(Skkn 2023) sử dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong tổ chức hoạt động luyện tập nhằm phát triển năng lực và phẩm chất học sinh trong dạy học lịch sử 10 – bộ cánh diều
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (4.11 MB, 65 trang )
SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGHỆ AN
===== =====
SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
Tên đề tài:
SỬ DỤNG MỘT SỐ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC
TRONG TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG LUYỆN TẬP NHẰM PHÁT
TRIỂN NĂNG LỰC VÀ PHẨM CHẤT HỌC SINH TRONG
DẠY HỌC LỊCH SỬ 10 – BỘ CÁNH DIỀU
Lĩnh vực : Môn LỊCH SỬ
Tác giả: TRƯƠNG THỊ KIM HÀ
Số điện thoại: 0345261493
Đơn vị: Trường THPT Nam Yên Thành
Năm học 2022 - 2023
MỤC LỤC
A. ĐẶT VẤN ĐỀ ...................................................................................................... 1
1. Lí do chọn đề tài .................................................................................................... 1
2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ......................................................................... 2
3. Mục đích và phương pháp nghiên cứu .................................................................. 2
3.1. Mục đích của đề tài ....................................................................................... 2
3.2. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................. 2
4. Tính mới của đề tài ................................................................................................ 3
B. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU ............................................................................ 4
Chương I: Cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn của đề tài ............................................... 4
1. Cơ sở lí luận .......................................................................................................... 4
1.1. Quan điểm đổi mới phương pháp dạy học hiện nay ................................. 4
1.2. Đặc trưng của các phương pháp dạy học tích cực trong dạy học mơn
Lịch sử ................................................................................................................... 4
1.3. Mục đích và đặc điểm hoạt động Luyện tập trong giờ học mơn Lịch sử 6
1.4. Vai trị và ý nghĩa của việc sử dụng các phương pháp dạy học tích cực
khi tổ chức hoạt động Luyện tập trong dạy học Lịch sử ................................. 7
1.5. Những yêu cầu của hoạt động Luyện tập trong dạy học Lịch sử............. 8
2. Cơ sở thực tiễn ...................................................................................................... 9
2.1. Thực trạng sử dụng các phương pháp dạy học tích cực trong tổ chức
hoạt động Luyện tập vào giảng dạy môn Lịch sử ............................................. 9
2.2. Mức độ hứng thú của HS đối với các PPDH của GV tiến hành tổ chức
hoạt động Luyện tập vào môn Lịch sử 10. ........................................................ 11
2.3. Nguyên nhân thực trạng ............................................................................ 12
Chương II: Sử dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong tổ chức hoạt động
Luyện tập nhằm phát triển năng lực và phẩm chất học sinh trong dạy học Lịch sử
10 - bộ Cánh Diều ................................................................................................... 13
1. Các bước tổ chức hoạt động Luyện tập trong dạy học Lịch sử 10 ..................... 13
2. Yêu cầu của việc sử dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong tổ
chức hoạt động Luyện tập ................................................................................. 14
3. Thiết kế và lựa chọn các phương pháp dạy học tích cực trong tổ chức Luyện tập
Lịch sử 10 - bộ Cánh Diều ...................................................................................... 15
3.1. Sử dụng phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề ............. 15
3.1.1. Tổ chức hoạt động Luyện tập bằng thảo luận vấn đề, câu hỏi được
GV nêu ra đầu tiết học ................................................................................... 16
3.1.2. Tổ chức hoạt động Luyện tập với dạng câu hỏi trả lời nhanh hay câu
hỏi trắc nghiệm khách quan .......................................................................... 17
3.1.3. Tổ chức hoạt động Luyện tập bằng việc sử dụng bài tập tình huống
21
3.2. Sử dụng phương pháp trò chơi.................................................................. 22
3.2.1. Tổ chức hoạt động Luyện tập bằng các trị chơi tư duy ơ chữ ........ 23
3.2.2. Tổ chức hoạt động Luyện tập bằng các trò chơi mảnh ghép kiến
thức Lịch sử..................................................................................................... 26
3.2.3. Tổ chức hoạt động Luyện tập bằng trị chơi Đốn ý đồng đội ...... 27
3.3. Sử dụng phương pháp “Bản đồ tư duy”................................................... 28
3.3.1. Tổ chức hoạt động Luyện tập bằng sơ đồ tư duy ............................ 30
3.3.2. Tổ chức hoạt động Luyện tập bằng sơ đồ trống.............................. 30
3.4. Sử dụng phương pháp đóng vai ................................................................ 32
3.4.1. Tổ chức hoạt động Luyện tập bằng việc đóng vai hướng dẫn viên du
lịch 33
3.4.2. Tổ chức hoạt động Luyện tập bằng việc đóng vai nhân vật trải
nghiệm ............................................................................................................. 34
4. Khảo sát tính cấp thiết và tính khả thi của đề tài ................................................ 36
4.1. Mục đích khảo sát ....................................................................................... 36
Để tác giả nhìn nhận một cách khách quan đề tài nghiên cứu của mình về tính cấp
thiết và tính khả thi, trên cơ sở đó tiếp tục nghiên cứu, chỉnh sửa, bổ sung hồn
thiện nhằm mục đích đề tài sáng kiến được ghi nhận và đưa vào áp dụng thực tiễn.
