Nghiên cứu đặc điểm thực vật, thành phần hóa học và tác dụng chống viêm của cây Nho rừng (Vitis heyneana Roem. & Schult.), họ Nho (Vitaceae)

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

BỘ Y TẾ

VIỆN DƯỢC LIỆU

PHÙNG THANH LONG

NGHIÊN CỨU ĐẶC ĐIỂM THỰC VẬT,
THÀNH PHẦN HÓA HỌC VÀ
TÁC DỤNG CHỐNG VIÊM CỦA
CÂY NHO RỪNG (Vitis heyneana Roem. & Schult.),
HỌ NHO (VITACEAE)

LUẬN ÁN TIẾN SĨ DƯỢC HỌC

HÀ NỘI, 2023


BỘ Y TẾ

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
VIỆN DƯỢC LIỆU

PHÙNG THANH LONG

NGHIÊN CỨU ĐẶC ĐIỂM THỰC VẬT,
THÀNH PHẦN HÓA HỌC VÀ
TÁC DỤNG CHỐNG VIÊM CỦA
CÂY NHO RỪNG (Vitis heyneana Roem. & Schult.),
HỌ NHO (VITACEAE)

LUẬN ÁN TIẾN SĨ DƯỢC HỌC

CHUYÊN NGÀNH: DƯỢC LIỆU - DƯỢC HỌC CỔ TRUYỀN
MÃ SỐ: 9720206
Người hướng dẫn khoa học :
1. PGS.TS. Đỗ Thị Hà
2. TS. Hà Vân Oanh

HÀ NỘI, 2023


LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan luận án này là cơng trình khoa học của riêng tơi dưới sự hướng
dẫn của PGS.TS. Đỗ Thị Hà và TS. Hà Vân Oanh. Kết quả được trình bày trong
luận án là trung thực, khách quan và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ cơng trình
nào khác.
Tác giả luận án

NCS. Phùng Thanh Long


LỜI CẢM ƠN
Trong q trình nghiên cứu và hồn thành luận án, tôi đã nhận được rất nhiều sự
giúp đỡ quý báu từ các Thầy Cô giáo, các Nhà khoa học từ nhiều đơn vị, cùng đồng
nghiệp, gia đình và bạn bè.
Đầu tiên, tơi xin bày tỏ lịng kính trọng và biết ơn sâu sắc tới PGS.TS. Đỗ Thị
Hà và TS. Hà Vân Oanh, hai người thầy đã trực tiếp hướng dẫn, hết lịng chỉ bảo tận
tình và động viên tơi trong suốt q trình học tập và nghiên cứu khoa học.
Tôi cũng xin chân thành cảm ơn PGS.TS. Nguyễn Thế Cường, TS. Đỗ Thị
Nguyệt Quế, TS. Trần Thị Hiền cùng các thầy cô giáo, các nhà khoa học công tác tại

Viện Dược liệu, Trường Đại học Dược Hà Nội và Viện Hàn lâm Khoa học và Công
nghệ Việt Nam đã giúp đỡ và đóng góp ý kiến cho tơi trong suốt q trình thực hiện
nghiên cứu.
Nhân dịp này, tơi cũng xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến Ban Giám đốc, Phòng
Khoa học và Đào tạo, thư viện Viện Dược liệu đã tạo mọi điều kiện thuận lợi để tơi
hồn thành luận án này.
Luận án được hỗ trợ một phần kinh phí từ đề tài “Nghiên cứu cơ chế tác dụng
chống viêm của một số hợp chất oligostilbenoid phân lập từ các loài Nho dại (Vitis
sp.) thu hái ở miền bắc Việt Nam, mã số 106.YS.05-2014.26”, do đó, tơi cũng xin
gửi lời cảm ơn tới Quỹ phát triển Khoa học và Công nghệ quốc gia (NAFOSTED) đã
tạo điều kiện để tôi thực hiện luận án này.
Lời sau cùng, tôi xin được bày tỏ lòng biết ơn chân thành tới gia đình và bạn bè
đã ln động viên và chia sẻ giúp tôi đạt được kết quả ngày hôm nay.
Tôi xin chân thành cảm ơn!

