Một số giải pháp nâng cao hiệu quả thực hiện pháp luật bảo hiểm xã hội ở Việt Nam

MỘT SỐ GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ THỰC HIỆN
PHÁP LUẬT BẢO HIỂM XÃ HỘI Ở VIỆT NAM
ThS. Lâm Thị Thu Huyền
Khoa Luật - Trường Đại học Kinh tế Quốc dân
Tóm tắt
Với tầm quan trọng và sự ảnh hưởng của bảo hiểm xã hội (BHXH) đến sự ổn định và
phát triển của xã hội cũng như đời sống của mỗi cá nhân, BHXH đã nhận được sự quan tâm
đặc biệt của Chính phủ các q́c gia. Cho đến nay, hầu hết các quốc gia trên thế giới đã
thiết lập được hệ thống bảo vệ thu nhập này, có chăng chỉ là sự khác nhau nhất định về hệ
thống các chế độ BHXH, phạm vi đối tượng tham gia và tổ chức tài chính. Bên cạnh những
ưu điểm đạt được, pháp luật BHXH cũng đang gặp phải một số bất cập trong q trình thực
hiện. Bài viết đề xuất mợt sớ giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả thực hiện pháp luật BHXH
hiện nay ở Việt Nam.
Từ khóa: Bảo hiểm xã hội, thực tiễn, hạn chế, giải pháp
1. Đặt vấn đề
Luật BHXH năm 2014 ra đời đã mang lại hiệu quả tích cực đối với xã hội. Theo báo
cáo đánh giá tổng kết Luật BHXH năm 2014, đến cuối năm 2020, có khoảng 16,05 triệu
người tham gia BHXH, chiếm 32,9% lực lượng lao động (LLLĐ) trong độ tuổi. Sau 5 năm
thực hiện Luật, số người tham gia BHXH tăng gần 3,76 triệu người (tương ứng với 30,6%)
so với cuối năm 2015; tốc độ phát triển đối tượng trung bình hằng năm là 5,5%. Tuy nhiên,
vẫn còn gần 32 triệu người trong LLLĐ trong độ tuổi lao động (khoảng 66,5%) chưa tham
gia BHXH (Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội, 2020). Mục tiêu đến năm 2030 có khoảng
60% LLLĐ trong độ tuổi tham gia BHXH theo tinh thần Nghị quyết số 28-NQ/TW17 là một
thách thức rất lớn nếu khơng có những giải pháp căn bản về cả chính sách và cơng tác tổ
chức thực hiện chính sách. Thực trạng pháp luật và thực tiễn thực hiện pháp luật BHXH Việt
Nam hiện nay đã đạt được những thành cơng, song vẫn cịn một số hạn chế cần đề xuất một
số giải pháp nâng cao hiệu quả thực hiện.
2. Thực tiễn thực hiện pháp luật bảo hiểm xã hội hiện nay ở Việt Nam
Không thể phủ nhận những nỗ lực của Nhà nước khi thực hiện những cải cách BHXH
song cũng phải thừa nhận những hạn chế, khó khăn phải đối mặt trong tổ chức thực hiện:
Một là, việc mở rộng đối tượng tham gia BHXH vẫn gặp khó khăn. Diện bao phủ

BHXH không được thay đổi đáng kể, đại bộ phận người lao động (NLĐ) (năm 2020 và
Nghị quyết số 28-NQ/TW ngày 23/5/2018 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XII về cải cách chính sách
BHXH.
17

