với mình bình đẳng như
đối xử với người lớn, không can thiệp quá tỉ mỉ vào một số mặt trong đời sống
riêng của các em.
- Thiếu niên bắt đầu chống đối những yêu cầu mà trước đây nó vẫn thực hiện một
cách tự nguyện. Các em bảo vệ ý kiến của mình không chỉ trong lời nói mà cả
trong hành động.
Cảm giác về sự trưởng thành và nhu cầu được người lớn thừa nhận nó là người lớn
đã đưa đến vấn đề quyền hạn của người lớn và các em trong quan hệ với nhau.
Các em mong muốn hạn chế quyền hạn của người lớn, mở rộng quyền hạn của
mình; Các em mong muốn người lớn tôn trọng nhân cách, phẩm giá, tin tưởng và
mở rộng tính độc lập của các em.
Nguyện vọng muốn được tin tưởng và độc lập hơn, muốn được quyền bình đẳng
nhất định với người lớn có thể thúc đẩy các em tích cực hoạt động, chấp nhận
những yêu cầu đạo đức của người lớn và phương thức hành vi trong thế giới người
lớn, khiến các em xứng đáng với vị trí xã hội tích cực Nhưng mặt khác nguyện
vọng này cũng có thể khiến các em chống cự, không phục tùng những yêu cầu của
người lớn.
Có những nguyên nhân nhất định khiến thiếu niên có cảm giác về sự trưởng thành
của bản thân: Các em thấy được sự phát triển mạnh mẽ về cơ thể và sức lực của
mình; các em thấy tầm hiểu biết, kỹ năng, kỹ xảo của mình được mở rộng; thiếu
niên tham gia nhiều hơn vào cuộc sống xã hội, cuộc sống của người lớn. Tính tự
lập khiến các em thấy mình giống người lớn ở nhiều điểm…
Xu thế cường điệu hóa ý nghĩa của những thay đổi của bản thân, khiến cho các em

có nhu cầu tham gia vào đời sống của người lớn, trong khi đó kinh nghiệm của các
em chưa tương xứng với nhu cầu đó. Đây là một mâu thuẫn trong sự phát triển
nhân cách thiếu niên.
Cần phải thấy: nhu cầu và nguyện vọng của thiếu niên là chính đáng, người lớn
phải thay đổi thái độ đối xử đối với thiếu niên.
Nếu người lớn không chịu thay đổi quan hệ với các em, thì các em sẽ trở thành
người khởi xướng thay đổi mối quan hệ này.
Nếu người lớn chống đối, sẽ gây ra những phản ứng của các em với người lớn
dưới dạng bướng bỉnh, bất bình, không vâng lời…
18
Nếu người lớn thấy sự phản đối của các em,mà không suy xét về phía mình để
thay đổi quan hệ với các em, thì sự xung đột của các em với người lớn còn kéo dài
đến hết thời kì của lứa tuổi này.
Những quan hệ xung đột giữa các em và người lớn làm nảy sinh những hành vi
tương ứng ở các em: xa lánh người lớn, không tin tưởng vào người lớn, cho rằng
người lớn không hiểu các em và không chịu hiểu các em, khó chịu một cách có ý
thức với những yêu cầu, những đánh giá, những nhận xét của người lớn. Tác động
giáo dục của người lớn đối với các em bị giảm sút.
Có nhiều yếu tố làm cho người lớn vẫn giữ nguyên quan hệ như trước đây đối với
các em : các em vẫn còn là học sinh, vẫn phụ thuộc vào cha mẹ về kinh tế; cha mẹ
và giáo viên vẫn đang giữ vai trò giáo dục các em; hơn thế nữa, ở các em vẫn còn
những nét trẻ con trên khuôn mặt, trong dáng dấp, trong hành vi và trong tính
cách. Mặt khác, nhiều người lớn còn thấy việc tăng quyền hạn và tính độc lập cho
thiếu niên là không hợp lí.