NCS. Phùng Thanh Long


MỤC LỤC
DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CHỮ VIẾT TẮT
DANH MỤC CÁC BẢNG
DANH MỤC CÁC HÌNH
DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ
DANH MỤC CÁC BẢNG
DANH MỤC CÁC HÌNH
DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ
ĐẶT VẤN ĐỀ................................................................................................................1
CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN.........................................................................................3
1.1. Tổng quan về chi Nho Vitis L..................................................................................3
1.1.1. Thực vật.................................................................................................................3

1.1.2. Thành phần hóa học..............................................................................................5
1.1.3. Tác dụng sinh học................................................................................................27
1.2. Tổng quan về loài Nho rừng...................................................................................36
1.2.1. Đặc điểm thực vật của Nho rừng.........................................................................36
1.2.2. Thành phần hóa học của Nho rừng.....................................................................37
1.2.3. Tác dụng và công dụng của Nho rừng................................................................39
1.3. Tổng quan về viêm...............................................................................................40
1.3.1. Khái niệm viêm...................................................................................................40
1.3.2. Các chất trung gian trong phản ứng viêm............................................................40
1.3.3. Một số mơ hình đánh giá tác dụng chống viêm...................................................45
CHƯƠNG 2: ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU.......................49
2.1. Đối tượng nghiên cứu, hóa chất, thiết bị, dụng cụ.................................................49
2.1.1. Đối tượng nghiên cứu..........................................................................................49
2.1.2. Nguyên liệu.........................................................................................................49
2.1.3. Động vật thực nghiệm.........................................................................................49
2.1.4. Thuốc thử, hóa chất, dung mơi............................................................................49
2.1.5. Máy móc, thiết bị.................................................................................................50


2.2. Địa điểm nghiên cứu..............................................................................................51
2.2.1. Địa điểm nghiên cứu thực vật.............................................................................51
2.2.2. Địa điểm nghiên cứu hóa học..............................................................................51
2.2.3. Địa điểm nghiên cứu tác dụng sinh học..............................................................51
2.3. Phương pháp nghiên cứu........................................................................................52
2.3.1. Thu thập, xử lý mẫu nghiên cứu......................................................................52
2.3.2. Phương pháp nghiên cứu thực vật học................................................................52
2.3.3. Phương pháp nghiên cứu thành phần hóa học.....................................................52
2.3.4. Phương pháp nghiên cứu một số tác dụng sinh học............................................52
CHƯƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU..................................................................59
3.1. Kết quả nghiên cứu đặc điểm thực vật...................................................................59

3.1.1. Đặc điểm hình thái và giám định tên khoa học...................................................59
3.1.2. Đặc điểm vi phẫu.................................................................................................61
3.1.3. Đặc điểm bột dược liệu.......................................................................................63
3.2. Kết quả nghiên cứu thành phần hóa học................................................................65
3.2.1. Kết quả định tính.................................................................................................65
3.2.2. Kết quả chiết xuất, phân lập và xác định cấu trúc của các hợp chất...................66
3.3. Kết quả nghiên cứu tác dụng sinh học.................................................................100
3.3.1. Kết quả nghiên cứu tác dụng chống viêm.........................................................100
3.3.2. Kết quả nghiên cứu tác dụng giảm đau.............................................................106
CHƯƠNG 4: BÀN LUẬN........................................................................................108
4.1. Về thực vật...........................................................................................................108
4.2. Về hóa học............................................................................................................109
4.2.1. Về định tính.......................................................................................................110
4.2.2. Về chiết xuất và phân lập..................................................................................110
4.3. Về tác dụng chống viêm và giảm đau..................................................................118
4.3.1. Tác dụng chống viêm in vitro............................................................................118
4.3.2. Tác dụng chống viêm và giảm đau in vivo.......................................................122
KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ..................................................................................126
KẾT LUẬN................................................................................................................126


KIẾN NGHỊ...............................................................................................................127
DANH MỤC CÁC CƠNG TRÌNH ĐÃ CƠNG BỐ .....................................................


DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CHỮ VIẾT TẮT
Kí hiệu

Giải thích

AA

Acid arachidonic

Akt

Proteinkinase B

AMPK

Adenosin monophosphat-activated protein kinase

AP-1

Activator protein -1

ATF

Activating transcription factor (yếu tố hoạt hóa phiên mã)

Chuột SHR

Spontaneously hypertensive rat (một dịng chuột được phát triển để
nghiên cứu về bệnh cao huyết áp)

COX

Cyclooxygenase

COSY

Correlated Spectroscopy (Phổ tương quan)

DCM

Dichloromethan

DEPT

Distortionless Enhancement by Polarization Transfer

ESI

ElectroSpray Ionisation (kỹ thuật ion hóa phun mù điện)

Glc

β-ᴅ-glucopyranosyl

GLUT 4

Glucose transporter type 4

HDL

High density lipoprotein (lipoprotein tỷ trọng cao)

HMBC

Heteronuclear Multiple Bond Correlation (Phổ tương quan dị nhân đa

liên

1

H-NMR

kết)
Proton Nuclear Magnetic Resonance Spectroscopy (Phổ cộng hưởng từ
hạt nhân proton)

HO-1

Heme oxygenase - 1

HSQC

Heteronuclear Single Quantum Coherence (Phổ tương tác dị nhân lượng
tử đơn)

IKK

IκB kinase

IL

Interleukin

iNOS

Inducible nitric oxide synthetase

LDL

Low density lipoprotein (lipoprotein tỷ trọng thấp)

LPS

Lipopolysaccharid


MAPK

Mitogen-activated protein kinase (Protein kinase hoạt hóa phân bào)

MDA

Malondialdehyd

MMP

Matrix metallopetidase

MS

Mass spectrometry (Phổ khối lượng)

MTT

[3-(4,5- dimethylthiazol-2-yl) 2,5- diphenyl-tetrazolium bromid]

NF-κB

Nuclear factor kappa B (yếu tố nhân kappa B)

NrF2

Nuclear factor erythroid 2-related factor 2

NO

Nitric oxid

NOS

Nitric oxid synthase

PGE2

Prostaglandin E2

PGHS

Prostaglandin endoperoxid H synthase

PI3K

Phosphatidylinositide-3-kinase

RNA

Acid ribonucleic

RNS

Reactive nitrogen species (Các chất hoạt động chứa nitơ)

ROS

Reactive oxygen species (Các chất hoạt động chứa oxy)

RT-PCR

Reverse transcription polymerase chain reaction

SIRT

Sirtuin

SOD

Superoxide dismutase

STT

Số thứ tự

TGF

Tumor growth factor (yếu tố tăng trưởng khối u)

TLR-4

Toll-like receptor 4

TLTK

Tài liệu tham khảo

TNF

Tumor necrosis factor (yếu tố hoại tử khối u)


DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng 1.1. Đặc điểm sinh thái và vùng phân bố của các loài Nho ở Việt Nam...............4
Bảng 1.2. Các monomer stilbenoid (1-13) phân lập từ các loài thuộc chi Nho..............7
Bảng 1.3. Các dimer stilbenoid (14-52) đã phân lập từ các loài thuộc chi Nho.............8
Bảng 1.4. Các trimer stilbenoid (53-71) phân lập từ các loài thuộc chi Nho................13
Bảng 1.5. Các tetramer stilbenoid (72-96) phân lập từ các loài thuộc chi Nho............15
Bảng 1.6. Các pentamer, hexamer stilbenoid (97-100) phân lập từ các loài thuộc chi Nho
.......................................................................................................................................18
Bảng 1.7. Một số hợp chất flavonoid (101-134) được tìm thấy trong chi Nho.............20
Bảng 1. 8. Một số hợp chất phenol (135-146) khác thuộc chi Nho..............................24
Bảng 1.9. Một số hợp chất không phenol khác (164-175) phân lập từ chi Nho...........26
Bảng 1.10. Các hợp chất đã được phân lập từ loài Nho rừng V. heyneana...................37
Bảng 3.1. Kết quả định tính phần trên mặt đất của loài Nho rừng................................65
Bảng 3.2. Dữ liệu phổ NMR của hợp chất VH1...........................................................70
Bảng 3.3. Dữ liệu phổ NMR của hợp chất VH2...........................................................71
Bảng 3.4. Dữ liệu phổ NMR của hợp chất VH3...........................................................72
Bảng 3.5. Dữ liệu phổ NMR của hợp chất VH4...........................................................74