................................................................................................................................. 36
4.2. Nội dung và phương pháp khảo sát .......................................................... 36
4.2.1. Nội dung khảo sát ................................................................................. 36
4.2.2. Phương pháp khảo sát và thang đánh giá .......................................... 36
4.3. Đối tượng khảo sát ...................................................................................... 37
4.4. Kết quả khảo sát về sự cấp thiết và tính khả thi của các giải pháp đã đề
xuất 37
4.4.1. Sự cấp thiết của các giải pháp đã đề xuất .......................................... 37
4.4.2. Tính khả thi của các giải pháp đề xuất .............................................. 37
Chương III: Thực nghiệm sư phạm ......................................................................... 38
1. Mục đích thực nghiệm......................................................................................... 38
2. Nhiệm vụ thực nghiệm ........................................................................................ 38
3. Tiến hành thực nghiệm ........................................................................................ 39
3.1. Chọn đối tượng thực nghiệm ..................................................................... 39
3.2. Chọn nội dung thực nghiệm....................................................................... 39
3.3. Tiến hành thực nghiệm............................................................................... 40
4. Đánh giá kết quả thực nghiệm ............................................................................ 40
C. KẾT LUẬN ........................................................................................................ 42
I. Những đóng góp của đề tài .................................................................................. 42
1. Tính mới của đề tài .............................................................................................. 42
2. Tính hiệu quả của đề tài ...................................................................................... 42
II. Một số khó khăn khi áp dụng đề tài ................................................................... 43
III. Kiến nghị, đề xuất ............................................................................................. 43
1. Đối với các cấp quản lí giáo dục ......................................................................... 43
2. Đối với tổ, nhóm bộ mơn. ................................................................................... 43
3. Đối với giáo viên. ................................................................................................ 43
4. Đối với học sinh. ................................................................................................. 44
TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................... 1
PHỤ LỤC .................................................................................................................. 2
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT
1
THPT
Trung học phổ thông
2
NQ/TW
Nghị quyết/ Trung ương
3
CTGDPT
Chương trình giáo dục phổ thơng
4
GV
Giáo viên
5
HS
Học sinh
6
CD
Cánh diều
7
PPDH
Phương pháp dạy học
8
CNTT
Công nghệ thông tin
9
SGK
Sách giáo khoa
10
TNSP
Thực nghiệm sư phạm
11
TN/ĐC
Thực nghiệm/Đối chứng
12
NL
Năng lực
13
KHXH/KHTN
Khoa học xã hội/ Khoa học tự nhiên
A. ĐẶT VẤN ĐỀ
1. Lí do chọn đề tài
Năm học 2022 – 2023 là năm học đầu tiên thực hiện chương trình giáo dục
phổ thơng mới đối với lớp 10 ở cấp học trung học phổ thông.Trong xu thế phát triển
khơng ngừng của thế giới nói chung và ngành giáo dục Việt Nam nói riêng mục tiêu
của giáo dục phổ thông ở nước ta đang vận hành đúng quy luật. Để đạt được mục
tiêu của giáo dục phổ thông ở nước ta trong giai đoạn hiện nay việc sử dụng phương
pháp dạy học tích cực là con đường và hướng đi phù hợp nhất. Tuy nhiên, từ thực tế
giảng dạy của bản thân cũng như đồng nghiệp tại đơn vị công tác và trên địa bàn, tôi
nhận thấy rằng sự sáng tạo trong việc đổi mới phương pháp dạy học nhằm phát huy
tính tích cực, chủ động tiếp cận và phát triển năng lực, phẩm chất của người học còn
nhiều vấn đề cần tiếp tục suy nghĩ, trăn trở và thẳng thắn trao đổi.
Một trong những yêu cầu để có một giờ học, tiết học thực sự hiệu quả theo
tinh thần đổi mới của nền giáo dục hiện đại, người giáo viên phải nghiên cứu và đầu
tư hơn nhiều trong việc thiết kế và tổ chức kế hoạch dạy học. Chính giáo viên phải
thực sự chủ động, sáng tạo và mạnh dạn bứt phá thì mới có thể khơi dậy được sự
hoạt động tích cực, chủ động và sáng tạo của mỗi học sinh trong mỗi giờ học, môn
học. Hoạt động dạy học Lịch sử không chỉ là hoạt động lĩnh hội kiến thức q khứ
lồi người mà cịn là rèn luyện những năng lực cho người học vận dụng kiến thức
vào thực tiễn cuộc sống. Những năng lực này được hình thành và phát triển khơng
chỉ thơng qua nội dung bài học mà cịn thơng qua phương pháp và hình thức tổ chức
dạy học mới của chương trình GDPT 2018. Trong đó tổ chức hoạt động Luyện tập
là một khâu quan trọng để đánh giá hiệu quả năng lực và phẩm chất của chủ thể là
học sinh trong quá trình dạy – học.
Kế thừa và phát huy những ưu điểm của phương pháp dạy học truyền thống
để phù hợp với mục tiêu chung của việc đổi mới giáo dục hiện nay mà chúng ta đã
và đang thực hiện có nhiều thành công. Song việc tổ chức hoạt động Luyện tập trong
quá trình thực hiện kế hoạch dạy học chưa thực sự hiệu quả. Hoạt động này thực
hiện ở cuối tiết học cơ bản vẫn dựa vào vai trò của người Thầy, phần vì trong hoạt
động Luyện tập, giáo viên là người hướng dẫn nội dung bài học ngay từ đầu giờ học
cho đến cuối giờ và đa phần học sinh được giáo viên giao nhiệm vụ hoặc hướng dẫn
các hoạt động học tập trong quá trình truyền tải nội dung bài học nên giáo viên là
người kết thúc bài học hầu như bằng hoạt động củng cố kết hợp với hướng dẫn học
sinh liên hệ, vận dụng hay mở rộng. Vì vậy hoạt động Luyện tập ở giai đoạn kết thúc
bài học cần được giáo viên quan tâm hơn, chú trọng hơn, cũng là khâu trọng yếu
nhằm phát hiện và phát triển năng lực và phẩm chất của học sinh.
Thực tế dạy học các bộ môn và môn Lịch sử nói riêng hiện tại cho thấy rất
nhiều giáo viên khó kiếm tìm được một cách tổ chức hoạt động Luyện tập theo tinh
thần đổi mới hiện nay hoặc có tổ chức nhưng hiệu quả không cao do cách thức tổ
chức nhàm chán, rời rạc, nặng về kiến thức hoặc lướt qua…Xuất phát từ tình hình
1
thực tiễn và một số kinh nghiệm trong giảng dạy bộ môn, tôi nhận thấy để nâng cao
chất lượng giờ dạy, tiết dạy, đặc biệt môn Lịch sử - môn học trước nay có nhiều ý
kiến nghiêng về kiến thức hàn lâm, người giáo viên cần phát huy các phương pháp
dạy học tích cực ngay cả khâu kết thúc tiết học trên lớp. Nếu tổ chức tốt hoạt động
Luyện tập sẽ tạo nên những hiệu ứng tích cực sau mỗi tiết học. Hơn nữa ấn tượng
của bài học, thậm chí sự mong đợi đến giờ học mới luôn tạo cho các em những điều
hưng phấn trong sáng tạo và năng lực của chính bản thân. Đó chính là một phần
quan trọng trong mục tiêu của nền giáo dục hiện đại. Trên cơ sở đó tơi đã nghiên
cứu và thực hiện đề tài: “Sử dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong tổ
chức hoạt động Luyện tập nhằm phát triển năng lực và phẩm chất học sinh trong
dạy học Lịch sử 10 – Bộ Cánh diều” với mong muốn chia sẻ những kinh nghiệm
của bản thân tới đồng nghiệp, áp dụng vào thực tiễn dạy học để nâng cao chất lượng
bộ mơn và đạt mục tiêu của chương trình GDPT 2018.