Chính sự không thay đổi thái độ của người lớn khi thiếu niên đang trở thành người
lớn là nguyên nhân gây ra “đụng độ” giữa thiếu niên với người lớn. Nếu người lớn
không thay đổi thái độ, các em sẽ thái độ chống đối, các em sẽ xa lánh người lớn,
cho rằng người lớn không hiểu và không thể hiểu mình…
b. Do vậy, trong quan hệ với thiếu niên, người lớn cần :
- Phải mong muốn và biết cách tôn trọng tính độc lập và quyền bình đẳng của

thiếu niên.
- Quan hệ giữa thiếu niên và người lớn có thể không có mâu thuẫn nếu quan hệ đó
được xây dựng trên cơ sở tôn trọng, giúp đỡ lẫn nhau.
- Khi tiếp xúc với thiếu niên cần gương mẫu, khéo léo, tế nhị
Như vậy, tính độc lập và quyền bình đẳng trong quan hệ của các em với người lớn
là vấn đề phức tạp và gay gắt nhất trong giao tiếp của các em với người lớn nói
riêng, trong việc giáo dục các em ở lứa tuổi này nói chung. Không nên coi đây là
biểu hiện của sự “khủng hoảng” tuổi dậy thì, mà là sự khủng hoảng trong quan hệ
của thiếu niên với người lớn, chủ yếu do người lớn gây ra. Những khó khăn, mâu
thuẫn có thể hạn chế hoặc không xảy ra, nếu người lớn và các em xây dựng được
mối quan hệ bạn bè, quan hệ có hình thức hợp tác trên cơ sở tôn trọng, thương
yêu, tin cậy, bình đẳng và tế nhị trong cư xử với thiếu niên.
Sự hợp tác này cho phép người lớn đặt các em vào vị trí mới - vị trí của người
giúp việc và người bạn trong những công việc khác nhau, còn bản thân người lớn
trở thành người mẫu mực và người bạn tin cậy của các em.
19
2. Giao tiếp của học sinh trung học cơ sở với bạn bè
Nhu cầu giao tiếp với bạn phát triển mạnh là một đặc điểm quan trọng ở tuổi thiếu
niên
a. Sự giao tiếp của học sinh trung học cơ sở với bạn bè cùng lứa tuổi:
- Quan hệ với bạn bè cùng lứa tuổi phức tạp, đa dạng hơn nhiều so với học sinh
tiểu học. Sự giao tiếp của các em đã vượt ra ngoài phạm vi học tập, phạm vi nhà
trường, mà còn mở rộng trong những hứng thú mới, những việc làm mới, những
quan hệ mới trong đời sống của các em, các em có nhu cầu lớn trong giao tiếp với
bạn bè vì:
Một mặt, các em rất khao khát được giao tiếp và cùng hoạt động chung với nhau,
các em có nguyện vọng được sống trong tập thể, có những bạn bè thân thiết tin
cậy. Mặt khác, cũng biểu hiện nguyện vọng không kém phần quan trọng là được
bạn bè công nhận, thừa nhận, tôn trọng mình.
- Học sinh trung học cơ sở cho rằng quan hệ bạn bè cùng tuổi là quan hệ riêng của

cá nhân, các em có quyền hành động độc lập trong quan hệ này bảo vệ quyền đó
của mình. Các em không muốn người lớn can thiệp vào chuyện bạn bè của mình.
Nếu có sự can thiệp thô bậo cảu người lớn, khiến các em cảm thấy bị xúc phạm,
thì các em chống đối lại. Nhu cầu giao tiếp với bạn bè là một nhu cầu chính đáng
của các em. Các em mong muốn có một tình bạn riêng, thân thiết để “gửi gắm tâm
tình”. Các em có nhiều nhận xét, băn khoăn về dáng vẻ bên ngoài, về tình cảm, ý
nghĩ tâm tư của mình, về quan hệ của mình với người khác và cả quan hệ của mọi
người với nhau…Các em cần trao đổi với bạn bè để có được hiểu biết đầy đủ hơn,
đúng hơn về bản thân và một số vấn đề khác…
Nếu như quan hệ của người lớn và các em không hòa thuận, thì sự giao tiếp với
bạn bè cùng tuổi càng tăng và ảnh hưởng của bạn bè đến với các em càng mạnh
mẽ.