Bảng 3.6. Dữ liệu phổ NMR của hợp chất VH5...........................................................76
Bảng 3.7. Dữ liệu phổ NMR của hợp chất VH6...........................................................78
Bảng 3.8. Dữ liệu phổ NMR của hợp chất VH7...........................................................79
Bảng 3.9. Dữ liệu phổ NMR của hợp chất VH8...........................................................83
Bảng 3.10. Dữ liệu phổ của hợp chất VH9...................................................................88
Bảng 3.11. Dữ liệu phổ của hợp chất VH10.................................................................90
Bảng 3.12. Dữ liệu phổ của hợp chất VH11.................................................................92
Bảng 3.13. Dữ liệu phổ của hợp chất VH12.................................................................94
Bảng 3.14. Dữ liệu phổ của hợp chất VH13.................................................................95
Bảng 3.15. Dữ liệu phổ của hợp chất VH15.................................................................97
Bảng 3.16. Dữ liệu phổ của hợp chất VH16.................................................................98


Bảng 3.17. Kết quả đánh giá tác dụng ức chế COX-2 của cao ethanol 96% và 3 cao
phân đoạn phần trên mặt đất Nho rừng.......................................................................100
Bảng 3.18. Tác dụng chống viêm cấp của cao VHE trên mơ hình gây phù bàn chân
chuột bằng carrageenan...............................................................................................105
Bảng 3.19. Ảnh hưởng của VHE lên khối lượng u hạt...............................................106
Bảng 3.20. Ảnh hưởng của cao VHE lên số cơn đau quặn.........................................106
Bảng 4.1. Các tác dụng sinh học của E-resveratrol.....................................................113


DANH MỤC CÁC HÌNH
Hình 1.1. Cấu trúc chung của các monomer stilbenoid phân lập từ chi Nho..................6
Hình 1.2. Cấu trúc hóa học của các monomer stilbenoid 1-13 phân lập từ chi Nho.......6
Hình 1.3. Cấu trúc hóa học của các dimer stilbenoid 14-52 phân lập từ chi Nho.........12
Hình 1.4. Cấu trúc hóa học của các trimer stilbenoid 53-71 phân lập từ chi Nho........14
Hình 1.5. Cấu trúc khung của một số tetramer stilbenoid phân lập từ chi Nho............15
Hình 1.6. Cấu trúc hóa học của một số tetramer stilbenoid 72-96 phân lập từ chi Nho
.......................................................................................................................................18