2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu: Đề tài nghiên cứu được tiến hành thực nghiệm và khảo
sát đối với học sinh lớp 10 tại đơn vị tôi công tác với đối tượng là một số phương
pháp dạy học tích cực áp dụng vào tổ chức hoạt động Luyện tập nhằm phát triển
năng lực và phẩm chất học sinh. Mặt khác tơi cịn thực nghiệm ở cách tổ chức hoạt
động Luyện tập trong dạy học môn Lịch sử lớp 10 – bộ Cánh diều.
Phạm vi nghiên cứu: Đề tài được tiến hành tại các lớp 10 tôi phụ trách ở trường
THPT Nam Yên Thành và có khảo sát phạm vi ở một số trường THPT trên địa bàn
huyện Yên Thành - tỉnh Nghệ An. Thời gian thực hiện đề tài trong kế hoạch dạy học
của năm học 2022 – 2023.
3. Mục đích và phương pháp nghiên cứu
3.1. Mục đích của đề tài
Khi thực hiện đề tài nghiên cứu này bản thân tôi hướng tới những mục đích,
nhiệm vụ sau:
Nghiên cứu, tổng hợp và khái quát hố các cơ sở lí luận của đề tài
Điều tra thực trạng dạy học môn Lịch sử hiện nay và Lịch sử lớp 10 năm 2022
– 2023 tại các trường THPT trên địa bàn công tác. Từ việc thấy được những hạn chế
của phương pháp dạy học truyền thống và giáo viên chưa thực sự chú trọng việc tổ
chức hoạt động Luyện tập để tìm ra một phương pháp dạy học có hiệu quả hơn ở
khâu cuối tiết học trên lớp.
Đồng thời mạnh dạn chia sẻ chút kinh nghiệm của bản thân trong việc tổ chức
hoạt động Luyện tập cho một số bài dạy môn Lịch sử 10 – Bộ Cánh Diều.
3.2. Phương pháp nghiên cứu
- Phương pháp nghiên cứu lý luận: Tôi tiến hành tiếp cận các nguồn tài liệu về
đổi mới phương pháp dạy học tích cực, tài liệu về phương pháp dạy học nhằm phát
2
triển năng lực và phẩm chất HS. Tơi cịn căn cứ trên các công văn chủ trương đường
lối của Đảng và nhà nước về đổi mới giáo dục dạy học ở trường THPT, căn cứ vào
kế hoạch giáo dục của Sở, đơn vị đã thông qua từ đầu năm học 2022 – 2023.
- Phương pháp quan sát, nghiên cứu cách HS tìm hiểu tài liệu SGK, Internet.
Quan sát theo dõi và hỗ trợ các em để kịp thời ghi nhận việc hình thành kiến
thức,phát triển năng lực và phẩm chất của HS.
- Phương pháp thực nghiệm, khảo sát, điều tra GV, HS về các các giải pháp tổ
chức hoạt động Luyện tập nhằm phát triển năng lực và phẩm chất HS.
- Phương pháp thống kê toán học: sử dụng phương pháp thống kê toán học để
thu thập số liệu, xử lí kết quả thực nghiệm để rút ra kết luận, chứng minh tính hiệu
quả và tính khả thi của đề tài
4. Tính mới của đề tài
Đề tài “ Sử dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong tổ chức hoạt
động Luyện tập nhằm phát triển năng lực và phẩm chất HS trong dạy học Lịch sử
10 – bộ CD” đã xác định được một số phương pháp dạy học tích cực đưa vào vận
hành trong chương trình GDPT mới năm học 2022 – 2023 ở các môn học nói chung
và bộ mơn Lịch sử nói riêng. Để đáp ứng chiến lược phát triển của ngành giáo dục
nước ta việc đổi mới phương pháp dạy học và kiểm tra đánh giá năng lực và phẩm
chất của HS nhiều GV đã quan tâm, trăn trở trong mỗi bài học, mỗi chủ đề song vẫn
trọng tâm ở hoạt động Khởi động và Hình thành kiến thức. Cịn tổ chức hoạt động
Luyện tập bằng phương pháp dạy học tích cực để phát triển năng lực và phẩm chất
HS chưa thấy sáng kiến nào đề cập tới. Hoặc GV có sử dụng phương pháp dạy học
tích cực nhưng chỉ một đơi lúc, hơi “nhạt” ở khâu kết thúc bài học. Vì vậy đề tài “
Sử dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong tổ chức hoạt động Luyện tập
nhằm phát triển năng lực và phẩm chất HS trong dạy học Lịch sử 10 – bộ CD” đã
hệ thống quy trình thiết kế và vận dụng các PPDH tích cực vào thực tiễn dạy học
năm học 2022 – 2023 – SGK Lịch sử 10 – bộ Cánh Diều nâng cao hiệu quả dạy học
Lịch sử ở trường phổ thông.
Mặt khác, trong đề tài này tác giả mạnh dạn chia sẻ và cung cấp một số kinh
nghiệm của bản thân trong việc lựa chọn PPDH tích cực khi tổ chức hoạt động Luyện
tập, vào từng bài cụ thể ( từ bài 1 đến bài 16) ngay trong năm đầu tiên thực hiện CT
GDPT 2018 – Lịch sử 10 – bộ CD để phát triển năng lực và phẩm chất người học.
Thiết nghĩ, GV bộ mơn khác cũng có thể tham khảo vào các bộ sách khác ( Kết nối
tri thức và cuộc sống, Chân trời sáng tạo) và có thể áp dụng trong các năm học tiếp
theo để hoàn chỉnh CT GDPT 2018.