Sự bất hòa trong quan hệ bạn bè cùng lớp, sự thiếu thốn bạn thân hoặc tình bạn bị
phá vỡ đều sinh ra những cảm xúc nặng nề và tình huống khó chịu nhất đối với
các em là sự phê bình thẳng thắn của tập thể, của bạn bè; còn hình phạt nặng nề
nhất đối với các em là bị bạn bè tẩy chay, không muốn chơi với mình.
- Tình bạn trong đời sống học sinh trung học cơ sở đã sâu sắc hơn. Các em thích
giao tiếp và kết bạn với nhau, nhưng không phải mọi em ở trong lớp đều được các
em thích và giao tiếp như nhau. Các em chỉ kết bạn với những em được mọi người
tôn trọng, có uy tín và tiến bộ rõ rệt về mặt nào đó.
20
- Lúc đầu phạm vi giao tiếp của các em thường là rộng, nhưng không được bền
vững, có tính chất tạm thời, là thời kì lựa chọn, tìm kiếm người bạn thân. Về sau
những em có cùng hứng thú, cùng yêu thích một loại hoạt động nào đó, thì gắn bó
với nhau. Trong việc chọn bạn, thiếu niên thường yêu cầu cao ở bạn, đều quan
trọng để kết bạn là những phẩm chất về tình bạn phải trung thành, thẳng thắn, cởi
mở, tôn trọng, tin cậy lẫn nhau, quan hệ bình đẳng và giúp đỡ lẫn nhau.
- Phạm vi giao tiếp của các em hẹp lại, nhưng quan hệ của các em gắn bó với nhau
hơn, chịu ảnh hưởng của nhau, dễ lây hứng thú của bạn (có thể trở thành người tốt
hoặc ngược lại). Vì vậy giao tiếp với bạn là nguồn nảy sinh hứng thú mới. Bạn bè

mà các em yêu thích có thể trở thành hình mẫu đối với các em, nhất là các bạn có
những ưu điểm.
- Trò chuyện giữ một vị trí có ý nghĩa đối với lứa tuổi này, các em đã kể cho nhau
về mọi mặt sinh họat, đời sống và suy nghĩ của mình, kể cả những điều “bí mật”
nhiều khi các bạn không kể với bất cứ ai. Vì thế mà các em yêu cầu rất cao đối với
bạn, phải cởi mở, hiểu nhau, tế nhị, vị tha, đồng cảm và giữ bí mật cho nhau.
- Lí tưởng tình bạn của lứa tuổi này là “sống chết có nhau”, “chí ngọt, xẽ bùi” -
đây là vấn đề các em thâm nhập vào mọi mặt đời sống của nhau. Càng lớn lên sự
thâm nhập về tâm hồn giữa các em ngày càng được nảy nở, phát triển. Đó là sự
giống nhau về đời sống nội tâm, là sự hiểu biết nhau, sự trùng hợp về những giá trị
của cá nhân, về những hoài bảo, về quan điểm trong cuộc sống.
b. Một đặc trưng quan trọng trong quan hệ với bạn bè cùng tuổi là sự xuất hiện
những sắc thái mới trong quan hệ với bạn khác giới - những cảm xúc giới tính
- Tự ý thức đã phát triển khiến các em nhanh chóng nhận thức được những đặc
điểm giới tính của mình. Các em đã bắt đầu quan tâm lẫn nhau, ưa thích nhau, từ
đó quan tâm đến vẻ bề ngoài của mình.