Hình 1.7. Cấu trúc hóa học của các pentamer, hexamer stilbenoid 97-100 từ chi Nho
19 Hình 1.9. Cấu trúc hóa học của một số hợp chất phenol 135-146 khác...................24
Hình 1.10. Cấu trúc hóa học của một số sterol 147-163 thuộc chi Nho........................26
Hình 1.11. Cấu trúc hóa học của một số hợp chất khơng phenol khác 164-175 thuộc
chi Nho..........................................................................................................................27
Hình 1.12. Sơ đồ cơ chế viêm theo con đường NF-κB [201], [202], [203].................44
Hình 3.1. Đặc điểm hình thái của lồi Nho rừng..........................................................60
Hình 3.2. Đặc điểm hoa của lồi Nho rừng...................................................................60
Hình 3.3. Cấu tạo giải phẫu thân lồi Nho rừng............................................................62
Hình 3.4. Cấu tạo giải phẫu lá lồi Nho rừng................................................................63
Hình 3.5. Đặc điểm bột thân lồi Nho rừng..................................................................64
Hình 3.6. Đặc điểm bột lá lồi Nho rừng......................................................................65
Hình 3.7. Cấu trúc hóa học của hợp chất VH1.............................................................70
Hình 3.8. Cấu trúc hóa học của hợp chất VH2.............................................................71
Hình 3.9. Cấu trúc hóa học và các tương tác HMBC chính (→) của hợp chất VH3....72
Hình 3.10. Cấu trúc hóa học và các tương tác HMBC chính (→) của hợp chất VH4 74
Hình 3.11. Cấu trúc hóa học và các tương tác HMBC chính (→) của hợp chất VH5 76
Hình 3.12. Cấu trúc hóa học và các tương tác COSY (─), HMBC chính (→) của hợp
chất VH6.......................................................................................................................78
Hình 3.13. Cấu trúc hóa học và các tương tác HMBC chính (→) của hợp chất VH7 79


Hình 3.14. Cấu trúc hóa học và các tương tác COSY, HMBC chính của hợp chất VH8
.......................................................................................................................................82
Hình 3.15. Cấu trúc hóa học và các tương tác HMBC chính (→) của hợp chất VH9..88
Hình 3.16. Cấu trúc hóa học và các tương tác HMBC chính (→) của hợp chất VH10
90 Hình 3.17. Cấu trúc hóa học và các tương tác HMBC chính (→) của hợp chất
VH11 92 Hình 3.18. Cấu trúc hóa học của hợp chất VH12.........................................94
Hình 3.19. Cấu trúc hóa học của hợp chất VH13.........................................................95
Hình 3.20. Cấu trúc hóa học của hợp chất VH14 và VH15..........................................96

Hình 3.21. Cấu trúc hóa học của hợp chất VH16.........................................................98
Hình 3.22. Ảnh hưởng của cao chiết ethanol 96% và 3 phân đoạn từ phần trên mặt đất
Nho rừng lên mức độ biểu hiện COX-2 mRNA.........................................................100
Hình 3.23. Ảnh hưởng của các hợp chất tinh khiết phân lập từ Nho rừng lên mức độ
biểu hiện COX-2 và sự sản sinh PGE2 trên đại thực bào RAW264.7........................102
Hình 3.24. Ảnh hưởng của VH6 lên mức độ biểu hiện COX-2, iNOS.......................104
Hình 4.1. Giả thuyết cơ chế chống viêm của hợp chất VH6.......................................121


DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ
Sơ đồ 3. 1. Sơ đồ chiết xuất các phân đoạn từ phần trên mặt đất loài Nho rừng..........66
Sơ đồ 3. 2. Sơ đồ phân lập các chất tinh khiết từ phân đoạn ethyl acetat của loài Nho
rừng (V. heyneana)........................................................................................................68
Sơ đồ 3. 3. Sơ đồ phân lập các chất tinh khiết từ phân đoạn n-hexan của loài Nho rừng
(V. heyneana).................................................................................................................69


ĐẶT VẤN ĐỀ
Đất nước Việt Nam với 54 dân tộc cùng hàng ngàn năm lịch sử đã tích lũy được
một kho tàng tri thức y học dân gian vô cùng phong phú. Nhiều cây thuốc đã được
người dân địa phương sử dụng hiệu quả trong một thời gian dài nhưng lại rất ít phổ
biến do chủ yếu được lưu truyền trong cộng đồng bằng hình thức truyền miệng. Ở các
tỉnh phía Bắc Việt Nam, lồi Nho rừng hay cịn gọi Nho lơng hay Nho năm góc, có tên
khoa học là Vitis heyneana Roem. & Schult. từ lâu đã được người dân sử dụng như
một vị thuốc [1], [2]. Cây phân bố ở một số quốc gia Châu Á như Việt Nam, Trung
Quốc, Campuchia [1], [2], [3]. Ở nước ta, Nho rừng chủ yếu được tìm thấy ở các tỉnh
miền núi phía Bắc như Cao Bằng, Lạng Sơn, Lào Cai [1], [2]. Trong y học dân gian,
toàn cây Nho rừng được sử dụng để chữa phong thấp, an thai, giải nhiệt. Ở Trung
Quốc và Campuchia, người dân tại đây dùng rễ Nho rừng để trị sởi, đau nhức xương
khớp, viêm phế quản, bệnh lậu, chữa kinh nguyệt không đều, làm thuốc lợi tiểu [2].

