(Luận văn) nghiên cứu phân chia điều kiện lập địa phục vụ trồng rừng chống xói lở ven sông và kênh rạch vùng nước lợ

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PTNT

TRƯỜNG ĐẠI HỌC LÂM NGHIỆP
--------------------------------

LÃ NGUYÊN KHANG

lu
an
n

va
tn

to

NGHIÊN CỨU PHÂN CHIA ĐIỀU KIỆN LẬP ĐỊA PHỤC VỤ TRỒNG

p

ie

gh

RỪNG CHỐNG XÓI LỞ VEN SÔNG VÀ KÊNH RẠCH VÙNG NƯỚC LỢ

d

oa

nl

w

do
ll

u
nf

va

an

lu
oi

m

LUẬN VĂN THẠC SỸ KHOA HỌC LÂM NGHIỆP

z
at
nh
z
m
co

l.

ai

gm

@
an
Lu

HÀ NỘI, 2010

n

va
ac
th
si


BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PTNT

TRƯỜNG ĐẠI HỌC LÂM NGHIỆP
--------------------------------

LÃ NGUYÊN KHANG

lu

NGHIÊN CỨU PHÂN CHIA ĐIỀU KIỆN LẬP ĐỊA PHỤC VỤ TRỒNG

RỪNG CHỐNG XÓI LỞ VEN SÔNG VÀ KÊNH RẠCH VÙNG NƯỚC LỢ

an
n

va

p

ie

gh

tn

to
nl

w

do

Chuyên ngành: Quản lý bảo vệ tài nguyên rừng
Mã số

d

oa

: 60.62.68

an

lu
ll

u
nf

va

LUẬN VĂN THẠC SỸ KHOA HỌC LÂM NGHIỆP

oi

m
z
at
nh

Người hướng dẫn khoa học
TS. PHÙNG VĂN KHOA

z
m
co

l.
ai

gm

@
an
Lu
n

va

HÀ NỘI, 2010

ac
th
si


1

ĐẶT VẤN ĐỀ
Bờ biển Việt Nam nằm trài dài trên 3.200km với 114 cửa sơng lớn nhỏ và có
thể chia làm 4 vùng tự nhiên là Vịnh Bắc Bộ, Trung Bộ, Đông Nam Bộ và Vịnh
Thái Lan. Hàng năm, nước ta có khoảng 6 ÷ 10 cơn bão đổ vào dải ven bờ đã và
đang là mối đe dọa nghiêm trọng đến môi trường sinh thái và đời sống của con
người. Trong những thập niên qua, hiện tượng xói lở bờ sơng, cửa biển tăng cả quy
mơ và tính chất nguy hiểm, có đến 397 đoạn bờ đã và đang bị xói lở với tổng chiều
dài 920km, tốc độ bình qn 5 ÷ 10m/năm, cá biệt có đoạn 30 ÷ 50m/năm, thậm chí
đến 120m/năm. Ở vùng châu thổ sơng Hồng và sơng Mê Kơng nổi tiếng về bồi tụ,

lu

xói lở xuất hiện. Châu thổ sông Mê Kông, bờ Bồ Đề dài 36km bị xói lở 30 ÷

an

50m/năm trong nhiều năm. Ở châu thổ sông Hồng, dải bờ Giao Hải - Văn Lý dài

va
n

30km bị xói lở 10 ÷ 15m/năm hơn nửa thế kỷ qua, mặc dù đã có đê kè ngăn chặn

tn

to

(Tiến và nnk, 2002). So sánh xói lở bờ biển Hải Hậu nằm giữa cửa Ba Lạt và Lạch

gh

Giang, qua hai giai đoạn 1965 - 1990 và 1991 - 2000, trên chiều dài gần 20km, mặc

p

ie

dù ít bão nhưng tốc độ xói lở tăng từ 8,6m/năm lên 14,5m/năm và diện tích xói sạt

w

do

tăng từ 17ha/năm lên 25ha/năm (Thanh et al, 2004).

oa

nl

Tác dụng của các dải rừng phòng hộ vùng ven bờ vùng cửa sơng đóng một

d

vai trị cực kỳ quan trọng trong việc bảo vệ và phát triển đất bồi tụ, hạn chế xói lở

an

lu

bờ, làm giảm tốc độ gió, sóng và dịng triều vùng có đê ven biển và trong cửa sơng.

va

Ngồi tác dụng chắn sóng, chắn gió bảo vệ vùng bờ, lắng đọng phù sa ..., rừng

ll

u
nf

phòng hộ ven bờ cịn có tác dụng cải thiện mơi trường, tạo điều kiện thuận lợi cho

m

cư trú, sinh sản và hình thành năng suất của nhiều lồi hải sản, chim nước, chim di

oi

cư, làm phong phú thêm nguồn tài nguyên động vật ven biển. Từ thực tế đã chứng

z
at
nh

minh ở vùng ven bờ nào duy trì được hệ thống rừng phịng hộ thì ở đó ngặn chặn
hoặc giảm thiểu được q trình xói lở và sa bồi cửa sơng, giảm thiểu được những

z

gm

@

thiệt hại do thiên tai gây ra, điều này đã chứng tỏ những dải rừng phòng hộ ven bờ
có một vai trị hết sức quan trọng trong bảo vệ mơi trường.

l.
ai

m
co

Mặc dù giá trị của rừng phịng hộ dải ven bờ rất lớn nhưng do chưa có
phương thức và kỹ thuật quản lý thích hợp mà diện tích rừng phịng hộ, đặc biệt là

an
Lu

rừng tự nhiên bị suy giảm nhanh chóng. Theo số liệu thống kê của Bộ Nông nghiệp

n

va
ac
th
si


2

và Phát triển nơng thơn, diện tích rừng ngập mặn trên tồn quốc tính đến hết tháng
12 năm 2008 là 64.042 ha. So với năm 1999, diện tích rừng ngập mặn là 156.608
ha thì diện tích rừng ngập mặn nước ta giảm 92.566 ha, khoảng 59%. Những
nguyên nhân chủ yếu dẫn tới tình trạng đó là hoạt động khai phá rừng ngập mặn để
lấy đất sản xuất nông nghiệp và phá rừng ngập mặn để nuôi trồng thuỷ sản. Tham
gia vào khai thác đất rừng ngập mặn để nuôi trồng thủy sản khơng chỉ có các hộ gia
đình sống ở vùng rừng ngập mặn, mà cịn có cả những tổ chức và cá nhân có năng
lực kinh tế ở các thành phố lớn, thậm chí ở nước ngồi, họ muốn đầu tư vào Việt
Nam với mục tiêu nhanh chóng sinh lời. Một trong những nguyên nhân quan trọng
khác là việc quản lý rừng ngập mặn còn lỏng lẻo của các cơ quan Nhà nước, sự phối

lu

an

hợp không chặt chẽ giữa các ngành, các cấp ở địa phương trong quy hoạch và phát

n

va

triển rừng ngập mặn.

tn

to

Nhận thức được những thiệt hại to lớn do bị suy giảm về diện tích, chất

gh

lượng rừng ngập mặn, trong những năm qua Nhà nước đã đầu tư nhiều tỷ đồng để

p

ie

xây dựng và kiên cố hố hệ thống kè đê bờ sơng, đê biển. Nhưng hàng năm nhiều

do

đoạn đê vùng cửa sông, ven biển vẫn bị xói lở mạnh mẽ, thậm chí nứt, sạt vỡ, ảnh

nl

w

hưởng trực tiếp tới đời sống kinh tế xã hội của các địa phương. Để giảm thiệt hại

d

oa

của thiên tai, trong những năm gần đây Chính phủ đã phối hợp với nhiều tổ chức

an

lu

trong và ngoài nước đầu tư kinh phí và kỹ thuật để khơi phục và trồng mới rừng

va

phòng hộ ven bờ ở nhiều nơi như Quảng Ninh, Hải Phịng, Thái Bình, Nam Định,

u
nf

Ninh Bình, Nghệ An, Thanh Hoá .... Tuy nhiên, việc xây dựng và quản lý rừng

ll

phịng hộ cho dải ven biển nói chung hay các vùng cửa sơng, kênh rạch nói riêng

m

oi

cịn thiếu cơ sở khoa học. Trên thực tế phần lớn người ta trồng rừng phịng hộ ở

z
at
nh

vùng cửa sơng, kênh rạch là dựa vào kinh nghiệm, họ thường áp dụng các biện pháp
phân vùng chọn đất, chọn loài cây, kỹ thuật trồng rừng thơng thường mà chưa có

z

nhiều luận cứ khoa học để phân chia lập địa thích hợp với lồi cây đem trồng, nên ít

@

gm

nhiều đã ảnh hưởng đến năng suất, chất lượng rừng trồng. Nhằm đóng góp cơ sở

l.
ai

khoa học cho cơng tác xây dựng rừng phịng hộ cửa sơng, kênh rạch vùng nước lợ

m

co

chúng tôi thực hiện đề tài “Nghiên cứu phân chia điều kiện lập địa phục vụ trồng

an
Lu

rừng chống xói lở ven sơng và kênh rạch vùng nước lợ”.