3
B. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU
Chương I: Cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn của đề tài
1. Cơ sở lí luận
1.1. Quan điểm đổi mới phương pháp dạy học hiện nay
Trong bài "Đổi mới căn bản, toàn diện để hoàn thiện một nền giáo dục và đào
tạo Việt Nam nhân bản" (Tạp chí Cộng sản, số 885-7/2016), ơng Phùng Xuân Nhạ
nhấn mạnh: "Ngày nay, khi tri thức đã trở thành yếu tố hàng đầu để phát triển kinh
tế tri thức thì các nước trên thế giới đều ý thức được rằng giáo dục là đòn bẩy quan
trọng để đổi mới mơ hình tăng trưởng và phát triển xã hội bền vững". Nhận thức sâu
sắc về điều đó, việc đổi mới tư duy giáo dục trong thời đại tri thức nhằm đáp ứng sự
thay đổi của cuộc sống là một tất yếu, bởi vì "khi hệ thống tri thức có những thay
đổi thì sớm hoặc muộn, nhanh hoặc chậm, năng lực tư duy và hoạt động của con
người cũng phải thay đổi. Đời sống hiện thực biến đổi luôn đặt ra những vấn đề mới,
buộc con người phải suy nghĩ, tìm kiếm những lời giải đáp và những phương tiện để
giải quyết vấn đề. Những tri thức mới ra đời bổ sung và bồi đắp cho hệ thống tri thức
đã có, làm thay đổi cách nhìn nhận, thay đổi từng phần thế giới quan, dẫn đến thay
đổi cả phương thức hoạt động của con người và cộng đồng. Điều đó cũng có nghĩa
rằng, những tri thức mới đã làm thay đổi tư duy của con người" (Lương Đình Hải
- Triết học trong kỷ nguyên toàn cầu - NXB Khoa học xã hội, 2009). Đổi mới phương
pháp dạy học (PPDH) là nhiệm vụ trọng tâm của đổi mới giáo dục trung học phổ
thông (THPT) hiện nay.
Đổi mới PPDH ở trường phổ thơng là một q trình phức hợp vì nó địi hỏi
phải tác động đến nhiều yếu tố khác nhau, trong đó thay đổi chương trình sách giáo
khoa ( SGK) - Chương trình giáo dục phổ thơng 2018 là một yếu tố quan trọng. Mục
tiêu đổi mới được nghị quyết 88 - 2014/QH13 và Nghị quyết số 29 - NQ/TW của
Quốc hội cũng đã đề cập rằng hiện nay dạy học theo hướng phát huy tích cực, chủ
động và sáng tạo của HS đặt ra như một yêu cầu bức thiết. Điều này được hiện thực
hóa trong năm học 2022 - 2023 đối với chương trình lớp 10. Chính vì vậy trong dạy
học người GV cần thực sự đổi mới PPDH để người học phát triển năng lực và phẩm
chất của mình đáp ứng thời kì hội nhập.
1.2. Đặc trưng của các phương pháp dạy học tích cực trong dạy học
mơn Lịch sử
Điều 24.2 của Luật Giáo dục đã ghi: “Phương pháp giáo dục phổ thơng phải
phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động sáng tạo của HS; phù hợp với đặc điểm của
từng lớp học, môn học; bồi dưỡng phương pháp tự học, rèn luyện kĩ năng vận dụng
kiến thức vào thực tiễn; tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập
cho HS”.
PPDH tích cực là một thuật ngữ rút gọn, được dùng để chỉ những phương
pháp giáo dục, dạy học theo hướng phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của
người học. PPDH tích cực hướng tới việc hoạt động hố, tích cực hoá hoạt động
4
nhận thức của HS, nghĩa là tập trung vào phát huy tính tích cực của người học chứ
khơng phải tập trung vào phát huy tính tích cực của người dạy. Tuy nhiên để dạy học
theo phương pháp tích cực thì GV phải nỗ lực nhiều hơn so với phương pháp thụ
động. Qua đó tác giả dẫn ra đây các đặc trưng cơ bản sau của PPDH tích cực
Dạy học thơng qua tổ chức các hoạt động học tập của học sinh
Trong PPDH tích cực, người học - đối tượng của hoạt động “dạy”, đồng thời
là chủ thể của hoạt động “ học” được cuốn hút vào các hoạt động học tập do GV tổ
chức và chỉ đạo, thơng qua đó tự lực khám phá các điều mình chưa rõ chứ không
phải thụ động tiếp thu những tri thức đã được GV sắp đặt. Được đặt vào những tình
huống của đời sống thực tế, người học trực tiếp quan sát, thảo luận, giải quyết vấn
đề đặt ra theo cách suy nghĩ của mình, từ đó nắm bắt kiến thức, kĩ năng mới, vừa
nắm được phương pháp “làm ra” kiến thức, kĩ năng đó, khơng rập khuốn theo theo
những khn mẫu sẵn có, được bộc lộ và phát huy tiềm năng sáng tạo thuộc sở
trường của bản thân.
Dạy học chú trọng rèn luyện phương pháp tự học
Trong xã hội hiện đại đang biến đổi mau lẹ cùng với sự bùng nổ thông tin,
khoa học, kĩ thuật, công nghệ phát triển như vũ bão thì khơng thể nhồi nhét vào đầu
óc HS khối lượng kiến thức định tính. Mà làm thế nào quan tâm dạy cho HS phương
pháp học, nhất là cấp THPT - định hướng nghề nghiệp để phát huy năng lực, phẩm
chất cho người học.
Trong các phương pháp học thì cốt lõi là phương pháp tự học. Nếu rèn luyện
cho HS có phương pháp, kĩ năng, thói quen, ý chí tự học, tự tìm tịi thì sẽ tạo cho
các em động lực, động cơ và lịng say mê, từ đó phát huy năng lực vốn có ở trong
mỗi con người được nhân lên gấp bội. Vì vậy hiện nay CTGD PT 2018 đang quyết
liệt triển khai để nhanh chóng bắt kịp xu thế hướng tới phát triển năng lực, phẩm
chất của HS.
Tăng cường học tập cá thể, phối hợp với học tập hợp tác
Trong một lớp học mà trình độ kiến thức, tư duy của HS không thể đồng đều
tuyệt đối thì áp dụng PPDH tích cực buộc phải chấp nhận sự phân hố về cường độ,
tiến độ hồn thành nhiệm vụ học tập, nhất là khi CTGD PT 2018 được thiết kế thành
chủ đề học tập. Áp dụng PPDH tích cực ở trình độ cao thì sự phân hố này càng lớn.