285


66,5% LLLĐ trong độ tuổi) không được bảo vệ bởi các chế độ BHXH cả ngắn hạn và dài
hạn nên khi gặp rủi ro, thường rất khó khăn để phục hồi (Bộ Lao động, Thương binh và Xã
hội, 2020). Thời gian qua, cơng tác phát triển đối tượng BHXH cịn dưới mức tiềm năng, còn
nhiều đối tượng thuộc diện tham gia BHXH bắt buộc nhưng chưa tham gia. Luật BHXH
chưa quy định người quản lý, điều hành hợp tác xã không hưởng lương; chủ hộ kinh doanh;
NLĐ làm việc theo chế độ linh hoạt (làm việc không trọn thời gian, làm việc trên môi trường
mạng…) tham gia BHXH bắt buộc. Số lượng hưởng BHXH một lần tăng nhanh chóng cũng
là nguyên nhân dẫn tới độ bao phủ BHXH tăng chậm. Nếu so sánh giữa số lao động giải
quyết hưởng BHXH một lần với số lao động tham gia BHXH tăng mới, thì tỷ lệ này tương
đối cao (giai đoạn 2016 - 2019, mỗi năm xấp xỉ 45%, năm 2020 tỷ lệ này tăng lên 73,3%)
(Bộ Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội, 2020). Một trong những nguyên nhân dẫn tới thực
trạng trên chính là nhận thức chưa đầy đủ của đối tượng tham gia về vai trò của BHXH dẫn
tới việc rút BHXH một lần mà mất đi cơ hội hưởng lương hưu khi về già.
Hai là, tình trạng trốn đóng nợ đọng BHXH chưa được đẩy lùi. Theo báo cáo của
BHXH Việt Nam, tính đến hết năm 2019, số doanh nghiệp nợ đóng BHXH là 175.004 đơn vị
với tổng số lao động là 3.406.520 người; số tiền nợ BHXH phải tính lãi của doanh nghiệp là
5.380 tỷ đồng (Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội, 2020). Đáng chú ý, nợ đọng BHXH có
chiều hướng tăng do tác động của dịch COVID-19, ảnh hưởng đến quyền lợi của NLĐ, đặc
biệt là an sinh xã hội. Tình trạng nợ của các doanh nghiệp, đơn vị bỏ trốn, mất tích, phá sản
với số nợ lớn cịn phức tạp chưa có hướng giải quyết, đặc biệt là các doanh nghiệp nước
ngoài, thậm chí vẫn cịn tình trạng đơn vị, doanh nghiệp chưa tham gia BHXH hoặc tham gia
chưa đầy đủ cho NLĐ. Thực tế đáng báo động này ảnh hưởng không chỉ đến NLĐ mà cả

người sử dụng lao động. BHXH giúp cho các tổ chức sử dụng lao động, các doanh nghiệp ổn
định hoạt động thông qua việc phân phối các chi phí cho NLĐ một cách hợp lý. Nếu khơng
có BHXH, khi NLĐ ốm đau, tai nạn…, khơng có nguồn thu nhập, khơng có chi phí thuốc
men…, đời sống của họ bị ảnh hưởng thì quan hệ lao động, chất lượng, hiệu quả lao động
trong doanh nghiệp sẽ bị ảnh hưởng theo.
Ba là, công tác xử lý vi phạm pháp luật chưa thật sự hiệu quả. Tình hình vi phạm pháp
luật BHXH được phát hiện qua công tác thanh tra, kiểm tra về thực hiện pháp luật BHXH là khá
phổ biến. Các hành vi vi phạm đã được phát hiện qua công tác thanh tra, kiểm tra bao gồm:
- Về đối tượng tham gia: không tham gia, tham gia không đúng đối tượng hoặc đăng
ký tham gia không đúng thời gian quy định;
- Về mức đóng: đóng khơng đúng, khơng đủ mức đóng theo quy định;
- Về phương thức đóng: trốn đóng, chậm đóng BHXH hoặc đã thu, trích nộp tiền
đóng BHXH của NLĐ nhưng khơng nộp về cho cơ quan BHXH;
- Trục lợi các chế độ BHXH: tình hình trục lợi các chế độ BHXH rất đáng báo động.
Các hình thức trục lợi rất tinh vi và thường lợi dụng các kẽ hở của pháp luật về BHXH.
286


Những hình thức trục lợi phổ biến bao gồm: lập hồ sơ giả hoặc làm sai lệch nội dung hồ sơ
BHXH để hưởng các chế độ BHXH;
- Cơ sở y tế cấp Giấy chứng nhận nghỉ việc hưởng BHXH không đúng quy định như:
cấp khống, cấp không đúng thẩm quyền;
- Tình trạng gửi đóng BHXH hoặc tăng mức đóng cao để lạm dụng chế độ thai sản;
- Tình trạng sử dụng sổ BHXH, làm giả hồ sơ để hưởng chế độ BHXH một lần;
- Tình trạng vi phạm pháp luật về trốn đóng BHXH bắt buộc sau thanh tra, kiểm tra
chưa được khắc phục triệt để; vẫn cịn tình trạng doanh nghiệp sau khi thanh tra có kết luận
và đã ban hành quyết định xử phạt vi phạm hành chính, nhưng doanh nghiệp cố tình khơng
chấp hành, kể cả khơng nộp tiền xử phạt vi phạm hành chính vào ngân sách nhà nước dẫn
đến tình trạng nhờn luật.
Bớn là, cơ quan BHXH áp lực vì quá nhiều việc. Theo báo cáo của BHXH Việt Nam,