n

va
ac
th
si


3

Chương 1
TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
1.1. Trên thế giới
1.1.1. Những nghiên cứu về lập địa và phân chia điều kiện lập địa
Lập địa nguyên tiếng Đức là Standort, từ này gồm hai từ gộp lại là “Stand”
và “Ort”, Stand có nghĩa là trạng thái, hồn cảnh, cịn Ort có nghĩa là địa phương.
Như vậy, Standort có nghĩa là hoàn cảnh tự nhiên ở một địa phương hay địa bàn cụ
thể. Từ Standort được các nhà khoa học Trung Quốc dịch là Li-Ti, Việt Nam dùng

lu
an

theo nguyên âm Hán - Việt là lập địa. Còn tiếng Anh là Site, tiếng Pháp là Station.

n

va

Theo các nhà lập địa Đức: “Dưới khái niệm lập địa ta hiểu một phạm vi địa

tn

to

hình nhất định với tất cả những yếu tố của ngoại cảnh ảnh hưởng đến sự sinh trưởng

gh

của cây cối” [51]. Ở Liên Xô (cũ), lập địa được hiểu là những điều kiện của nơi sinh

p

ie

trưởng rừng, nghĩa là các yếu tố ngoại cảnh tác động và tạo nên các kiểu rừng nhất

w

do

định và ảnh hưởng tới sức sinh trưởng của rừng. Năm 1955, Hills [17] đã đưa ra

oa

nl

định nghĩa lập địa như sau: “Lập địa là một phức hợp hoàn cảnh của khí hậu, địa

d

hình, nền vật chất tạo đất, đất, nước ngầm, cộng đồng của động thực vật và con

an

lu

người”. Năm 1971, dựa theo thuyết lâm hình của Sucasep (1958). W.Schwanecker

u
nf

va

[51] đã đưa ra các yếu tố hình thành lập địa (bảng 1.1).

ll

Bảng 1.1. Các yếu tố hình thành lập địa (W.Schwanecker, 1958)

oi

m
Sinh thái cảnh
(lập địa theo
nghĩa hẹp)

z
at
nh

z

Sinh địa quần
thể nhân tác

m
co

l.
ai

Quần thể
sinh vật

Sinh địa quần
thể tự nhiên
(lập địa theo
nghĩa rộng)

gm

@

an
Lu

Các yếu tố tĩnh:
Khí hậu
Địa hình
Đất
Các yếu tố động:
Thế giới động vật
Thế giới thực vật
Thế giới vi sinh vật
Các yếu tố nhân tác:
Xã hội con người

n

va
ac
th
si


4

Như vậy, khái niệm lập địa bắt đầu từ khái niệm sinh thái phát sinh và mang
tính chất khu vực, không gian thuộc về một lãnh thổ bất kỳ, bắt đầu từ toàn bộ trái
đất và kết thúc ở một khoảnh nhỏ bé.
Tóm lại, xác đinh lập địa tức là xác định những yếu tố ngoại cảnh ảnh hưởng

và quyết định đến sự hình thành các kiểu quần hệ thực vật khác nhau (quần thể tự
nhiên và thứ sinh) và năng suất sinh trưởng của chúng.
Các nhà lâm nghiệp Đức như Krutch (1814, 1849) Pleil (1821, 1829),
Ramann (1867, 1885) và Valter (1887, 1925) tiến hành nghiên cứu lập địa trong

lu

mối quan hệ hẹp đó là mối quan hệ giữa sinh trưởng của thực vật rừng với các yếu

an

tố của môi trường thơng qua khí hậu, địa hình, đất mà khơng cần chú ý tới yếu tố

va
n

địa lý. Thực chất của phương pháp này là phương pháp phân kiểu lập địa. Sau này

tn

to

phương pháp này vẫn được John.R.Fones (1969) [61] sử dụng.

ie

gh

Sang thế kỷ 20 phương pháp phân vùng lập địa của Krauss (1825, 1835,

p

1935, 1954) ra đời bằng việc nghiên cứu mối quan hệ giữa thực vật rừng và lập địa

do

nl

w

trong một khơng gian nhất định, nó bao gồm việc mơ tả, phân tích, hệ thống hóa và

d

oa

vẽ bản đồ từng lập địa riêng lẻ.

an

lu

Sau đó ngành lâm nghiệp Đức đã kết hợp hai phương pháp trên thành một

va

phương pháp điều tra lập địa tổng hợp và kết quả điều tra lập địa lâm nghiệp ở vùng

u
nf

đồng bằng và trung du Cộng hòa dân chủ Đức (cũ) do Kopp và Schwanecker làm,

ll

tương đồng với kết quả điều tra phân vùng lập địa nông nghiệp do Schmidt và

m

oi

Dietmann làm năm 1974. Tổng kết các kinh nghiệm điều tra lập địa trong và ngoài

z
at
nh

nước, các giáo sư H.I.Friedler,W.H. Neber và W. Hunger (1982) (trích dẫn từ

z

Nguyễn Văn Khánh (1996)) [22] đã biên soạn “Giáo trình điều tra lập địa chú ý tới

gm

@

vùng nhiệt đới”, giáo trình này đã đưa ra các đơn vị lập địa cơ bản, như: vùng sinh

l.

ai

trưởng, khu sinh trưởng, phạm vi bức khảm và dạng lập địa. Mỗi đơn vị lập địa đều

m
co

có sự so sánh với đơn vị khí hậu và đơn vị cảnh quan cụ thể.

an
Lu

Trên cơ sở học thuyêt Docuchaep, ở Nga và Liên Xô (cũ) lại có nhiều kiểu
phân chia tự nhiên để phục vụ sản xuất nông - lâm nghiệp. Trong lâm nghiệp

n

va
ac
th
si


5

Sucasep cho rằng “Kiểu rừng chỉ có thể phân loại ở nơi có rừng, nơi khơng có rừng
cần xác định kiểu điều kiện lập địa. Kiểu điều kiện lập địa là tập hợp những khoảnh
đất có khả năng xuất hiện những thực vật giống nhau, nghĩa là ở phức hệ giống
nhau về các yếu tố tự nhiên, như: khí hậu, đất đai,…”, cùng thời điểm đó
Pronhepnhiac, một chuyên gia trồng rừng đã đưa ra phương pháp xác định lập địa

phục vụ cho trồng rừng và phương pháp này đã được ứng dụng rộng rãi ở Ucraina
(1955). Trên cơ sở của hai yếu tố độ phì và độ ẩm có sự tham gia của thực vật chỉ
thị, ơng chia độ phì ra 4 nhóm, mỗi nhóm ứng với một kiểu rừng nhất định. Độ ẩm
đất chia ra làm 6 cấp từ khơ đến đầm lầy. Độ ẩm và độ phì kết hợp với nhau dưới

lu

một điều kiện khí hậu nhất định tạo ra các đơn vị lập địa.

an
n

va

Sau đó một hướng phân loại lập địa khác được thực hiện bởi các nhà khoa

tn

to

học Blaglovidop, Buakep (1958, 1959) và Trectov (1977, 1981). Blaglovidop và

gh

Buakep cho rằng đặc điểm quần hệ thực vật rừng hình thành phụ thuộc vào các yếu

p

ie

tố khí hậu, đá mẹ hình thành đất, địa hình và mức độ thốt nước. Theo Trectop

w

do

(trích dẫn từ Đỗ Đình Sâm,1990) [31] ba yếu tố này phản ánh tiềm năng sản xuất

oa

nl

của lập địa và tác động tổng hợp thông qua sự hình thành các kiểu mùn của đất rừng

d

nghĩa là mỗi kiểu mùn hình thành phản ánh đặc điểm của ba yếu tố trên.

lu

an

Ở Trung Quốc, khái niệm lập địa được du nhập vào từ những năm sau giải

u
nf

va

phóng (1950) nhưng phát triển rất chậm chạp, mãi đến những năm 90 của thế kỷ

ll

XX các nhà khoa học Trung Quốc mới thực sự chú ý đến nó. Năm 1993, Dương Kế

oi

m

Cảo (trích dẫn từ Nguyễn Văn Khánh, 1996) [22] đã tiến hành áp dụng phương

z
at
nh

pháp điều tra và phân vùng lập địa ở Thái Hàng Sơn - một khu vực rộng lớn
(100.000 km2) thuộc Đông Bắc Trung Quốc. Sáu cấp phân vị đã được tác giả sử

z

dụng để điều tra là: (1) Cấp khu lập địa; (2) Cấp á khu lập địa: Phân chia theo sự

@

gm

khác nhau của khí hậu có sự tham khảo của địa mạo và thực vật; (3) Tiểu khu lập

m
co

l.
ai

địa: Phân chia theo địa mạo và nham; (4) Nhóm kiểu lập địa: Phân chia theo độ
cao tuyệt đối, hướng dốc, vị trí dốc, độ dốc (dưới 150 và trên 150 ); (5) Kiểu lập địa:

an
Lu

Phân chia theo độ dày tầng đất (dưới 30cm và ≥ 30cm), chất đất (sét - thịt - thịt pha
cát - cát); (6) Kiểu phụ lập địa: Phân chia theo độ dày tầng đất mặt (dưới 15cm và

n

va
ac
th
si


6

≥ 15cm), độ pH (pH < 6,5; pH: 6,5 ÷ 7,5; pH > 7,5) mức nước ngầm (nông < 0,5m;
trung bình: 0,5m ÷ 1,5m; sâu > 1,5m).
Ngồi ra, một số nghiên cứu khác về lập địa trên thế giới được thực hiện trên
một diện tích hẹp, đó là sử dụng kiểu lập địa để đề xuất tập đoàn cây trồng như
trong nghiên cứu của Petec.R.Stevens (1986), hoặc ở Úc đã tiến hành đánh giá độ
thích hợp của một lồi cây cụ thể trên một lập địa cụ thể (trích dẫn từ Nguyễn Văn
Khánh, 1996) [22].