- Ở các em gái thái độ quan tâm đến bạn thường thể hiện khá thụ động và kín đáo
(làm dáng hơn trước chú ý đến hình thức của mình hơn), các em thường che dấu
tình cảm của mình bằng cách tỏ vẻ thờ ơ, lãnh đạm với bạn trai. Các em trai thể
hiện thái độ này một cách công khai, ngang nhiên, có khi thô bạo (giật tóc, dấu
cặp…).
Lúc đầu sự quan tâm của các em trai có tính chất tản mạn và biểu hiện bằng
phương thức đặc thù của trẻ con như xô đẩy, trêu chọc các em gái…Các em gái
nhiều khi rất bực, không hài lòng về những hành vi như thế của các em trai và khi
các em gái ý thức được thì không bực tức, giận dỗi các em trai.
Về sau những quan hệ này được thay đổi, mất tính trực tiếp, xuất hiện tính ngượng
ngùng, e thẹn, nhút nhát… ở một số em điều đó được bộc lộ trực tiếp, còn một số
21
khác thì được che đậy bằng thái độ thờ ơ giả tạo “khinh bỉ” đối với người khác
giới. Hành vi này mang tính chất hai mặt: sự quan tâm đến nhau, với sự phân biệt

nam nữ.
Tuy hành vi bên ngoài có thể khác nhau nhưng các em đều có hiện tượng tâm lí
giống nhau là các em chú ý nhiều đến bạn khác giới, mong bạn khác giới chú ý
đến mình và ưa thích mình.
- Trong tình bạn khác giới các em vừa hồn nhiên, vừa có vẻ “thận trọng”. “kín
đáo”…Nhìn chung, những xúc cảm của các em là trong sáng, là động lực thúc đẩy
các em tự hoàn thiện mình. Nhưng không phải tất cả thiếu niên đều có những rung
cảm như vậy. Một số em bị cuốn hút vào con đường “yêu đương”. Nhiều khi các
em cũng không hiểu rõ tình cảm của mình và có ảnh hưởng nhất định đến kết quả
học tập. Người làm công tác giáo dục cần phải thận trọng, tế nhị, khéo léo khi giải
quyết vấn đề này. Cần hướng dẫn, uống nắn ch tình bạn giữa nam và nữ ở lứa tuổi
này thật lành mạnh, trong sáng và nó động lực để giúp nhau trong học tập, trong tu
dưỡng. Không nên can thiệp thô bạo, dùng các biện pháp bạo lực, áp đặt đối với
các em…
c. Sự giao tiếp ở lứa tuổi học sinh trung học cơ sở là một loại hoạt động đặc biệt,
mà nội dung của nó là xây dựng những quan hệ qua lại và những hành động trong
quan hệ đó. Nhờ hoạt động giao tiếp mà các em nhận thức được người khác và bản
thân mình đồng thời qua đó làm phát triển một số kĩ năng như kĩ năng so sánh,
phân tích, khái quát hành vi của bản thân và của bạn, làm phong phú thêm những
biểu tượng về nhân cách của bạn và của bản thân.
Do đó, làm công tác giáo dục phải tạo điều kiện để các em giao tiếp với nhau,
hướng dẫn và kiểm tra sự quan hệ của các em, tránh tình trạng ngăn cấm, hạn chế
sự giao tiếp của lứa tuổi này.
V. SỰ PHÁT TRIỂN NHÂN CÁCH Ở LỨA TUỔI HỌC SINH TRUNG HỌC
CƠ SỞ
1. Sự hình thành tự ý thức của học sinh trung học cơ sở
Một trong những đặc điểm quan trọng của sự phát triển nhân cách ở lứa tuổi thiếu
niên là sự hình thành tự ý thức
- Do sự phát triển mạnh mẽ của cơ thể, đặc biệt do sự phát triển của các mối quan
hệ xã hội và sự giao tiếp trong tập thể mà ở các em đã biểu hiện nhu cầu tự đánh

giá nhu cầu so sánh mình với người khác. Các em đã bắt đầu xem xét mình, vạch
cho mình một nhân cách tương lai, muốn hiểu biết mặt mạnh, mặt yếu trong nhân
cách của mình.