hiện nay, biên chế toàn ngành BHXH mới chỉ có 21.000 người, theo Đề án vị trí việc làm thì
BHXH Việt Nam cần phải có khoảng 27.000 người; dự kiến đến năm 2021, công việc, nhiệm
vụ tăng thêm từ 1,5 lần đến 02 lần so với năm 2018. Bình quân 01 cán bộ thu năm 2021 phải
quản lý 24.773 đối tượng tham gia, tăng khoảng 1.825 đối tượng so với năm 2018; 01 cán bộ
chính sách BHXH năm 2021 quản lý hồ sơ và giải quyết bình quân 8.045 hồ sơ/năm tăng
khoảng 1.400 hồ sơ/năm so với năm 2018; 01 cán bộ giám định BHYT năm 2021 phải quản lý,
giám định 69.515 hồ sơ/năm tăng khoảng 4.960 hồ sơ so với năm 2018 (Bộ Lao động, Thương
binh và Xã hội, 2020). Cơ quan BHXH không đủ khả năng về nhân lực để rà soát thực hiện
khai thác. Nhiệm vụ công tác thu phải thường xuyên theo dõi biến động về lao động, tiền
lương, chức danh nghề, đôn đốc, hậu kiểm, phối hợp thanh tra, kiểm tra, phát triển đối tượng
tham gia BHXH và quản lý thu trong khi công tác thu được ngành BHXH quan tâm đặc biệt,
nhưng với số lượng viên chức, lao động hợp đồng như hiện nay (hơn 5.000 người) với khối
lượng công việc quá lớn: quản lý hơn 15 triệu người tham gia BHXH bắt buộc, trên 12,5 triệu
người tham gia BHTN, trên 550 nghìn người tham gia BHXH tự nguyện (Bộ Lao động,
Thương binh và Xã hội, 2020) thì đã rất áp lực, khó khăn. Vấn đề kiện tồn bộ máy tổ chức
thực hiện BHXH là thật sự cần thiết để đạt được mục tiêu mà Đảng và Nhà nước đề ra.
3. Một số giải pháp nâng cao hiệu quả thực hiện pháp luật bảo hiểm xã hội ở Việt Nam
Xuất phát từ thực trạng pháp luật và thực tiễn thực hiện pháp luật BHXH hiện nay ở
Việt Nam, chúng tôi đề xuất một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả thực hiện pháp luật
BHXH như sau:
Thứ nhất, nâng cao năng lực quản trị và hiệu quả tổ chức thực hiện chính sách bảo hiểm
- Việc kiện tồn bộ máy hoạt động và củng cố hệ thống quản lý cơ quan BHXH ở các
cấp là cần thiết. Trong BHXH cần hình thành một bộ phận chức năng riêng chuyên thực hiện
và theo dõi quản lý hoạt động của chế độ hưu trí và q trình chi trả cho các đối tượng về
hưu ở các cấp. Việc hình thành bộ phận chuyên môn như vậy không đơn thuần chỉ là thêm
287


một chức năng mà đó là một vấn đề cần được thực hiện trên cơ sở những nghiên cứu đầy đủ
về khối lượng công việc, tiêu chuẩn và định mức cơng việc, u cầu trình độ chun mơn và