1.1.2. Một số đặc điểm cơ bản của vùng nước lợ

lu

Nước lợ là nước có độ mặn cao hơn nước ngọt nhưng không cao bằng nước

an
va

mặn. Nước lợ có thể được tạo ra do sự pha trộn nước ngọt với nước biển như vùng

n

cửa sông hoặc do các bể nước ngầm/tầng ngậm nước bị ảnh hưởng bởi các loại hoá

tn

to

thạch lợ. Về phương diện kỹ thuật, hàm lượng muối trong nước lợ dao động trong

ie

gh

khoảng từ 0,5 ÷ 30 g/lít và thường được biểu thị bằng 0.5 ÷ 30 phần nghìn (ppt hoặc

p

‰). Nhìn chung, trong nhiều trường hợp, độ mặn của nước lợ không cố định mà nó

do

nl

w

thay đổi theo khơng gian và thời gian (Wikipedia, 2009). Vì vậy, theo khái niệm

oa

này thì tồn bộ vùng cửa sông Hồng của Việt Nam thuộc môi trường nước lợ do có

d

độ mặn trong khoảng 9.2 – 26.7‰ (Wösten và cộng sự, 2003) [60] .

an

lu

va

Trong tự nhiên, các vùng nước lợ thường gặp chủ yếu bao gồm các vùng

u
nf

cửa sông, khu vực rừng ngập mặn, biển nước lợ (như biển Baltic - vùng nước lợ lớn

ll

nhất thế giới, biển Đen) và hồ nước lợ (như hồ Chillka - Ấn Độ, Hồ Charles - Hoa

m

oi

Kỳ, Hồ de Oviedo tại Cộng hòa Dominicana) (Wikipedia). Tuy nhiên, vùng nước lợ

z
at
nh

chủ yếu ở Việt Nam tập trung vào các vùng cửa sông chính như sơng Hồng (cửa Ba

z

Lạt - Nam Định), sơng Thái Bình (cửa Thái Bình), sơng Mã (cửa Hới - Thanh Hố),

l.
ai

Hữu Khải, Nguyễn Văn Tuần, 2001) [21] .

gm

@

sơng Cả (cửa Hội - Hà Tĩnh) và các cửa của sông Mekong ở miền Nam (Nguyễn

m
co

Các vùng cửa sông được chia làm 3 loại chính, bao gồm cửa sơng ưu sóng

an
Lu

(wave-dominated, như cửa Ba Lạt (sông Hồng) tại Nam Định), cửa sông ưu phù sa

n

va
ac
th
si


7

(fluvial dominated, như cửa sông Mekong tại miền Nam Việt Nam) và cửa sông ưu
thuỷ triều (tide-dominated) (Maren, 2004) [57] .
Sự xâm mặn từ biển khơi vào các cửa sông do sóng biển có thể gây ra các
vấn đề nghiêm trọng cho canh tác nông nghiệp và thuỷ sản nước ngọt nhưng lại
mang lại những nguồn lợi rất lớn cho nền canh tác nông ngư nước lợ (Hoanh và
cộng sự, 2009) [59]. Chiều dài vùng nước lợ của cửa sông thay đổi tương đối lớn
theo không gian và thời gian. Chẳng hạn, một số vùng cửa sơng (của Pháp) thường
có chiều dài khoảng 25 ÷ 75 km nhưng ảnh hưởng của sóng thuỷ triều có thể vươn
tới cự ly khoảng 133 km tính từ cửa sơng về phía đất liền (Mikhailova và Isupova,

lu
an

2005) [62]. Trong khi đó, một số vùng cửa sông ở đồng bằng sông Cửu Long của

n

va

Việt Nam có chiều dài vùng nước lợ từ 20 ÷ 30 km tính từ mặt giáp biển về phía

tn

to

ngược dịng sơng (Nguyen và Savenije, 2006) [52].

gh

Tại các vùng cửa sông trong khu vực Đông Nam Á, do lũ lụt diễn ra mạnh

p

ie

mẽ cho nên gây ảnh hưởng lớn tới hiện tượng xói lở đất ven bờ, ven biển. Chẳng

w

do

hạn, vùng cửa sơng Hồng của Việt Nam có thể xem là một ví dụ khá điển hình, bởi

oa

nl

vì trong khi ở chỗ này có q trình tích tụ phù sa nhanh chóng thì chỗ khác lại diễn

d

ra q trình xói lở nghiêm trọng. Thậm chí, có những nơi chỉ trong 2 thập kỷ đã có

lu

2004) [57] .

u
nf

va

an

tới 2 km đất bị xói lở và cuốn trơi trong khi có chỗ được bồi tụ tới 5 km (Maren,

ll

1.1.3. Nghiên cứu về các nhân tố sinh thái dưới thảm thực vật vùng cửa sông,

oi

m

ven biển

z
at
nh

Nghiên cứu về các nhân tố sinh thái ảnh hưởng đến sự hình thành và phát

z

triển của thực vật vùng cửa sơng, ven biển đã có nhiều tác giả đề cập đến. Theo V.J.

gm

@

Chapman (1975) [55], có 7 yếu tố sinh thái cơ bản ảnh hưởng đến sự phát triển của

l.
ai

thực vật vùng này đó là: Nhiệt độ, thể nền đất bùn, sự bảo vệ, độ mặn, thủy triều,

m
co

dòng chảy hải lưu, biển nông. V.J. Chapman (1975) [55], P.B. Tomlinson (1986)
[67] cho rằng nhiệt độ là nhân tố quan trọng ảnh hưởng đến sự sinh trưởng và phân

an
Lu

bố của thực vật. Thực vật ở vùng cửa sông, ven biển sinh trưởng tốt ở môi trường

n

va
ac
th
si


8

có nhiệt độ ấm, nhiệt độ của tháng lạnh nhất không dưới 200C, biên độ nhiệt theo
mùa không vượt quá 100C. P.Saenger và cộng sự (1983) (trích dẫn từ Nguyễn
Hồng Trí, 1999) [41] đã giải thích sự có mặt thực vật ngập mặn ở một vùng nào đó
tùy thuộc nhiệt độ khơng khí và nhiệt độ nước. A.N. Rao (1986) [64] nhận định
rằng trong các nhân tố khí hậu thì lượng mưa là nhân tố quan trọng với vai trò cung
cấp nguồn nước ngọt cho thực vật tăng trưởng và phát triển.
Trong các nhân tố sinh thái thì độ mặn là nhân tố quan trọng nhất ảnh hưởng
đến tăng trưởng, tỷ lệ sống, phân bố các loài thực vật ở vùng nước lợ. De Hann (1931)
(trích dẫn từ Aksornkoae, 1993) [53] cho rằng rừng ngập mặn tồn tại, phát triển ở nơi

lu

an

có độ mặn từ 10 ÷ 30‰ và các tác giả đã chia thực vật ngập mặn thành hai nhóm;

n

va

nhóm phát triển ở độ mặn từ 10 ÷ 30‰ và nhóm phát triển ở độ mặn từ 0 ÷ 10‰

tn

to

Yếu tố giới hạn sự phân bố của rừng ngập mặn là sự thiếu vắng muối trong

gh

đất và nước. Mỗi loại cây ngập mặn chịu đựng một độ mặn nhất định. Khi độ mặn

p

ie

trong đất tăng và tầng bùn giảm thì cây cịi cọc, cành ngắn, lá nhỏ và dày hơn (A.N.

w

do

Rao, 1986) [64]. Nhiều nghiên cứu cho thấy, cây ngập mặn có thể tồn tại được trong

oa

nl

nước ngọt một thời gian nào đó, nhưng sinh trưởng của cây giảm dần, sau vài tháng

d

nếu không được cung cấp một lượng muối thích hợp thì cây sinh trưởng rất kém, lá

lu

an

cây có nhiều chấm đen và vàng do sắc tố bị phân hủy, lá sớm rụng. Hầu hết các cây

u
nf

va

ngập mặn đều sinh trưởng tốt ở mơi trường nước có độ mặn từ 25 ÷ 50‰ độ mặn

ll

nước biển. Khi độ mặn càng cao thì sinh trưởng của cây càng kém, sinh khối của rễ,

z

at
nh

Nguyễn Hồng Trí, 1999) [41].