Mặc dù đã được sử dụng từ lâu trong y học dân gian để điều trị các chứng bệnh
liên quan đến viêm (phong thấp, đau nhức xương khớp, viêm phế quản,…) tuy nhiên
cho đến nay ở nước ta chưa có nghiên cứu nào về lồi này, bao gồm cả nghiên cứu về
thực vật, hóa học và tác dụng chống viêm. Trên thế giới, cũng có rất ít nghiên cứu về
loài Vitis heyneana. Từ thực tế trên, đề tài “Nghiên cứu đặc điểm thực vật, thành
phần hóa học và tác dụng chống viêm của cây Nho rừng (Vitis heyneana Roem. &
Schult.), họ Nho (Vitaceae)” được thực hiện để tạo cơ sở khoa học cho việc sử dụng
cũng như góp phần phát triển các sản phẩm chăm sóc sức khỏe từ loài này.
Đề tài được thực hiện với 3 mục tiêu chính:
1. Mơ tả đặc điểm thực vật của cây Nho rừng.
2. Nghiên cứu thành phần hóa học của cây Nho rừng.
3. Đánh giá được tác dụng chống viêm của cao chiết và các hợp chất stilbenoid
và oligostilbenoid phân lập từ cây Nho rừng.
Để thực hiện được 3 mục tiêu này, đề tài được tiến hành với những nội dung như sau:
1. Về thực vật:
- Mơ tả đặc điểm hình thái và khẳng định tên khoa học của mẫu nghiên cứu.
- Xác định đặc điểm giải phẫu và đặc điểm vi học của thân và lá của cây Nho
rừng.
1


2. Về hóa học:
- Định tính một số nhóm chất chính trong cây Nho rừng.
- Chiết xuất, phân lập và xác định cấu trúc hóa học của các hợp chất được
phân lập từ cây Nho rừng.
3. Về tác dụng sinh học:
- Đánh giá tác dụng chống viêm in vitro của cao chiết cồn, cao phân đoạn và
một số hợp chất stilbenoid và oligostilbenoid được phân lập từ cây Nho rừng.
- Đánh giá tác dụng chống viêm và giảm đau in vivo của phân đoạn tiềm năng
sau khi sàng lọc.

2


CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN
1.1. Tổng quan về chi Nho Vitis L.
1.1.1. Thực vật
1.1.1.1. Vị trí phân loại
Theo hệ thống phân loại Takhtajan (2009) [4], chi Nho có vị trí phân loại như sau:
Giới Thực vật (Plantae)
Ngành Ngọc lan (Magnoliophyta)
Lớp Ngọc lan
(Magnoliopsida)
Phân Lớp Hoa hồng (Rosidae)
Bộ Nho (Vitales)
Họ Nho (Vitaceae)
Chi Nho (Vitis L.)
1.1.1.2. Đặc điểm hình thái
Chi Nho có những đặc điểm chung như sau: Dây leo, thân thường hóa gỗ ở phần
gốc; tua cuốn đối diện với lá, thường xẻ đôi ở đỉnh. Lá đơn, mọc cách, phiến lá nguyên
hoặc có thùy, lá kèm sớm rụng. Cụm hoa dạng chùy, đối diện với lá. Hoa tạp tính, mẫu
5: dài hình chén, mép ngun hoặc lượn sóng; cánh hoa 5, dính nhau ở đỉnh thành mũ;
bầu 2 ô, mỗi ô 2 nỗn, núm nhụy hơi phình to. Quả mọng hình cầu hoặc bầu dục. Hạt
2- 4, hình trứng ngược, gốc có mỏ ngắn, mặt lưng và bụng thường có gờ và hố nhỏ [1],
[5], [6].
1.1.1.3. Sinh thái và phân bố
Trên thế giới, chi Nho có khoảng 60 lồi, phân bố chủ yếu ở vùng nhiệt đới đến
cận nhiệt đới.
Ở Việt Nam, chi này có 6 lồi, gồm 4 lồi bản địa: V. balansana Planch., V.
flexuosa Thunb., V. heyneana Roem. & Schult., V. retordii Roman du Caill. ex Planch.