tổ chức hợp lý;
- Nâng cao năng lực, hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước về BHXH, nhất là trong việc
hoạch định chiến lược phát triển, xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật BHXH.
- Tăng cường sự phối hợp giữa các cấp, các ngành và địa phương trong lãnh đạo, chỉ đạo
tổ chức thực hiện chính sách BHXH, kịp thời xử lý những khó khăn, vướng mắc phát sinh.
- Nâng cao tính tn thủ pháp luật về BHXH thơng qua thực hiện đồng bộ các biện
pháp hành chính, kinh tế, tư pháp để tăng số người tham gia BHXH, đi đôi với chú trọng tăng
số người thụ hưởng quyền lợi BHXH, đặc biệt là chế độ hưu trí.
- Thực hiện giao chỉ tiêu phát triển đối tượng tham gia BHXH cho các địa phương.
- Hoàn thiện bộ máy tổ chức thực hiện chính sách BHXH theo hướng tinh gọn, hiệu lực,
hiệu quả, giảm đầu mối, giảm cấp trung gian như: thực hiện sát nhập đầu mối đơn vị là BHXH
cấp quận, huyện; cấp vụ, ban, giảm đơn vị cấp phịng; giảm cấp phó, tinh giản biên chế;
- Tiếp tục hiện đại hóa quản lý BHXH, đầu tư phát triển công nghệ và phương pháp
quản lý tiên tiến trong tổ chức thực hiện BHXH;
- Tăng cường đẩy mạnh hợp tác đa phương, song phương và nhận sự hỗ trợ về tài
chính, kỹ thuật, kinh nghiệm, cơng nghệ từ phía các tổ chức quốc tế như: Tổ chức Lao động
Quốc tế (ILO), Ngân hàng Thế giới (WB), Liên minh châu Âu (EU), cũng như các quốc gia
trên thế giới về BHXH như: Thái Lan, Trung Quốc, Anh…
Thứ hai, tăng cường công tác tuyên truyền phổ biến pháp luật về BHXH
Công tác tuyên truyền phổ biến pháp luật có ý nghĩa đặc biệt quan trọng để triển khai
chính sách BHXH đối với NLĐ và người sử dụng lao động để họ nắm vững được chủ trương
đường lối của Đảng và Nhà nước, từ đó nhận thức rõ được trách nhiệm, nghĩa vụ và quyền
lợi khi tham gia BHXH. Hiện nay, việc thực hiện chế độ BHXH gặp khơng ít khó khăn do
hiện tượng né tránh nộp BHXH cho NLĐ là khá phổ biến, nhất là cá doanh nghiệp ngoài
quốc doanh do chưa nhận thức đầy đủ tầm quan trọng của chế độ BHXH. Do đó, cần xác
định cơng tác tun truyền chính sách BHXH của Đảng và Nhà nước đối với NLĐ là một
trong những nhiệm vụ thường xuyên. Trong thời gian qua, công tác thông tin này đã được
chú ý, tuy nhiên, chưa thật thường xuyên, nội dung chưa cập nhật và chưa thật phong phú,
chưa đủ liều lượng để NLĐ và người sử dụng lao động nhận thức đầy đủ về ý nghĩa và tầm
quan trọng của chế độ chính sách BHXH trong giai đoạn đổi mới. Chính vì vậy, việc tuyên

truyền giải thích nhằm nâng cao nhận thức về BHXH cho NLĐ và người sử dụng lao động có
ý nghĩa hết sức quan trọng và cấp bách trong giai đoạn này. Đây không chỉ là một công việc
của ngành BHXH mà còn là nhiệm vụ chung của nhiều ngành nhiều cấp và của toàn xã hội.

288


Thứ ba, tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra, giải quyết khiếu nại, tố cáo, xử lý vi
phạm trong lĩnh vực BHXH
Việc tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra, giải quyết khiếu nại, tố cáo, xử lý vi
phạm trong lĩnh vực BHXH là khó thực hiện bởi tình trạng vi phạm pháp luật đang có chiều
hướng gia tăng. Để giải quyết “bài toán” này, cần phải chỉ ra các ngun nhân cụ thể. Có thể
thấy, điển hình là tình trạng doanh nghiệp lợi dụng chính sách cịn có lỗ hổng, chưa đồng bộ,
sự phối hợp giữa các đơn vị chưa hiệu quả và việc xử lý vi phạm chưa kiên quyết để cố tình
chây ỳ, chậm đóng, chiếm dụng tiền BHXH dẫn đến khó khăn trong cân đối quỹ bảo hiểm,
ảnh hưởng trực tiếp đến quyền lợi NLĐ. Để đạt hiệu quả tốt hơn trong thời gian tới, chúng ra
cần đảm bảo đồng bộ trong công tác thanh tra, kiểm tra, xử phạt vi phạm trong lĩnh vực này;
cần sự đồng thuận của các cơ quan không chỉ có ngành dọc của BHXH thành phố. Hàng kỳ
theo thực tiễn cơng tác, cần có các cuộc họp giữa các sở, ban, ngành và Ủy ban nhân dân cấp
huyện phối hợp với BHXH tỉnh nhằm thống nhất các biện pháp nhằm tăng cường thanh,
kiểm tra các đơn vị trên địa bàn, xử lý nghiêm các trường hợp cố tình chây ỳ, trốn đóng,
chậm đóng BHXH, gắn với tiếp tục tháo gỡ khó khăn cho sản xuất, kinh doanh, hỗ trợ các
doanh nghiệp phát triển.
Thứ tư, tăng cường đới thoại chính sách BHXH tới doanh nghiệp và người lao đợng
Các hình thức tuyên truyền, phổ biến chính sách cần đa dạng hóa hơn, đặc biệt là đẩy
mạnh phổ biến BHXH trên các phương tiện truyền thông, đối thoại trực tiếp... Bên cạnh đó,
các viên chức, người lao động của cơ quan BHXH cần phải nắm rõ các chế độ chính sách để
tuyên truyền, tập huấn, trao đổi trực tiếp để các đơn vị sử dụng lao động, NLĐ nhận thức
đúng về quyền lợi và trách nhiệm của mình trong việc tham gia BHXH; phịng ngừa tình
trạng người lao động do thiếu hiểu biết mà bị các doanh nghiệp lợi dụng.