oi

m

thân và lá đều thấp dần, lá sớm rụng (Saenger và cộng sự, 1983) (trích dẫn từ

Nhiều tác giả cho rằng đất là nhân tố chính giới hạn sự tăng trưởng và phân

z

@

bố cây ngập mặn (Gledhill, 1963; Giglioli và King, 1966; Clark và Hannonn, 1967;

l.
ai

gm

S. Aksornkoae và cộng sự, 1985) (trích dẫn Aksornkoae, 1993) [53]. Đất rừng ngập
mặn là đất phù sa bồi tụ có độ muối cao, thiếu O2, giàu H2S, rừng ngập mặn thấp và

m
co

cằn cỗi trên các bãi lầy có ít phù sa, nghèo chất dinh dưỡng. A.Karim và cộng sự

an
Lu
n

va
ac
th
si


9

cho biết sự phát triển của thực vật ngập mặn liên quan đến số lượng phù sa lắng
đọng và cây đạt chiều cao cực đại ở nơi có lớp đất phù sa dày.
S. Aksornkoae (1993) [53] nghiên cứu đất ngập mặn ở Thái Lan, còn A.
Karim (1983, 1988) nghiên cứu đất ngập mặn ở Sundarbans - Banglades có độ pH
từ 6,5 ÷ 8; độ mặn của đất từ 3,3 ÷ 17,3‰ và ơng chia đất làm 3 loại: loại có độ
mặn thấp dưới 5‰, loại có độ mặn trung bình từ 5 ÷ 10‰ và loại có độ mặn cao
trên 15‰. J.K. Choudhury (1994) [56] nghiên cứu tính chất lý hóa của đất rừng
ngập mặn ở Sundarbans - Ấn Độ cho thấy đất ở tầng 0 ÷ 15cm có tỷ lệ cát từ 15,25
÷ 49,25%; độ pH từ 7 ÷ 8; N: 0,02 ÷ 0,09%; P: 0,1 ÷ 0,2%; CaO: 0 ÷ 6%; C: 0,5 ÷ 1,0%.

lu
an

Nhìn chung, trên thế giới kết quả nghiên cứu về các lĩnh vực, như: điều kiện

va

n

đất đai, kỹ thuật trồng rừng cây ngập mặn, trồng rừng chống xói lở ven sơng/kênh

tn

to

rạch vùng nước lợ đã ít nhiều được quan tâm đề cập, tuy nhiên kinh nghiệm được

gh

tổng hợp về vấn đề này còn hạn chế, mang tính chất nhỏ lẻ. Hơn nữa, các kết quả

p

ie

nghiên cứu phần lớn chỉ mang tính địa phương, rất khó vận dụng từ quốc gia này

w

do

sang quốc gia khác, cùng này sang vùng khác. Vì vậy, việc nghiên phân chia điều

oa

nl

kiện lập địa phục vụ trồng rừng chống xói lở ở ven sông và kênh rạch vùng nước lợ

d

tại một địa phương cụ thể là việc làm rất cần thiết và cấp bách hiện nay.

va

an

lu

1.2. Trong nước

ll

u
nf

1.2.1. Những nghiên cứu về lập địa và phân chia điều kiện lập địa

oi

m

Những cơng trình nghiên cứu đầu tiên trong nước mang nội dung của lập địa

z
at
nh

đó là: “Bước đầu nghiên cứu rừng miền Bắc Việt Nam” của Trần Ngũ Phương [26],
mặc dù thực chất của nghiên cứu này là phân loại rừng dựa vào sinh thái phát sinh

z

nhưng phần nào đã mang nội dung của lập địa đó là trạng thái đất đai tương ứng với

@

gm

trạng thái rừng. Cịn cơng trình “Thảm thực vật rừng Việt Nam” [44] của Thái Văn

l.
ai

Trừng đã đi sâu hơn Trần Ngũ Phương, đó là ngồi những nhân tố thuộc lập địa

m
co

theo nghĩa hẹp như: khí hậu, địa hình, thổ nhưỡng. Tác giả cịn sử dụng các nhân tố
niệm lập địa là sinh địa quần thể nhân tác.

an
Lu

thuộc lập địa theo nghĩa rộng đó là yếu tố thực vật và yếu tố nhân tác, vì thế khái

n

va
ac
th
si


10

Đến cuối thập niên 60, việc nghiên cứu về lập địa để xác định loại hình thực
vật và loại cây trồng thích hợp được ngành Lâm nghiệp chấp nhận trên cơ sở
phương pháp điều tra lập địa tổng hợp của nước Đức. Tuy nhiên điều kiện lập địa
được nghiên cứu trên vùng đất rộng và gần như chưa đề cập đến điều kiện lập địa
của các vùng ngập mặn ven biển, cửa sông, kênh rạch.
Năm 1982, Labrousse đã dùng hai thành phần địa hình, địa mạo và thổ
nhưỡng để xác lập một bản đồ lấy tên chung là Land form map, trong đó địa hình,
địa mạo lấy yếu tố kiểu địa hình tổng hợp với 2 yếu tố của thổ nhưỡng là nền vật
chất tạo đất và độ dày tầng đất. Từ bản đồ này kết hợp với bản đồ kiểu khí hậu sẽ

lu
an

thuyết minh được điều kiện lập địa ở từng địa bàn cụ thể. Trong các thành phần và

n

va

chỉ tiêu tham gia xây dựng bản đồ Land form thì vùng ven biển, cửa sơng của Việt

tn

to

Nam có được đề cập đến với đơn vị địa mạo thổ nhưỡng là đồng bằng phù sa

gh

sông/biển; điều kiện thổ nhưỡng bao gồm (Đất Mangrove ngập theo triều, đất chua

p

ie

phèn, đất mặn) và tương ứng là kiểu địa hình: Địa hình ngập mặn, địa hình trũng

w

do

bằng và địa hình bằng.

oa

nl

Năm 1985, Trectop đã nghiên cứu và phân loại các kiểu lập địa đất rừng Việt

d

Nam, trong đó có cũng có đề cập đến các kiểu lập địa ở vùng ven sông, ven biển đó

lu

va

an

là những kiểu lập địa sau:

Đất

Thực vật
Rừng kín thốt nước

và ven sơng

mặt

kém ven bờ
Rừng thưa cây tràm

ll

Đất thốt nước yếu vùng trũng thấp Đất phù sa glây tầng

z
at
nh

u
nf

Kiểu lập địa

oi

m

Đất thoát nước yếu vùng trũng thấp

@

Đất mặn glây

Rừng ngập mặn

m
co

l.
ai

gm

Đất đọng nước ven bờ biển

Đất mặn glây

z

ven bờ biển

an
Lu

Những thành tựu trong nghiên cứu đất lâm nghiệp phải kể đến sự đóng góp
của Nguyễn Ngọc Bình (1970, 1979, 1986). Sự tổng qt hóa cơng trình nghiên cứu

n

va
ac
th
si


11

đã cho thấy đặc điểm cơ bản của đất đai theo phát sinh học và tính quy luật của diễn
thế rừng trong tương lai. Quá trình hình thành đất gắn liền với sự hình thành và phát
triển của rừng theo một quy luật tự nhiên nhất định, trong lâm học gọi đó là vịng
tuần hồn sinh học. Các nghiên cứu về đất của nhiều tác giả đã khẳng định vai trị
quyết định của chất hữu cơ trong q trình hình thành độ phì đất, trong đó hàm
lượng mùn là chỉ tiêu quan trọng nhất để đánh giá độ phì đất, chọn đất cũng như các
mơ hình, các kiểu sử dụng đất nông - lâm nghiệp phù hợp.
Một nghiên cứu ứng dụng quan trọng mở ra một hướng mới là việc xây dựng
quy trình điều tra lập địa đã được thực hiện và đưa vào áp dụng ở Việt Nam thuộc

lu
an

Viện Điều tra quy hoạch rừng, các tác giả, như: Nguyễn Ngọc Nhị, Võ Văn Du,

n

va

Nguyễn Văn Thường, Đỗ Thanh Hoa (1971), từ đó ngành lâm nghiệp nước ta đã lấy

tn

to

quy trình này và hồn thiện dần vào các năm 1976, 1982, 1984, 1992 để phục vụ

Năm 1996, Nguyễn Văn Khánh đã có những đóng đáng kể trong nghiên cứu

p

ie

gh

kinh doanh rừng đặc biệt là phân chia điều kiện lập địa trồng rừng.

w

do

phân vùng lập địa lâm nghiệp của Việt Nam [22]. Những đóng góp đó là: (1) Lần

oa

nl

đầu tiên ở Việt Nam các cấp phân vị lập địa lâm nghiệp được xây dựng hoàn chỉnh

d

để sử dụng thống nhất cho cả nước; (2) Các cấp phân chia, các chỉ tiêu tương ứng

lu

an

được xác lập và định lượng cụ thể; (3) Đưa mùa nhiệt (mùa nóng, mùa lạnh) và

u
nf

va

mùa mưa ẩm (mùa mưa, mùa khô) vào tham gia phân chia và cải tiến bảng phân

ll

kiểu khí hậu 3 yếu tố của Gausen và Legris thành bảng phân kiểu khí hậu thành 4

oi

m

yếu tố; (4) Sử dụng kiểu địa hình để hỗ trợ cho việc nội suy khí hậu ở những nơi mà

z
at
nh

trạm khí tượng thủy văn q thưa hoặc khơng có vì sự đồng nhất về độ cao, độ chia
cắt,…. của địa hình phần nào quyết định sự đồng nhất của khí hậu; (5) Xây dựng

z

bản đồ lâm nghiệp Việt Nam đến cấp tiểu vùng với 4 bảng tra thuộc 4 thành phần:

@

gm

Khí hậu, địa hình, đất và thực vật từ bản đồ và các bảng tra kèm theo có thể hiểu
căn cứ vào đó để đề xuất ý kiến sử dụng.

m
co

l.
ai

được điều kiện lập địa ở một lãnh thổ cần thiết một cách nhanh chóng đồng thời

an
Lu
n

va
ac
th
si


12

Các nghiên cứu về phân chia điều kiện lập địa cho những vùng đất dốc, đồi
núi đã được nghiên cứu khá kỹ và đã được xây dựng thành quy trình cịn những
vùng đất bằng, ven sơng, ven biển mới chỉ dừng lại ở một số nghiên cứu mang tính
chất liên quan, phục vụ cho việc xác định điều kiện lập địa. Một số nghiên cứu điển
hình như sau:
Lê Văn Tự (1994) đã thiết lập bản đồ thổ nhưỡng hai huyện Nhà Bè và Cần
Giờ. Tác giả căn cứ vào tình trạng ngập mặn (thường xuyên hay theo con nước) và
tầng sinh phèn nơng (0 ÷ 50 cm) hay sâu (trên 50 cm) đã chia nhóm đất mặn chủ
yếu ở Cần Giờ thành 7 loại, trong đó loại đất ngập mặn phèn tiềm tàng, tầng sinh

lu
an

phèn nông nhiều bã hữu cơ ngập mặn thường xuyên chiếm 27.280 ha.

va

n

Nguyễn Ngọc Bình (1996) [3] đã nghiên cứu các loại đất ở rừng ngập mặn

tn

to

Cà Mau, đất ngập mặn mùn rất lỗng khơng có thực vật phân bố, đất ngập mặn mùn

gh

lỗng có Mắm trắng tiên phong cố định bãi bồi, đất ngập mặn dạng sét, đất ngập

p

ie

mặn phèn tiềm tàng sét mềm có Đước, đất ngập mặn phèn tiềm tàng cứng có Đước,

nl

w

do

Đà, Cóc trắng.

oa

Đối với đất ngập mặn, Ngơ Đình Quế và các cộng sự (2003) cho rằng: Chất

d

hữu cơ là một trong những nhân tố quyết định đến sinh trưởng của rừng, nếu hàm

lu

va

an

lượng chất hữu cơ trong đất ngập mặn thấp hơn 1% thì sinh trưởng xấu, nhưng nếu

u
nf

quá cao, lớn hơn 15% thì cũng kìm hãm sinh trưởng của cây và cũng có thể làm cây

ll

trồng bị chết do mơi trường đất bị ơ nhiễm [29].

m

oi

Ngơ Đình Quế, Ngơ An (2001) [28] đã cứu đề xuất các tiêu chuẩn phân chia

z

at
nh

lập địa cho vùng ngập mặn ven biển với tỷ lệ bản đồ 1/10.000 – 1/25.000 phục vụ

z

cho công tác trồng rừng và kinh doanh rừng.

@

gm

Theo kết quả nghiên cứu của nhiều nhà khoa học về đất ngập mặn ở Việt

- Đất ngập mặn khơng có phèn tiềm tàng;

an
Lu

- Đất ngập mặn phèn tiềm tàng;

m
co

l.
ai

Nam thì nước ta gồm có các loại đất ngập mặn chính là:

n

va
ac
th
si


13

- Đất ngập mặn than bùn phèn tiềm tàng.
Viện Quy hoạch và thiết kế nông nghiệp đã tiến hành xây dựng bản đồ đất ở
đồng bằng sông Cửu Long với tỷ lệ: 1/250.000 và đã phân chia đất ngập mặn thành
3 đơn vị chính là:
- Đất ngập mặn phần lớn dưới rừng ngập mặn (Gleyic-Salic-Fluvisols);
- Đất phèn tiềm tàng nông dưới rừng ngập mặn (Salic-Proto-ThionicFluvisols, Sulfidic material 0 ÷ 50cm);
- Đất phèn tiềm tàng sâu dưới rừng ngập mặn (Salic-Proto-Thionic-

lu

Fluvisols, Sulfidic material > 50cm).

an
n

va

Năm 2003, Ngơ Đình Quế đã phân chia lập địa cho vùng ngập mặn ven biển
sông Cửu Long. Trên cơ sở kết quả khảo sát nghiên cứu, phân tích kế thừa các

gh

tn

to

Việt Nam và phân chia lập địa ứng dụng cho vùng ngập mặn ven biển đồng bằng

ie

thành quả về đất rừng ngập mặn với các thảm thực vật và diễn biến của chúng. Tác

p

giả đã phân chia các cấp phân vị đối với đất vùng ven biển ngập mặn ở Việt Nam

do

nl

w

theo hệ thống Miền - Vùng - Tiểu vùng - Dạng lập địa.

d

oa

- Miền lập địa: là đơn vị lập địa lớn nhất được phân chia, dựa vào đặc điểm

an

lu

khí hậu, chế độ nhiệt trong năm.

va

- Vùng lập địa: được phân chia dựa vào số tháng lạnh trong năm, lượng mưa

ll

u
nf

và phân bố của loài cây ngập mặn “thực thụ” chủ yếu để phân chia.

oi

m

- Tiểu vùng lập địa: trong mỗi vùng tuỳ điều kiện cụ thể đưa vào 4 yếu tố sau

z
at
nh

đây để phân chia thành các tiểu vùng:

+ Độ mặn của nước: chủ yếu là độ mặn và mức độ biến động về độ mặn của

z

nước trong năm, phụ thuộc vào ảnh hưởng của nước thượng nguồn nhiều hay ít.

l.
ai

gm

@

+ Sản phẩm bồi tụ

m
co

+ Đặc điểm địa hình (bằng phẳng, ít dốc, dốc, lồi lõm)

an
Lu

- Dạng lập địa: đây là đơn vị phân chia lập địa nhỏ nhất, là đơn vị cơ sở để
chọn và bố trí cây trồng, xác định kỹ thuật, phương thức trồng và phục hồi rừng ở

n

va
ac
th

si


14

mỗi địa phương cụ thể. Để phân chia dạng lập địa của vùng đất ngập mặn ven biển
Việt Nam tuỳ theo điều kiện cụ thể của từng tiểu vùng có thể dựa vào các yếu tố sau
đây để phân chia:
+ Chế độ ngập triều
+ Độ thành thục của đất (kiểm tra bằng thực vật chỉ thị)
+ Loại đất (chính và phụ)
1.2.2. Nghiên cứu về thực trạng ven sông, kênh rạch vùng nước lợ
Vùng nước lợ của Việt Nam chủ yếu được phân bố ở vùng cửa sông và vùng

lu
an

duyên hải, như: đồng bằng Bắc Bộ và đồng bằng Nam Bộ. Đây cũng chính là những

n

va

vùng kinh tế trọng điểm của đất nước. Tuy nhiên, do nhiều nguyên nhân khác nhau,

tn

to

mà việc nghiên cứu về điều kiện lập địa, triển khai các dự án trồng rừng phòng hộ

ven bờ trong những vùng này ít được để ý và phát triển theo đúng tầm quan trọng

gh

p

ie

của nó. Vì vậy, cho tới nay, nhìn chung các nghiên cứu về lập địa phục vụ trồng rừng

do

ven bờ vùng nước lợ ở nước ta còn rất nhiều hạn chế. Phần lớn các kết quả nghiên

nl

w

cứu nhỏ lẻ và thiếu tính hệ thống. Tuy vậy, cũng có một số nghịên cứu có giá trị thực

d

oa

tiễn lớn trong việc khởi đầu và đặt nền móng cho hướng nghiên cứu này trong tương

an

lu

lai. Các cơng trình liên quan được tổng hợp trong một số vấn đề chính dưới đây:

u
nf

va

Vùng ven biển Việt Nam, đặc biệt là vùng đồng bằng sông Cửu Long thường
là vùng nước lợ và đất có hàm lượng phèn cao. Độ mặn ở vùng cửa sơng của nước

ll

oi

m

ta có nơi lên tới 40‰ ở cự ly 20 ÷ 115km so với bờ biển. Trong khi đó, độ mặn của

z
at
nh

nước trên các kênh nội đồng vùng nước lợ ven biển (Bạc Liêu) thường dao động
trong khoảng từ 3 ÷ 26‰. Độ mặn thường xâm nhập sâu nhất vào mùa khô và bị

z

đẩy xa nhất vào mùa mưa lũ trong năm (Huỳnh Minh Hoàng, 2005 [15]; Nguyễn

@

gm

Thị Phương, 2006) [27]. Tuy nhiên, trong những vùng đất lợ, phèn như vậy vẫn có

l.
ai

thể trồng các lồi cây cỏ, như: cỏ Voi, Ghine, Ruzi và cây Trichanthera vừa có tác

an
Lu

(Phạm Đức Nghị, 2005) [24] .