Việc sử dụng các phương tiện CNTT trong nhà trường sẽ đáp ứng nhu cầu cá thể
hoá hoạt động học tập theo nhu cầu và năng lực của mỗi HS.
Tuy nhiên, trong học tập không phải tri thức, năng lực, phẩm chất của HS đều
được hình thành bằng những hoạt động độc lập cá nhân. Lớp học là môi trường giao
tiếp thầy - trò, trò - trò, tạo nên mối quan hệ hợp tác giữa các cá nhân trên con đường
chiếm lĩnh nội dung học tập. Thông qua thảo luận, tranh luận trong tập thể, ý kiến
mỗi cá nhân được bộc lộ, khẳng định hay bác bỏ, qua đó người học được nâng mình
lên một trình độ mới.
5
Trong nhà trường, phương pháp học tập hợp tác ở cấp nhóm, tổ, lớp và được
sử dụng phổ biến trong dạy học là hoạt động hợp tác trong nhóm nhỏ 4 - 10 người.
Học tập hợp tác làm tăng hiệu quả học tập, nhất là lúc phải giải quyết những vấn đề
gay cấn, lúc xuất hiện thật sự nhu cầu phối kết hợp giữa các cá nhân để hoàn thành
nhiệm vụ chung. Đây cũng là xu thế của nền kinh tế thị trường thế giới mà mỗi bản
thân các em phải xác định trong tương lai, năng lực hợp tác phải trở thành một mục
tiêu giáo dục mà nhà trường THPT phải định hướng cho HS.
Kết hợp đánh giá của thầy với tự đánh giá của trò
Trong dạy học việc đánh giá HS khơng chỉ nhằm mục đích nhận định thực
trạng và điều chỉnh hoạt động học của trò mà còn đồng thời tạo điều kiện nhận định
và điều chỉnh hoạt động dạy của thầy. Trong PPDH tích cực, GV phải hướng dẫn HS
phát triển năng lực và phẩm chất của mình, từ đó để tự điều chỉnh cách học. Liên
quan đến điều này, GV cần tạo điều kiện thuận lợi để HS tham gia tự đánh giá lẫn
nhau. Tự đánh giá đúng và điều chỉnh hoạt động kịp thời là năng lực rất cần cho sự
thành đạt trong cuộc sống mà nhà trường phải trang bị cho các em.
Đa dạng hố các hình thức đánh giá là một điểm mới trong CTGD PT 2018,
việc kết hợp đánh giá của GV với tự đánh giá của HS cũng là một kênh hữu ích
nhằm phát triển năng lực và phẩm chất HS. Từ dạy và học thụ động sang dạy và học
tích cực, GV khơng cịn đóng vai trị đơn thuần là người truyền đạt kiến thức, GV
trở thành người thiết kế, tổ chức, hướng dẫn các hoạt động độc lập hoặc theo nhóm
nhỏ để HS tự lực chiếm lĩnh nội dung học tập, chủ động đạt các mục tiêu về năng
lực, phẩm chất theo yêu cầu của chương trình.
1.3. Mục đích và đặc điểm hoạt động Luyện tập trong giờ học môn Lịch
sử
Môn lịch sử ở trường phổ thông nhằm giúp HS tiếp thu được những kiến thức
cơ bản và đặc thù gắn liền với lịch sử của loài người nói chung và lịch sử dân tộc
nói riêng, góp phần hình thành ở các em thế giới quan tích cực, bồi dưỡng phẩm
chất, đạo lí tốt đẹp. Từ đó HS phát triển các năng lực tìm hiểu, tư duy, thực hành và
có thái độ ứng xử nhanh nhạy, đúng đắn trong cuộc sống. Trong dạy học để tổ chức
thực hiện người GV phải biết lựa chọn các phương pháp phù hợp với từng bài học,
từng đối tượng HS, nhằm đạt mục tiêu đặt ra của kế hoạch giáo dục. Sử dụng PPDH
tích cực vào tổ chức các hoạt động dạy học trong năm học đầu tiên thực hiện CT
GDPT mới này là rất bức thiết để đáp ứng mục tiêu của nền giáo dục hiện đại
Thông thường, theo công văn 5512/ BGDĐT-GDTrH mỗi bài học lịch sử được
thiết kế thành chuỗi các hoạt động nối tiếp nhau, đó là: khởi động; hình thành kiến
thức; luyện tập; vận dụng tìm tịi, mở rộng. Như vậy, hoạt động Luyện tập là khâu
cuối của một bài học, có thể coi là bước để giáo viên tạo điều kiện để học sinh hình
thành và phát triển các năng lực như năng lực tự học, năng lực hợp tác, năng lực
thực hành, năng lực đánh giá, nhận xét….và rèn luyện phẩm chất cốt lõi: trách
nhiệm, trung thực, chăm chỉ, nhân ái và yêu nước.
6
Học tập là một q trình tìm tịi và khám phá của HS đã được GV tổ chức ở hai
khâu khởi động và hình thành kiến thức rồi. Đến hoạt động Luyện tập là lúc HS thể
hiện rõ nhất năng lực, sở trường của mình sau mỗi bài học. Muốn làm được điều đó
rất cần cách thức tổ chức của GV, đòi hỏi sự đầu tư, trăn trở và lựa chọn các PHDH
phù hợp để phát triển được năng lực và phẩm chất trong mỗi học trị của mình - “đứa
con” đang trưởng thành trông thấy qua mỗi bài học kết thúc.
Trước yêu cầu đổi mới PPDH lịch sử hiện nay, tất yếu GV cần coi trọng hoạt
động Luyện tập sao cho tạo được dấu ấn khó quên, cảm xúc luyến tiếc khi sắp kết
thúc tiết học, bài học, giúp HS chủ động, tự tin khám phá kiến thức ở những tiết học,
bài học kế tiếp. Thời lượng dành cho hoạt động Luyện tập rất ngắn khoảng 5 - 7 phút
nhưng rất quan trọng. Cũng khoảng thời gian ấy nếu hoạt động khởi động là kích
hoạt sự tích cực, phấn khởi cho HS thì hoạt động Luyện tập là lúc các em khẳng định
và phát huy năng lực sở trường và kĩ năng mềm của bản thân. Bởi vậy niềm đam mê
đối với môn Lịch sử từ HS ngày càng rõ nét, chính là mục đích cao nhất của đề tài
tôi nghiên cứu.