và 2 loài nhập trồng: V. larbusca L. và V. vinifera L. [1].
Đặc điểm sinh thái và vùng phân bố của các loài Nho ở Việt Nam được trình bày
tại bảng 1.1.
3


Bảng 1.1. Đặc điểm sinh thái và vùng phân bố của các loài Nho ở Việt Nam [1]
STT
1

2

Tên khoa học
V. larbusca L.
V.

retordii

5

6

V. vinifera L.

V.

balansana

Planch.

V.
Thunb.

Ra hoa từ tháng 2-4, quả chín tháng 6-8.
Mọc rải rác ven rừng, trên các trảng cây bụi
và vách đá trên đảo.
Ra hoa tháng 4-6, quả chín tháng 6-8. Mọc

Nho dại

rải rác ven rừng, trên các trảng cây bụi và

ex Planch.
4

Vùng phân bố

nghi ở vùng đất khô hạn, nắng nhiều.

Roem. & Schult. giác, Nho do

Roman du Caill.

Sinh thái

Ra hoa tháng 4-6, quả chín tháng 6-8. Thích Nguồn gốc từ Trung Mỹ, được trồng khắp nơi trên đất

Nho chồn

heyneana Nho rừng, Nho ngũ

V.
3

Tên thường gọi

vách đá trên đảo.
Thường ra hoa tháng 4-6, thu hoạch quả

Nho

tháng 8-10.

Nho rừng, Nho đất,
Nho

tía,

balansa

Nho

Cao Bằng (Ngân Sơn), Lạng Sơn, Quảng Ninh (Hạ Long),
Ninh Bình, Nghệ An (Pù Mát), Ninh Thuận (Cà Rịm).
Cao Bằng (Nguyên Bình), Quảng Ninh (Hạ Long), Ninh
Bình, Đắk Lắk (Krong Pắc).
Nguồn gốc từ Tây Nam Á và Đông Nam Âu, được trồng ở
khắp nơi trên nước ta, nhưng chủ yếu ở các tỉnh duyên hải
Nam Trung Bộ.

Ra hoa tháng 5-7, quả chín tháng 7-9. Mọc
rải rác ven rừng, ven đường đi, sông suối,
trên các trảng cây bụi, quanh làng bản và
trên các đảo đá.

Phú Thọ (Thanh Sơn, Tx. Phú Thọ), Thái Nguyên, Vĩnh
Phúc, Hà Nội (Ba Vì), Quảng Ninh (VQG. Bái Tử Long),
Hải Phịng, Ninh Bình (Chợ Gềnh, Cúc Phương), Hà Tĩnh
(Kỳ Anh), Quảng Bình, Quảng Trị (Đơng Hà), Thừa
Thiên

flexuosa Nho cong queo, Nho Ra hoa tháng 4-6, quả chín tháng 6-8. Mọc
dịu, Nho dại

nước ta.

rải rác ven rừng.

Huế, Đà Nẵng, Khánh Hòa (Nha Trang).
Sơn La (Mộc Châu), Thừa Thiên Huế (Bạch Mã), Tây
Ninh (Cày Cổng).