m
co

dụng làm thức ăn cho gia súc, vừa có tác dụng bảo vệ đất giảm xói mịn bề mặt

n

va
ac
th
si


15

Hiện tượng xói lở bờ sơng, bờ biển là một dạng thiên tai xảy ra khá phổ biển
ở hầu hết vùng ven biển nước ta, gây hậu quả nặng nề về kinh tế - xã hội và môi
trường sinh thái (Đào Đình Châm, Nguyễn Văn Cư, 2007 [5]; Hà Quang Hải, 2007)
[12]. Xói lở thường xảy ra mạnh nhất ở những bờ lõm của các vùng uốn, nhất là ở
những nơi khơng có cơng trình bảo vệ. Bên cạnh đó, xói lở cịn xảy ra ở đoạn sơng
có cầu, hoặc nơi đoạn sơng thẳng nhưng giữa lịng sơng khơng có bãi cát nổi. Xói lở
có những nơi đạt 20 ÷ 30m/năm và độ dài xói lở có khi đạt tới trên 1000 m (vùng
cửa sông Thạch Hãn). Về bản chất, khi lượng bùn cát vận chuyển tới nhỏ hơn lượng
bùn cát được vận chuyển đi thì xảy ra xói lở. Vì vậy, hoạt động xói lở thường xảy ra

lu

mùa đơng và bồi tụ thường xảy ra vào mùa hè. Đối với các vùng hạ lưu, xói ngang

an
n

va

phổ biến hơn xói đáy và nhìn chung có xu hướng trượt xi theo dịng chảy (Đào

tn

to

Đình Châm, Nguyễn Văn Cư, 2007 [5]; Phạm Huy Tiến, 2007)[39].

gh

Nguyên nhân xói lở do các yếu tố nội sinh (như kiến tạo địa chất, đặc điểm

p

ie

địa hình), ngoại sinh (như sóng và gió, lưu lượng dịng chảy và lượng vận chuyển

w

do

bùn cát), nguyên nhân nhân sinh (khai thác sa khống, phá rừng ven bờ, xây dựng

oa

nl

các cơng trình đập giữ nước…) (Đào Đình Châm, Nguyễn Văn Cư, 2007 [5]; Hà

d

Quang Hải, 2007) [12].

lu

an

Các kết quả nghiên cứu của Phan Minh Thu và Jacques Populus (2007) [63]

u

nf

va

về rừng cửa sông Mekong ở khu vực Trà Vinh đã cho thấy trong một khoảng thời

ll

gian dài từ 1965 - 2001, diện tích rừng trong khu vực này đã bị giảm đáng kể làm

oi

m

tăng thêm tác hại của hiện tượng xói lở đất, sự xâm mặn của sóng biển do hậu quả

z
at
nh

của chiến tranh, khai thác và sử dụng quá mức cho các mục tiêu dân dụng và đặc
biệt phục vụ các vùng nuôi tôm với cường độ lớn.

z

@

Phương pháp nghiên cứu về xói lở ven bờ, cửa sơng, ven biển chủ yếu bao

l.

ai

gm

gồm: kế thừa, phương pháp khảo sát theo tuyến, sử dụng GIS - Viễn thám; Chuyên
gia, hội thảo, đánh giá tác động môi trường (Phạm Huy Tiến, 2006 [39]; Đỗ Quang

m
co

Thiên, 2007 [35]; Phan Minh Thu và Jacques Populus, 2007) [63].

an
Lu
n

va
ac
th
si


16

Năm 2004, Viện Khoa học Thủy lợi Miền Nam thực hiện đề tài: “Xác định
phương pháp dự báo sạt lở và lập hành lang ổn định bờ sông phục vụ phát triển kinh
tế - xã hội trên địa bàn tỉnh Bến Tre” [50]. Kết quả nghiên cứu sau khi phân tích các
diễn biến địa hình bờ, lịng sơng, hình thái sông, đề tài đã xác định được nguyên
nhân gây ra hiện tượng xói lở bờ và bồi lắng lịng sơng chính là do dịng nước. Nền
địa chất bờ sơng khá mềm yếu thúc đẩy nhanh q trình sạt lở. Dịng chảy ngầm từ

bờ là nguyên nhân tạo nên xâm thực ngang lịng sơng đối với những nơi đất bờ sơng
có kết cấu rời rạc. Ngồi ra, sóng do các loại tàu thuyền hoạt động trên sông với mật
độ lớn cũng làm tăng nhanh q trình sạt lở bờ sơng. Riêng hiện tượng bồi lắng

lu

mạnh mẽ tại các vùng cửa sông phần lớn do phù sa từ thượng nguồn đổ về. Song

an
n

va

song với các nguyên nhân này, hiện tượng xói lở bờ sơng cịn do q trình khai thác
thay đổi điều kiện dòng chảy và lòng dẫn, gây mất ổn định hình thái lịng sơng dẫn

gh

tn

to

các bãi bồi, khai thác cát trên sơng, các cơng trình xây dựng dọc theo bờ sơng làm

ie

đến tình trạng xói lở bờ ngày càng nghiêm trọng trên các tuyến sơng, rạch. Cơ chế

p

của q trình sạt lở xảy ra như sau: lớp đất mềm yếu, lớp cát phía dưới bị xói nhanh

do

nl

w

hơn lớp đất mặt làm cho mái bờ sông dốc và bị sạt lở tạo cho mái bờ sơng mới có

d

oa

tính ổn định tạm thời. Sau đó lớp đất phía dưới bị xói nhanh hơn lớp đất trên mặt và

an

lu

làm cho mái bờ sông lại trở nên dốc và tiếp tục cho một đợt lở mới. Sạt lở bắt đầu

va

từ hiện tượng xuất hiện các vết nứt trên mặt bờ sông với chiều dài từ 5m có nơi đến

ll

u
nf

20m, có khi sát mép nước có khi cách bờ từ 3 ÷ 15m.

oi

m

Để phịng chống hiện tượng xói lở ven sơng ở nước ta, Đinh Văn Ưu và cộng

z
at
nh

tác viên (2005) [48] đã đề ra sự cần thiết phải kết hợp các biện pháp công trình
(trồng rừng, xây kè chống xói lở) và biện pháp phi cơng trình (theo dõi diễn biễn

z

xói lở, lập cơ sở dữ liệu, và dự báo; thông tin dự báo kịp thời, tuyên truyền; điều

@

gm

chỉnh quy hoạch phát triển kinh tễ - xã hội cho phù hợp tình trạng và xu hướng xói

l.
ai

lở). Theo hướng này, Hồng Văn Hn (2005) [20] đã nghiên cứu dự báo sạt lở, bồi

m
co

tụ hệ thống sông khu vực hạ du sông Đồng Nai - Sài Gòn trong các năm 2004,

an
Lu

2005, 2006, 2010 và đề xuất giải pháp phối hợp các cơng trình thượng nguồn; khai

n

va
ac
th
si


17

thác hạ du; quy hoạch giao thông thủy; mở tuyến luồng; khai thác cát; giáo dục
cộng đồng trong phòng chống xói lở ven bờ.
Vũ Xuân Thường (1998) [36] khi nghiên cứu đề tài: “Điều tra hiện trạng và
xây dựng quy hoạch, kế hoạch nuôi trồng bảo vệ - khai thác một số sinh vật thuộc
60 ha nước lợ bãi ngoài đê sơng Thái Bình, xã An Thanh, huyện Tứ Kỳ, tỉnh Hải
Dương” đã cho thấy vùng nước lợ tuy được bồi đắp hàng năm nhưng địa hình thấp
trũng, chỉ cấy được 1 vụ lúa chiêm, thời gian còn lại trong năm bị bỏ hoang do nền
đất không ổn định và bị ngập nước nhiều. Trong phần đề xuất, tác giả cũng nhấn
mạnh sự cần thiết tiến hành cơng tác phịng chống xói lở và trồng cây ven bờ, ven

lu
an

kênh rạch vùng nước lợ để đảm bảo phịng hộ cho nơng nghiệp.

va
n

1.2.3. Nghiên cứu các nhân tố sinh thái ảnh hưởng đến phân bố, sinh trưởng của

tn

to

thảm thực vật ven bờ vùng nước lợ

ie

gh

Trong luận án tiến sỹ khoa học “Sinh thái thảm thực vật rừng ngập mặn Việt

p

Nam” của Phan Nguyên Hồng (1991) đã đề cập đến vấn đề phân bố, sinh thái, sinh

do

nl

w

lý, sinh khối … rừng ngập mặn Việt Nam [18]. Trong các nhân tố sinh thái thì khí

oa

hậu, thủy triều, độ mặn và đất đóng vai trị quyết định sự sinh trưởng và phân bố

d

của thảm thực vật vùng ngập mặn. Các nhân tố khác góp phần tích cực trong việc

lu

va

an

phát triển hay hạn chế của kiểu thảm thực vật này.

u
nf

Theo Thái Văn Trừng (1998) [44] có 3 nhóm nhân tố sinh thái phát sinh rừng

ll

ngập mặn: Thứ nhất là tính chất lý hóa của đất, thứ hai là cường độ và thời gian

m

oi

ngập của thủy triều, thứ ba là độ mặn của nước.