Hơn nữa khi tổ chức hoạt động Luyện tập GV cũng có thể chuyển giao nhiệm
vụ cho HS nhằm tăng cường phối hợp học tập cá thể với học tập hợp tác, theo nhóm
nhỏ với tinh thần bày tỏ quan điểm cá nhân, đồng thời có cách nhìn nhận về năng
lực và phẩm chất của bạn. Bản thân các em vừa cố gắng tự lực để khẳng định mình
vừa khơn khéo và sáng tạo xử lí vấn đề trong mối quan hệ của tập thể. Khi đó lớp
học trở thành môi trường thân thiện, giao tiếp thầy - trò, trò với trò, cá nhân với tập
thể nhằm trao đổi, chia sẻ trong việc thực hiện nhiệm vụ bài học đặt ra trở nên nhẹ
nhành và vui vẻ.
1.4. Vai trò và ý nghĩa của việc sử dụng các phương pháp dạy học tích
cực khi tổ chức hoạt động Luyện tập trong dạy học Lịch sử
Trong mỗi bài học Lịch sử, hoạt động Luyện tập chỉ chiếm khoảng thời gian
rất ngắn, gần kết thúc giờ học trên lớp nhưng là lúc HS được thực hành, kiểm chứng
năng lực của bản thân. Do đó việc sử dụng các phương pháp dạy học tích cực khi tổ
chức hoạt động Luyện tập trong dạy học Lịch sử đóng vai trị rất quan trọng đối với
phát triển năng lực và phẩm chất HS. Về phía GV cách thức tổ chức hoạt động Luyện
tập này cũng có vai trị khơng nhỏ trong việc điều chỉnh và lựa chọn phương pháp
dạy học tích cực, làm thế nào đạt hiệu quả cao nhất.
Hoạt động Luyện tập ở khâu kết thúc bài học có ý nghĩa rất quan trọng. Nó
vừa giúp HS tái hiện lại những nội dung đã học, chỉnh sửa lại những sai lầm trong
quá trình nhận thức, đồng thời củng cố luyện tập cac kiến thức đã học. Hoạt động
này còn là cơ sở giúp cho GV có thể đánh giá mức độ hiểu bài và làm chủ kiến thức,
kĩ năng của bài học
* Đối với giáo viên: Khi tổ chức hoạt động Luyện tập bằng các PPDH tích
cực
7
+ GV biết được mức độ nắm kiến thức bài học của HS, hay cũng thu nhận những
quan điểm, đánh giá trái chiều của HS về một sự kiện, hiện tượng, vấn đề lịch sử
nào đó qua mơn học.
+ GV đánh giá được các năng lực chung ( NL tự chủ và tự học; NL giao tiếp và hợp
tác; NL giải quyết vấn đề và sáng tạo), năng lực đặc thù ( NL tìm hiểu lịch sử; NL
nhận thức và tư duy lịch sử; NL vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học) và các phẩm
chất ( yêu nước; nhân ái; chăm chỉ; trung thực; trách nhiệm) mà HS phát huy được
thông qua tiếp cận thực hiện bằng cac PPDH tích cực ở từng bài học Lịch sử. Từ đó
GV cũng có thể bổ sung, điều chỉnh PPDH nào phù hợp với đối tượng HS ở các lớp
được phân công giảng dạy.
+ Ngồi ra GV có thể gợi mở vấn đề mới, những ý tưởng mới cho HS tiếp cận và có
tư duy đa chiều, đa góc độ về các sự kiện, hiện tượng, nhân vật Lịch sử…
* Đối với học sinh: Khi tổ chức hoạt động Luyện tập bằng các PPDH tích cực
+ Giúp HS khái quát lại kiến thức một cách lơgic, có hệ thống dễ nắm bắt, dễ ghi
nhớ các sự kiện, hiện thực lịch sử…
+ Giúp HS có cơ hội tìm hiểu lịch sử, thực hành kiến thức vừa mới thu nhận từ bài
học
+ HS có thể bày tỏ quan điểm hay ý kiến cá nhân hoặc sản phẩm tư duy… của mình
về một hay nhiều nội dung liên quan ở trong bài học. Từ đó HS có thể áp dụng tích
cực kiến thức, lí thuyết bài học vào thực tiễn cuộc sống.
Như vậy, việc sử dụng một số PPDH tích cực trong tổ chức hoạt động Luyện
tập đã góp phần phát triển năng lực và phẩm chất cho HS. Cịn GV có cơ hội thể
nghiệm các PPDH và các hình thức dạy học tích cực theo tinh thần đổi mới, đa dạng
hoá cách thức tổ chức dạy học tạo niềm say mê, hứng khởi, yêu thích mơn học Lịch
sử trong mỗi HS. Ngược lại, HS có hứng thú, cảm thấy hạnh phúc với mơn học thì
các em sẽ tự nguyện tham gia vào các hoạt động học tập một cách tự nhiên, thoải
mái và sáng tạo, nỗi ám ảnh về quá nhiều dấu mốc, nhiều sự kiện … được nhẹ nhàng
và thoải mái. Thực sự đó là nỗi trăn trở của tác giả khi nhận thức được vai trò và ý
nghĩa của việc tổ chức hoạt động Luyện tập trong năm học đầu tiên thực hiện
CTGDPT 2018.
1.5. Những yêu cầu của hoạt động Luyện tập trong dạy học Lịch sử
Để tổ chức hoạt động Luyện tập góp phần phát triển năng lực và phẩm chất
của HS, nâng cao hiệu quả của bài học khi tiến hành GV cần phải đảm bảo một số
yêu cầu sau:
Hoạt động Luyện tập phải gắn liền và phù hợp với mục tiêu bài học để kiểm
chứng các năng lực và phẩm chất của HS được hình thành và phát triển qua hoạt
động lĩnh hội kiến thức trước đó như thế nào? mức độ ra sao? GV nên định hướng
cho HS thực hành chỉ một vài nội dung của bài học trong khối lượng kiến thức đã
8
tiếp nhận trên lớp, tránh thực hiện cùng lúc nhiều vấn đề không trọng tâm và mất
thời gian
Thứ hai, tổ chức hoạt động Luyện tập phải phù hợp với đối tượng HS, trình
độ HS và điều kiện trang thiết bị dạy học của trường, lớp. Để đảm bảo yêu cầu này
người GV phải có sự chuẩn bị và sẵn sàng các phương án có thể xảy ra trong tiến
trình dạy học. Đảm bảo tính vừa sức với HS khi chọn PPDH tích cực để tổ chức hoạt
động Luyện tập cũng là nhằm mục đích đảm bảo sự tham gia và hợp tác của HS mỗi
khi GV giao nhiệm vụ. Bên cạnh đó PPDH tích cực để tổ chức hoạt động Luyện tập
mà GV đã lập trong kế hoạch bài học cũng cần chú ý đến yếu tố công cụ hỗ trợ của
cơng nghệ thơng tin hiện có tại lớp, trường, đó là máy chiếu hoặc ti vi có kết nối
Internet.