4


1.1.1.4. Khóa phân loại các lồi thuộc chi Nho ở Việt Nam
1A. Cành non, tua cuốn, cuống và mặt dưới lá, cụm hoa phủ lông tơ dày dạng tơ
nhện màu trắng, nâu hoặc vàng.
2A. Quả hình bầu dục. Cành non, tua cuốn, cuống và mặt dưới lá, cụm hoa
phủ lông tơ nhện màu trắng..................................................1. V. labrusca.

2B. Quả hình cầu. Cành non, tua cuốn, cuống và mặt dưới lá, cụm hoa phủ
lơng tơ nhện màu nâu hoặc vàng.
3A. Đường kính quả 1,3-1,5 cm. Vỏ hạt nhẵn, mặt bụng của hạt có 2 rãnh
dọc. Thân và nhánh non có lơng cứng và lơng cứng dạng tơ nhện.
Mép lá có 8-15 đơi răng cưa.......................................2. V. heyneana.
3B. Đường kính quả 0,8-1cm. Vỏ hạt có nhiều nếp nhăn, mặt bụng của
hạt gờ hình móng ngựa. Thân và nhánh non khơng có lơng cứng.
Mép lá có 20-30 đôi răng cưa........................................3. V. retordii.
1B. Cành non, tua cuốn, cuống và mặt dưới lá, cụm hoa nhẵn hoặc có rất ít lơng.
4A. Đường kính quả 1,5-2cm. Phiến lá có 3-5 thùy, mép lá có răng cưa to, thơ
và khơng đều nhau.................................................................4. V. vinifera.
4B. Đường kính quả nhỏ hơn 1cm. Phiến lá nguyên, mép có răng cưa nhỏ và
đều nhau.
5A. Bao phấn hình bầu dục. Hạt hình trứng ngược. Phiến lá dày, gốc lá
hình tim, mép lá có 15-20 đơi răng cưa......................5. V. balansana.
5B. Bao phấn hình gần trịn. Hạt hình tim. Phiến lá mỏng, gốc lá cụt hoặc
lõm, mép lá có 5-10 đơi răng cưa.............................6. V. flexuosa [1].
1.1.2. Thành phần hóa học
1.1.2.1. Nhóm hợp chất phenol
a. Các hợp chất stilbenoid
Cho đến nay đã có gần 100 stilbenoid được phân lập và xác định cấu trúc từ các
loài thuộc chi Nho. Các stilbenoid bao gồm monomer stilbenoid, dimer stilbenoid và
oligomer stilbenoid.
 Các monomer stilbenoid
Trong số gần 100 stilbenoid đã phân lập từ chi Nho, có 13 hợp chất là monomer
stilbenoid 1-13. E-resveratrol (7) là chất phổ biến nhất được tìm thấy trong thành phần
5


của 12 lồi Nho. Các hợp chất cịn lại chủ yếu là các dẫn xuất methoxy, dẫn xuất

glycosid của resveratrol và piceatannol với 2 dạng đồng phân cis và trans. Các hợp
chất 11 và 12 là các stilbenoid có sự xuất hiện của vòng γ-lactam trong cấu trúc. Trong
13 monomer stilbenoid đã phân lập, có 12 monomer stilbenoid được tìm thấy trong
thành phần hóa học của lồi V. vinifera. Tên và cấu trúc hóa học của các monomer
stilbenoid đã phân lập từ các lồi thuộc chi Nho được trình bày trong bảng 1.2 và hình
1.2.

Hình 1.1. Cấu trúc chung của các monomer stilbenoid phân lập từ chi Nho
R1

R2

R3

R4

1

H

H

Glc

H

2

H

H

H

H

9

H

CH3

H

H

10

CH3

H

H

H

R

R1

R2

R3

R4

4

H

Glc

H

H

5

H

CH3

H

CH3

7

H

H

H

H

8

Glc

H

H

H

11

H

H

12

H

H

H

3

6

Glc

H

13

H

Hình 1.2. Cấu trúc hóa học của các monomer stilbenoid 1-13 phân lập từ chi Nho
6