z
at
nh

Nguyễn Mỹ Hằng và Phan Nguyên Hồng (1995) [13] đã tìm hiểu về ảnh

z

hưởng nhiệt độ thấp đến sự sinh trưởng của Trang, Đâng, Đước đơi, Đưng ở miền

@

gm

Bắc Việt Nam. Kết quả thí nghiệm cho thấy Đưng và Đước đơi sinh trưởng bình

l.
ai

thường vào mùa hè và mùa thu, nhưng đến mùa đông (t<110C) thì lồi này chết đi,

m
co

trong khi đó Trang và Đâng vẫn vượt qua mùa đông giá rét.

an
Lu

Nguyễn Đức Tuấn (1994) [46] nghiên cứu về tăng trưởng và sinh khối của
Đâng, Đước, Trang, Vẹt dù lúc 1, 2, 3, 4 năm tuổi cho thấy trên thể nền bùn sét

n

va
ac
th
si


18

mềm và cát thơ thì cây sinh trưởng tốt hơn thể nền bùn pha nhiều cát thô, đất cao cứng.
Khi nghiên cứu về tăng trưởng của Trang ở các năm tuổi khác nhau trồng ở
Thái Bình, Lê Thị Vu Lan (1998) [23] cho thấy vào các tháng 12, 1, 2 có thời tiết
khắc nghiệt (lạnh, khơng mưa) cây vẫn tăng trưởng nhưng rất chậm, còn tháng 9,
10, 11 mưa nhiều, nhiệt độ ấm cây sinh trưởng tốt hơn.
Hồng Cơng Đãng (1995) [7] theo dõi sự tăng trưởng của các loài Đước vòi,
Vẹt dù, Trang, Mắm biển và Sú ở giai đoạn vườn ươm nhận thấy ở Vẹt dù có sự tăng
trưởng kém nhất, cịn những lồi trồng bằng quả thì Mắm biển tăng trưởng tốt hơn Sú.

lu

Nghiên cứu ảnh hưởng của độ mặn khác nhau, điều kiện chiếu sáng, phân

an
va

bón đến sự nảy mầm và sinh trưởng của Bần chua ở giai đoạn vườn ươm thì khi che

n

bóng Bần chua tăng trưởng kém hơn khơng che bóng và cây tăng trưởng tốt hơn ở

Mai Sỹ Tuấn (1980) [45] đã nghiên cứu phản ứng sinh lý, sinh thái của Mắm

p

ie

gh

tn

to

độ mặn từ 5 ÷ 10‰ (Hồng Cơng Đãng, 1995 [7]; Lê Xuân Tuấn,1995) [47].

do

biển con trồng thí nghiệm ở các độ mặn khác nhau trong nhà kính cho thấy trong

nl

w

điều kiện thí nghiệm ở độ mặn nước biển 25‰ thì Mắm biển có sinh trưởng về

d

oa

đường kính và chiều cao tốt nhất. Sự tăng trưởng về đường kính và chiều cao giảm

an

lu

dần khi độ mặn nước biển tăng lên. Cây mọc ở mơi trường khơng có muối thì tỷ lệ

va

sinh trưởng thấp nhất. Quá trình quang hợp tỷ lệ nghịch với độ mặn của mơi trường:

u
nf

Độ mặn càng cao thì quang hợp càng giảm nhưng cây ngập mặn vẫn duy trì năng

ll

suất quang hợp dương ở các độ mặn thí nghiệm kể cả ở 150% độ mặn nước biển.

oi

m

z
at
nh

1.2.4. Loài cây trồng chính ở vùng cửa sơng, kênh rạch
Nước ta có vùng duyên hải ven biển trải dài theo chiều dọc đất nước với hệ

z

thống cửa sơng dày đặc. Vì vậy, chúng ta có hệ sinh thái rừng ngập mặn phong phú

@

gm

với tính đa dạng rất cao và khả năng thích nghi với các tiểu hồn cảnh rất lớn. Đây

m
co

l.
ai

chính là tiềm năng thuận lợi cho việc khảo sát chọn loài cây trồng thích hợp cho các
vùng nước lợ ven biển. Chỉ riêng hệ rừng ngập Cà Mau đã có tới 217 lồi, trong đó

an

Lu

có 3 lồi thân gỗ và thân bụi khá lớn đó là Tu hú (Gmelina clliptica) họ
Verbenaceae; Tra lâm vồ (Ficus rumphii) họ Moraceae; và Vẹt dù bông đỏ

n

va
ac
th
si


19

(Bruguiera gymnorriza) họ Rhizophoraceae (Đặng Trung Tấn, 2003) [34]. Tại vùng
cửa sơng Đồng Nai có tới 147 lồi thuộc 55 chi, 18 họ, trong đó có 35 lồi ở rừng
ngập mặn, 29 loài chịu mặn và 83 loài ở vùng đất cao với 11 quần xã thực vật
(Hoàng Đức Đạt, 2000) [10].
Mặc dù hệ sinh thái rừng cửa sông, ven biển của nước ta đa dạng nhưng việc
nghiên cứu về các lồi cây đó cịn rất hạn chế. Vì vậy, rừng trồng vùng cửa sông,
ven biển của chúng ta mới tập trung chủ yếu vào một số ít lồi cây. Chẳng hạn, một
số loài cây chủ yếu vùng ven biển ở đồng bằng sông Hồng bao gồm Bần chua, Giá
biển trong khi ở đồng bằng sông Cửu Long chủ yếu là Tràm và Dừa nước (Ngơ

lu
an

Đình Quế và cộng tác viên, 2003). Các nghiên cứu của Viện Khoa học Lâm nghiệp

n

va

Việt Nam cho thấy các lồi tràm (Melaleuca sp.) có khả năng thích nghi với điều

tn

to

kiện khí hậu, đất đai và cho sinh trưởng nhanh không thu kém bạch đàn. Những lồi

gh

này cịn có khả năng chịu ngập và chịu mơi trường lập địa có độ pH thấp, độ phèn

p

ie

cao. Trong chiến lược phát triển kinh tế xã hội vùng đồng bằng sông Cửu Long với

w

do

mục tiêu chuyển đổi cơ cấu cây trồng, cây Tràm đã được coi là một trong số các

oa

nl

loài cây mũi nhọn để phát triển trồng rừng trên các vùng đất phèn vừa đáp ứng được

d

mục tiêu che phủ đất, nhu cầu về gỗ, vừa giảm thiểu thiệt hại bởi lũ lụt, chống xói

an

lu

lở và cải thiện môi trường (Fuminori Miyatake, Michio Matsuda, Phạm Thế Dũng,

u
nf

va

Phạm Ngọc Cơ, 2003) [11].

ll

Hồng Cơng Đãng (2000) [9] đã chỉ ra rằng cây Bần chua là loài cây gỗ mọc

oi

m

nhanh và rất thích hợp với vùng nước lợ. Từ lâu Bần chua đã được nhân dân ta sử

z
at
nh

dụng để bảo vệ đê sông, đê biển và làng mạc trước sự tàn phá của gió, bão, nước
biển. Đồng thời cịn là lồi cây ni dưỡng nhiều lồi hải sản có giá trị và mở rộng

z

diện tích lục địa. Tuy nhiên, rừng Bần chua ven biển nước ta đã bị phá nhiều, hiện

@

gm

tượng xói lở bờ sơng, bờ biển diễn ra khá phổ biến cho nên việc gây trồng lại các

m
co

l.
ai

dải rừng Bần chua ven sông, ven biển là cần thiết và cấp bách.
Các loài cây Đay và cây Phi lao cũng có khả năng sinh trưởng và phát triển

an
Lu

tốt ở mơi trường nước lợ và nước mặn (Be’Land và cộng sự, 2006). Trong khi đó,

n

va
ac
th
si


20

trong vùng nước lợ cửa sông Hồng của Việt Nam, các lồi phân bố chủ yếu được
phát hiện và có triển vọng phòng hộ cao bao gồm Bần chua (Sonneratia
caeseolaris), Vẹt dù (Bruguiera gymnorhiza) và Sú (Aegiceras corniculatum)
(Wösten và cộng sự, 2003) [60].
Hiện nay, do ảnh hưởng của các hoạt động làm đầm tôm vùng nước lợ tạo ra
các bờ liếp cao, cho nên các loài cây trồng trên các bờ liếp khơng phải là các lồi
cây trồng trên rừng ngập mặn mà là các loài cây gỗ (keo lá tràm, keo tai tượng, so
đũa, me, muồng đen,…), các loài cây ăn trái (ổi, táo, chuối, dứa, dừa,…) và rau củ
(dưa hấu, bí đỏ, bắp, khoai sọ…) (Đỗ Đình Sâm, 2003). Tuy nhiên, những kết quả

lu
an

nghiên cứu trồng rừng Bần chua chống xói lở ở Mỹ Long cũng như rừng Bần chua

n

va

tái sinh chồi ở Trà Vinh trên một diện tích rộng, trồng Mắm đen ở Kiên Giang là

tn

to

những kinh nghiệm quý để phát triển và gây trồng rừng phòng hộ ven biển tn theo

Ngơ Đình Quế và các cộng tác viên (2006) [30] cũng chỉ ra rằng trên các bờ

p

ie

gh

quy luật tái sinh và diễn thế tự nhiên (Đỗ Đình Sâm, 2003) [32].