22
Mức độ tự ý thức của các em cũng có sự khác nhau.
- Về nội dung, không phải tất cả những phẩm chất của nhân cách đều ý thức được
hết. Ban đầu các em chỉ nhận thức hành vi của mình, sau đó là nhận thức những
phẩm chất đạo đức, tính cách và nằng lực của mình trong những phạm vi khác
nhau, cuối cùng các em mới nhận thức những phẩm chất phức tạp thể hiện nhiều
mặt của nhân cách (tình cảm trách nhiệm, lòng tự trọng…).
- Về cách thức, ban đầu các em còn dựa vào đánh giá của những người gần gũi và
có uy tín với mình. Dần dần các em hình thành khuynh hướng độc lập phân tích và
đánh giá bản thân. Nhưng khả năng tự đánh giá của thiếu niên còn hạn chế, chưa
đủ khách quan…Do đó, nảy sinh những xung đột, mâu thuẫn giữa mức độ kì vọng
của các em với địa vị thực tế của chúng trong tập thể; mâu thuẫn giữa thái độ của
các em đối với bản thân, đối với những phẩm chất nhân cách của mình và thái độ
của các em đối với người lớn, đối với bạn bè cùng lứa tuổi.
Ý nghĩa quyết định nhất để phát triển tự ý thức ở lứa tuổi này cuộc sống tập thể
của các em, nơi mà nhiều mối quan hệ giá trị đúng đắn, mối quan hệ này sẽ hình
thành ở các em lòng tự tin vào sự tự đánh giá của mình, là những yêu cầu ngày
càng cao đối với hành vi, hoạt động của các em… cũng đồng thời giúp cho sự phát
triển về mặc tự ý thức của các em.
Việc nhận thức về mình còn thông qua việc đối chiếu so sánh mình với người
khác. Nhưng khi đánh giá người khác, các em còn chủ quan, nông cạn, nhiều khi
chỉ dựa vào một vài hình tuợng không rõ ràng các em đã vội kết luận hoặc chỉ chú
ý vào một vài phẩm chất nào đó mà quy kết toàn bộ. Vì thế, người lớn rất dễ mà
cũng rất khó gây uy tín với thiếu niên. Và khi đã có kết luận đánh giá về một
người nào đó, các em thường có ấn tượng dai dẳng, sâu sắc.
- Sự phát triển tự ý thức của thiếu niên có ý nghĩa lớn lao ở chỗ, nó thúc đẩy các
em bước vào một giai đoạn mới. Kể từ tuổi thiếu niên trở đi, khả năng tự giáo dục

của các em được phát triển, các em không chỉ là khách thể của quá trình giáo dục
mà còn đồng thời là chủ thể của quá trình này.
Ở nhiều em, tự giáo dục còn chưa có hệ thống, chưa có kế hoạch, các em còn lúng
túng trong việc lựa chọn biện pháp tự giáo dục. Vì vậy, nhà giáo dục cần tổ chức
cuộc sống và hoạt động tập thể phong phú, hấp dẫn, lôi cuốn các em vào hoạt
động chung của tập thể, tổ chức tốt mối quan hệ giữa người lớn và các em…
2. Sự hình thành đạo đức của học sinh trung học cơ sở
Khi đến trường, trẻ được lĩnh hội chuẩn mực và quy tắc hành vi đạo đức một cách
có hệ thống.
23
Đến tuổi thiếu niên, do sự mở rộng quan hệ xã hội, do sự phát triển mạnh mẽ của
tự ý thức…mà trình độ đạo đức của các em được phát triển mạnh. Sự hình thành ý
thức đạo đức nói chung, sự lĩnh hội tiêu chuẩn của hành vi đạo đức nói riêng là
đặc điểm tâm lí quan trọng trong lứa tuổi thiếu niên.