Thứ ba, khi tiến hành tổ chức hoạt động Luyện tập, GV cần lực chọn PPDH
phù hợp với mục tiêu của mỗi bài học. Có những PPDH có thể tiến hành ở bài học
nào cũng thực hiện được, nhưng có những PPDH chỉ có thể áp dụng trong một hay
vài bài học. Chẳng hạn như phương pháp đóng vai, giải quyết tình huống có “vấn
đề”…Từ đó GV chuyển giao nhiệm vụ cụ thể, rõ ràng, đảm bảo bất cứ HS nào cũng
tham gia dễ dàng, tích cực, cần chú ý đối tượng HS cịn e ngại, tính nhút nhát, ít chia
sẻ, ít trao đổi. GV biết động viên, hỗ trợ kịp thời để HS hình thành sản phẩm thực
hành của mình.
Cuối cùng GV cần khéo léo kết hợp các kĩ thuật dạy học tạo hứng thú, kích
thích động não và cuốn hút HS phải tham gia, khơng bỏ ai lại phía sau. Tuy nhiên
GV phải lưu ý nghiên cứu cách bố trí thời gian thích hợp để HS báo cáo, bày tỏ quan
điểm hay sản thẩm thành quả thực hành của mình, tránh hiện tượng GV chỉ mới tiến
hành chuyển giao nhiệm vụ mà khơng có phần nhận xét, đánh giá quá trình thực
hành và sản phẩm thành quả của HS ( cần khuyến khích, động viên, tuyên dương,
khen, thưởng nhiều hơn, nếu có phần thiếu sót, sai lệch nên nhẹ nhàng , không gay
gắt). Như thế mới tạo cho các em cởi mở, hứng thú học tập có động lực để thực hiện
các nhiệm vụ tiếp theo trong các bài học kế tiếp. Qua đó phát triển các năng lực và
phẩm chất của HS đáp ứng mục tiêu của CT GDPT mới.
2. Cơ sở thực tiễn
2.1. Thực trạng sử dụng các phương pháp dạy học tích cực trong tổ
chức hoạt động Luyện tập vào giảng dạy môn Lịch sử
Việc đổi mới PPDH ở các trường THPT hiện nay đã và đang đem lại những
hiệu quả nhất định. Trong những năm gần đây giáo dục phổ thông nước ta cũng đã
chuyển mình từ chương trình giáo dục tiếp cận nội dung sang tiếp cận năng lực và
phẩm chất người học. Đối với cấp THPT, năm học 2022 – 2023 lớp 10 thực hiện
chương trình SGK mới với tinh thần đổi mới trên, tôi cũng mạnh dạn chia sẻ đề tài
“Sử dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong tổ chức hoạt động Luyện tập
nhằm phát triển năng lực và phẩm chất học sinh trong dạy học Lịch sử 10 – Bộ Cánh
diều”
9
Phương pháp dạy học tích cực được nhiều GV áp dụng vào quá trình giảng
dạy, nhưng vận hành các PPDH đó xuyên suốt cả chuỗi hoạt động từ khởi động đến
kết thúc thì cịn nhiều hạn chế và chưa cân xứng. Vì vậy hoạt động luyện tập GV sử
dụng PPDH tích cực vẫn nặng tư tưởng “đầu voi đi chuột” hoặc nó chỉ thể hiện
trong kế hoạch bài học mà thơi, thậm chí PPDH truyền thống ( thuyết trình sơ lược)
vẫn là phổ biến.
Để có cơ sở thực tiễn cho việc sử dụng PPDH tích cực ở trường THPT trong
năm học 2022 – 2023, tôi đã tiến hành điều tra về nhận thức và mức độ sử dụng của
8 GV dạy Lịch sử khối lớp 10 năm nay ở 2 trường THPT gần nhau trên địa bàn (Phụ
lục 1). Kết quả thu được như sau:
Bảng 1: Kết quả khảo sát mức độ nhận thức của GV về sử dụng PPDH tích cực
khi tổ chức hoạt động Luyện tập trong dạy học Lịch sử 10
Số giáo
viên
Tỉ lệ %
6
75
2
25
0
0
- Tạo hứng thú học tập của HS
8
100
- Phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của HS
8
100
- Đảm bảo các chuẩn kiến thức
6
75
- Chuẩn bị công phu, mất thời gian
5
62.5
- HS được thể hiện mình trước tập thể
8
100
- HS cảm thấy yêu thích, say mê mơn Lịch sử
7
87.5
Mức độ nhận thức và lí do
A. Mức độ nhận thức
Rất cần thiết
Cần thiết
Khơng cần thiết
B. Các nguyên nhân
Bảng 2: Thực trạng sử dụng các PPDH tích cực của GV trong dạy học lịch sử 10 ở
trường THPT
Thường xuyên
Thỉnh thoảng
Không sử dụng
TT Các PPDH
SL
%
SL
%
SL
%
8
100
0
0
0
0
1 Thuyết trình
2
Vấn đáp
8
100
0
0
0
0
3
Phát hiện và
giải quyết
vấn đề
0
0
2
25
6
75
10
2
25
5
63
1
12
5
Bản đồ tư
duy
Đóng vai
1
12
2
25
5
63
6
Trị chơi
4
50
3
38
1
12
4
2.2. Mức độ hứng thú của HS đối với các PPDH của GV tiến hành tổ chức
hoạt động Luyện tập vào mơn Lịch sử 10.