w

do

bao đầm ni tơm ở đồng bằng sơng Hồng đã trồng có kết quả các lồi Keo lai,

oa

nl

Dừa, hoa H. Trong khi đó, ở Cà Mau lồi Tràm úc tỏ ra có triển vọng tốt với khả

d

năng mọc nhanh và chịu mặn cao.

lu

va

an

Ngoài ra, các loài Bạch đàn, Tràm úc, Keo lai... cũng đều đã được Viện

u
nf

Khoa học Lâm nghiệp Việt Nam trồng thử nghiệm và đánh giá ở vùng đồng bằng

ll

Nam Bộ nước ta. Tuy nhiên vẫn cần những nghiên cứu đánh giá tác động môi

m

oi

trường của các lồi cây này (Đỗ Đình Sâm, 2003) [32].

z
at

nh

Kết quả phỏng vấn trực tiếp một số chuyên gia và nghiên cứu tài liệu tổng

z

quan đã cho thấy những loài sau có nhiều tiềm năng có thể nghiên cứu gây trồng

gm

@

bảo vệ đất, chống xói lở ven bờ vùng nước lợ: Su ổi, Giá, Cóc vàng, cây cơi, Tra

l.
ai

biển, Na biển, Vạng hôi, Võng cách, Giáng, Orô, Hết Hải Nam, Dứa dại, Vối rừng

m
co

.... Đặc biệt gần đây, Nguyễn Sơn Thuỵ, 2007 [38] đã công bố kết quả nghiên cứu
về 10 lồi cây bản địa tại thành phố Hồ Chí Minh vừa có giá trị kinh tế vừa có khả

an
Lu

năng phịng hộ chống xói lở ven bờ sơng, kênh rạch, bao gồm: Bần chua, Dừa nước,

n

va
ac
th
si


21

Gõ nước, Gáo vàng, Nhạc ngựa nước, Tràm chua, Trâm, Vẹt đen, Xăng Máu và
Xăng trắng.
Tóm lại, kết quả nghiên cứu tổng quan các cơng trình trên thế giới và trong
nước đã định hướng quan trọng cho việc xây dựng các nội dung, phương pháp
nghiên cứu cho đề tài này ở vùng cửa sông, ven biển. Các kết quả nghiên cứu về
thực trạng và nguyên nhân gây xói lở của Đào Đình Châm, Nguyễn Văn Cư, Hà
Quang Hải (2007); Huỳnh Minh Hoàng (2005); Nguyễn Thị Phương (2006); Trần
Đức Thạnh (2003); Phạm Huy Tiến (2006); Đỗ Quang Thiên (2007); Phan Minh
Thu và Jacques Populus (2007) và những nghiên cứu về biện pháp phịng chống xỏi

lu
an

lở của Hồng Văn Hn (2005); Vũ Xuân Thường (1998). Những nghiên cứu về

n

va

các nhân tố sinh thái ảnh hưởng đến phân bố, sinh trưởng thảm thực vật vùng cửa

tn

to

sông, ven biển của Phan Nguyên Hồng (1991); Nguyễn Mỹ Hằng và Phan Nguyên

gh

Hồng (1995); Nguyễn Đức Tuấn (1994); Kogo.M. (1995) Lê Thị Vu Lan (1998);

p

ie

Hồng Cơng Đãng (1995); Lê Xuân Tuấn (1995); Mai Sỹ Tuấn (1980). Nghiên cứu

w

do

về đất rừng ngập mặn và phân chia điều kiện lập địa vùng ven biển Việt Nam của

oa

nl

Lê Văn Tự (1994); Nguyễn Ngọc Bình (1996); Ngơ Đình Quế (2003). Nghiên cứu

d

về lồi cây trồng chính ở vùng cửa sơng, ven biển của Đặng Trung Tấn (2003);

an

lu

Hồng Đức Đạt (2000); Ngơ Đình Quế (2003); Fuminori Miyatake, Michio

va

Matsuda, Phạm Thế Dũng, Phạm Ngọc Cơ (2003) đều là những tài liệu quý giá cho

ll

u
nf

việc nghiên cứu phân chia điều kiện lập địa, đề xuất hướng sử dụng lập địa theo

oi

m

hướng bền vững bằng việc lựa chọn lồi cây thích hợp phục vụ trồng rừng chống

z
at
nh

xói lở ven sơng, kênh rạch vùng nước lợ tại địa điểm nghiên cứu.
Tuy nhiên, với nhiều lý do khác nhau mà các kết quả nghiên cứu về lĩnh vực

z

này ở nước ta còn rất hạn chế. Đặc biệt, chúng ta gần như chưa có cơng trình nào

@

gm

nghiên cứu về lập địa phục vụ trồng rừng chống xói lở ven sông, kênh rạch vùng

m
co

l.
ai

nước lợ. Các nghiên cứu về các tiêu chí cho phân chia lập địa ở những vùng này
cũng dừng lại ở mức rất khiêm tốn. Vì vậy, việc tiến hành nghiên cứu đề tài này là
xói lở ven sông, kênh rạch vùng nước lợ.

an
Lu

cần thiết và cấp bách góp phần xây dựng cơ sở khoa học cho việc trồng rừng chống

n

va
ac
th
si


22

Chương 2
MỤC TIÊU, ĐỐI TƯỢNG, PHẠM VI, NỘI DUNG
VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
2.1. Mục tiêu nghiên cứu
- Về lý luận: Góp phần xây dựng cơ sở lý luận phục vụ trồng rừng chống xói
lở ven sơng và kênh rạch vùng nước lợ.
- Về thực tiễn:

lu

+ Xác định và phân loại được điều kiện lập địa cho những khu vực xói lở ven

an

sông và kênh rạch vùng nước lợ.

va
n

+ Đề xuất được hướng sử dụng lập địa phục vụ trồng rừng chống xói lở ven

gh

tn

to

sơng và kênh rạch vùng nước lợ.

p

ie

2.2. Đối tượng nghiên cứu

w

do

Điều kiện lập địa

oa

nl

vùng nước lợ tại vùng cửa

d

Ba Lạt - sông Hồng

lu

va

an

2.3. Phạm vi nghiên cứu

Phú - huyện Tiền Hải - tỉnh

m
co

l.
ai

gm

@

9/2010.

z

từ tháng 12/2009 đến tháng

z
at
nh

được tiến hành nghiên cứu

oi

- Thời gian: Đề tài

m

Thái Bình

ll

u
nf

- Địa điểm: Xã Nam

an
Lu

Hình 2.1. Hình ảnh địa điểm nghiên cứu

n

va
ac
th
si


23

2.4. Nội dung nghiên cứu
2.4.1. Nghiên cứu đặc điểm lập địa ven sông, kênh rạch vùng nước lợ tại khu
vực.
- Nghiên cứu đặc điểm khí hậu, thuỷ văn: (nhiệt độ, cường độ mưa, độ ngập
triều, độ mặn của nước và biến động độ mặn của nước);
- Nghiên cứu địa hình, địa mạo, sự bồi tụ trầm tích;
- Nghiên cứu đặc điểm thổ nhưỡng;
- Nghiên cứu đặc điểm của lớp phủ thực vật;

lu
an

- Nghiên cứu đặc điểm xói lở ven sơng và kênh rạch.

va
n

2.4.2. Nghiên cứu phân chia điều kiện lập địa phục vụ cho việc trồng rừng chống

- Xác định các tiêu chí phân chia điều kiện lập địa khu vực ven sơng, kênh

p

ie

gh

tn

to

xói lở ven sơng, kênh rạch vùng nước lợ tại khu vực.

w

do

rạch vùng nước lợ;

oa

nl

- Xây dựng bản đồ phân chia điều kiện lập địa khu vực nghiên cứu.

d

2.4.3. Nghiên cứu đề xuất hướng sử dụng lập địa ven sông, kênh rạch vùng nước

lu

va

an

lợ tại khu vực theo hướng bền vững và hiệu quả.

ll

u
nf

2.5. Phương pháp nghiên cứu

oi

m

2.5.1. Phương pháp nghiên cứu tổng quát

z
at
nh

Vùng đệm ven bờ ln chịu sự tác động của những q trình, những quy luật
tự nhiên và xã hội khác nhau. Vì vậy, cần phải áp dụng tổng hợp của nhiều ngành

z

khoa học, như: lâm nghiệp, nông nghiệp, thuỷ lợi, kinh tế, xã hội học… Khi nghiên

@

gm

cứu cần có sự kế thừa những tư liệu đã có kết hợp với điều tra khảo sát chi tiết

l.
ai

ngồi thực địa, phân tích trong phịng thí nghiệm, gắn liền với những phương

m
co

tiện/công cụ tương ứng thông qua các phần mềm chuyên dụng. Các bước nghiên

an
Lu

cứu tổng quát được thể hiện qua sơ đồ khung logic (hình 2.2).

n

va
ac
th
si