Công tác tuyên truyền phải đổi mới theo hướng thiết thực, cụ thể, sinh động nhằm đạt
được là nâng cao nhận thức cho người lao động, người sử dụng lao động cũng như các đối
tượng thụ hưởng chính sách BHXH. Có như vậy, chính sách BHXH mới thực sự đi vào cuộc
sống của NLĐ, của đối tượng thụ hưởng, giúp họ vượt qua những khó khăn trong cuộc sống;
đồng thời cũng là trang bị cho NLĐ những kiến thức bảo vệ quyền lợi khi họ bị vi phạm
quyền lợi BHXH. Do đó, công tác tuyên truyền phải được thực hiện thường xuyên, sâu rộng
hơn nữa để hiểu và làm đúng chủ trương chính sách của Đảng, Nhà nước về BHXH.
Tổng Liên đồn Lao động Việt Nam và các cấp Cơng đồn ln xem cơng tác tun
truyền đối thoại chính sách là điều kiện hết sức quan trọng để bảo vệ quyền lợi và nâng cao ý
thức về nghĩa vụ, trách nhiệm thực thi pháp luật cho đoàn viên và NLĐ. Tổng Liên đoàn Lao
động Việt Nam thường xuyên chỉ đạo các cấp Cơng đồn chủ động, quan tâm tổ chức thực
hiện các hoạt động truyền thơng về pháp luật lao động nói chung và pháp luật về BHXH.
Chính phủ càng ban hành văn bản đầy đủ, kịp thời, đồng bộ thì cơng tác pháp luật của các
cấp Cơng đồn nói chung và hoạt động tuyên truyền, phổ biến chính sách, pháp luật về lao
động, BHXH cho cán bộ, đoàn viên, người lao động, người sử dụng lao động trong các
doanh nghiệp nói riêng càng có nhiều thuận lợi và đạt kết quả tốt.
289


4. Kết luận
BHXH ln giữ vai trị là một trụ cột quan trọng của hệ thống an sinh xã hội. BHXH
là công cụ hữu hiệu nhất để đảm bảo quyền lợi của NLĐ và gia đình họ, góp phần đảm bảo
an sinh xã hội trong ngắn hạn và dài hạn. Do đó, những giải pháp nâng cao hiệu quả thực
hiện pháp luật BHXH hiện nay sẽ góp phần xây dựng hệ thống pháp luật an sinh xã hội thống
nhất, khoa học, hiện đại, có tính khả thi vì sự phát triển của đất nước. Bên cạnh việc kiện
toàn bộ máy thực thi pháp luật BHXH thì cơng tác tun truyền nâng cao nhận thức của đối
tượng tham gia BHXH là cần thiết để đạt được hiệu quả cao trong thời gian tới.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội (2020), Báo cáo đánh giá tổng kết thi hành Luật
Bảo hiểm xã hội năm 2014 giai đoạn 2016 - 2020.

2. Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội (20200, Báo cáo đánh giá tác đợng của chính
sách bảo hiểm xã hội.
3. Đảng Cộng sản Việt Nam (2018), Nghị quyết số 28-NQ/TW của Ban Chấp hành
Trung ương Đảng khóa XII về cải cách chính sách bảo hiểm xã hợi, ban hành ngày
23/5/2018.
4. Đặng Như Lợi (2020), Chính sách bảo hiểm xã hợi: Lợi ích thiết thực, tính ưu việt, an
toàn
và
đáng
tin
cậy
đối
với
người
lao
động,
nguồn:
truy cập 26/09/2020
5. Giải pháp căn cơ để giảm tình trạng rút bảo hiểm xã hợi mợt lần, nguồn
truy cập 18/11/2021
6. ILO - ILSSA (2018), Labour and social trends in Viet Nam.
7. Nâng cao hiệu quả thi hành pháp luật bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế, nguồn
truy cập 26/03/2019
8. Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam (2014), Luật Bảo hiểm xã hội,
Luật số: 58/2014/QH13, ban hành ngày 20/11/2014.
9. Tăng cường giải pháp thực hiện chính sách bảo hiểm xã hợi tự nguyện, nguồn
truy cập 16/09/2021
10. Xuân Anh (2020), Hệ thống bảo hiểm xã hội ngày càng hiện đại, chuyên nghiệp và
hiệu quả, nguồn: truy cập ngày 15 /02/2020.

290