Tuổi thiếu niên là lứa tuổi hình thành thế giới quan, lí tưởng, niềm tin đạo đức,
những phán đoán giá trị…
Do tự ý thức và trí tuệ đã phát triển, hành vi của thiếu niên bắt đầu chịu sự chỉ đạo
của những nguyên tắc riêng, những quan điểm riêng của thiếu niên.
Nhân cách của thiếu niên được hình thành phụ thuộc vào việc thiếu niên có được
kinh nghiệm đạo đức như thế nào thực hiện đạo đức nào ?
Những nghiên cứu tâm lí học cho thấy trình độ nhận thức đạo đức của thiếu niên
là cao. Thiếu niên hiểu rõ những khái niệm đạo đức vừa sức đối với chúng…
Nhưng cũng có cả những kinh nghiệm và khái niệm đạo đức hình thành một cách
tự phát ngoài sự hướng dẫn của giáo dục, do ảnh hưởng của những sự kiện trong
sách, phim, bạn bè xấu…Do vậy, các em có thể có những ngộ nhận hoặc hiểu
phiến diện, không chính xác một số khái niệm đạo đức… Trong công tác giáo dục
cần chú ý giúp các em hiểu được khái niệm đạo đức một cách chính xác… và tổ
chức hành động để thiếu niên có được kinh nghiệm đạo đức đúng đắn…
3. Sự hình thành tình cảm của học sinh trung học cơ sở
Tình cảm của học sinh trung học cơ sở sâu sắc và phức tạp hơn các em học sinh

tiểu học.
- Đặc điểm nổi bật ở lứa tuổi này là dễ xúc động, vui buồn chuyển hóa dễ dàng,
tình cảm còn mang tính chất bồng bột, hăng say…Điều này do ảnh hưởng của sự
phát dục và thay đổi một số cơ quan nội tạng gây nên. Nhiều khi còn do hoạt động
thần kinh không cân bằng, hưng phấn mạnh hơn ức chế đã làm cho các em không
tự kiềm chế nổi.
- Thiếu niên dễ có phản ứng mãnh liệt trước sự đánh giá, nhất là sự đánh giá thiếu
công bằng của người lớn.
- Tâm trạng của thiếu niên thay đổi nhanh chóng, thất thường, có lúc đang vui
nhưng chỉ là một cớ gì đó lại sinh ra buồn ngay hoặc đang lúc bực mình nhưng
gặp điều gì thích thú lại tươi cười ngay. Do đó, nên thái độ của các em đối với
những người xung quanh cũng có nhiều mâu thuẫn.
24
Rõ ràng, cách biểu hiện xuc cảm của thiếu niên mang tính chất độc đáo. Đó là tính
bồng bột, sôi nổi dễ bị kích động và dễ thay đổi.
*Kết luận :
- Trong những giai đoạn phát triển của con người lứa tuổi thiếu niên có một ý
nghĩa vô cùng quan trọng. Đay là thời kỳ phát triển phức tạp nhất, nhiều biến động
nhất nhưng cũng là thời kỳ chuẩn bị quan trọng nhất cho những bước trưởng thành
sau này.
- Sự phát triển tâm lí của thiếu niên có chịu ảnh hưởng của thời kỳ phát dục.
Nhưng cái ảnh hưởng quyết định nhất đối với sự phát triển tâm lý chính là những
mối quan hệ xung quanh, đặc biệt là những mối quan hệ giữa thiếu niên và người
lớn.
- Đây là lứa tuổi của các em không còn là trẻ con nữa, nhưng chưa hẳn là người
lớn. Ở lứa tuổi này các em cần được tôn trọng nhân cách, cần được phát huy tính
độc lập nhưng cũng rất cần đến sự chăm sóc chu đáo và đối xử tế nhị.

25