Để tìm hiểu về mức độ hứng thú của HS đối với các PPDH mà GV thường sử
dụng tôi đã tiến hành điều tra 100 HS khối 10 của đơn vị trường THPT tôi công tác,
kết quả thu được như sau:
Bảng 3: Mức độ hứng thú của học sinh với các PPDH mà giáo viên đã sử dụng
trong hoạt động Luyện tập – Lịch sử 10
Rất thích
Thích
Bình thường
Khơng
TT Các PP
thích
SL
%
SL
%
SL
%
SL
%
Thuyết trình
0
0
0
0
38
38
62
62
1
2
Vấn đáp
0
0
0
0
45
45
55
55
3
75
75
20
20
5
5
0
0
42
42
38
38
19
19
1
1
5
Phát hiện và
giải
quyết
vấn đề
Bản đồ tư
duy
Đóng vai
61
61
33
33
6
6
0
0
6
Trị chơi
87
87
13
13
0
0
0
0
4
Qua số liệu điều tra trên tơi thấy:
- Về phía giáo viên: 100%(8/8) GV được khảo sát đều khẳng định sự cần thiết
cả việc sử dụng PPDH tích cực trong dạy học. Các GV đã có nhận thức đúng đắn
về tác dụng của các PPDH này: 100%(8/8) GV đều cho rằng điều này kích thích sự
hứng thú trong học tập, phát huy tính tích cực, độc lập sáng tạo của HS, 75% (6/8)
GV cho rằng các PPDH này đảm bảo chuẩn kiến thức. 100%(8/8) GV đều cho rằng
nếu vận hành các PPDH tích cực thì HS sẽ được thể hiện mình trước tập thể, tạo
niềm say mê, u thích mơn Lịch sử chiếm 87.5% ( 7/8) GV nhận thức được. Đây
là cơ sở để GV sử dụng các PPDH tích cực nhằm phát triển năng lực và phẩm chất
của HS.
Tuy nhiên qua số liệu điều tra ở Bảng 2: Các phương pháp dạy học được các GV
sử dụng cho thấy: 100% ( 8/8) GV trong dạy học sử dụng thường xuyên phương
pháp thuyết trình, vấn đáp. Trong khi đó với các GV được hỏi thì PPDH Đóng vai
rất ít chỉ có 12% (1/8) GV, PPDH Bản đồ tư duy chỉ có 25% (2/8), PPDH phát hiện
11
và giải quyết vấn đề chỉ có 25%(2/8) GV được hỏi là thỉnh thoảng sử dụng trong quá
trình dạy học. Điều này cho thấy giữa nhận thức, thái độ và hành động thực tế của
GV cịn có khoảng cách khá xa. Đây cũng là nguyên nhân dẫn đến việc cải tiến, đổi
mới PPDH cịn gặp nhiều khó khăn, đặc biệt ở việc tổ chức hoạt động Luyện tập vào
giảng dạy mơn Lịch sử.
- Về phía học sinh: Qua điều tra tơi thấy hầu hết các em rất thích thú khi được
thực hành trong giờ học lịch sử. HS rất thích phương pháp Trò chơi ( 87%), phương
pháp Phát hiện và giải quyết vấn đề (75%) HS và phương pháp Đóng vai ( 61%).
Như vậy đây là một thuận lợi để giáo viên có thể áp dụng phương pháp này trong xu
thế đổi mới PPDH hiện nay. Tuy nhiên trong quá trình dạy học giáo viên rất ít khi
sử dụng PPDH tích cực nêu trên, nếu có thì cũng chỉ trong các tiết thao giảng hoặc
sinh hoạt chuyên đề hoặc thể hiện hình thức trong kế hoạch bài học.
Tóm lại, GV có sử dụng PPDH tích cực song chưa cân xứng trong chuỗi hoạt
động của tiến trình tổ chức dạy học, chưa chú trọng hoạt động Luyện tập. Mặc dù
nhận thức về lí thuyết rằng hoạt động này góp phần phát triển năng lực và phẩm chất
của HS. Hoặc các GV vẫn đang nghiêng về vận hành các PPDH truyền thống, và rõ
ràng đó là một sự thiệt thịi cho HS, trong khi bộ giáo dục đã triển khai phương pháp
dạy học tích cực từ lâu. Trên thực tế, năm học 2022 – 2023 bắt đầu triển khai chương
trình SGK mới – Lớp 10, thì học sinh đã được giảm tải một số môn tương ứng với
lựa chọn ban KHXH hay KHTN, tuy nhiên việc yêu cầu các môn học dường như
đều như nhau. Với yêu cầu đó và PPDH truyền thống sẽ biến mỗi giờ học trở nên
mệt mỏi đối với học sinh, gây ra sự uể oải mà hiệu quả không cao, nhất là môn Lịch
sử tiền lệ đã có sự “e sợ” “ khó học” trong tâm lí của HS….Vì vậy tổ chức hoạt động
Luyện tập bằng một số PPDH tích cực sẽ tạo sự hứng thú, khơi niềm say mê cho các
em và đem lại hiệu quả sau mỗi bài học.
2.3. Nguyên nhân thực trạng
Thực tế trong những năm học qua mặc dù chưa thực hiện CTGDPT mới nhưng
phần lớn giáo viên đã được tiếp cận với các phương pháp và kỹ thuật dạy học tích
cực như dạy học nêu vấn đề, dạy học theo dự án …với nhiều kĩ thuật dạy tích cực
như kỹ thuật “khăn trải bàn”, kỹ thuật “các mảnh ghép”, kỹ thuật động não, kỹ thuật
tia chớp… Tuy nhiên, qua buổi thao giảng liên môn ở trường, qua việc dạy thể
nghiệm theo nghiên cứu bài học hay qua việc trao đổi với giáo viên (cùng môn) của
trường bạn, bản thân thấy việc nắm vững và vận dụng PPDH tích cực cịn hết sức
hạn chế, đối phó hoặc hình thức, khơng ăn nhập giữa kế hoạch bài học với tiến hành
tổ chức dạy học trên lớp… Điều này rất dễ hiểu bởi một tình trạng là giáo viên không
trải nghiệm thường xuyên, lo sợ “cháy giáo án”, do học sinh khơng hồn thành các
hoạt động được giao trong giờ học, GV vẫn mang tâm lí “đốt cháy giai đoạn” để
hồn thành đầy đủ các bước dạy học mà thơi. Do đó, mặc dù có cố gắng nhưng việc
sử dụng các PPDH tích cực hiện nay chưa thực sự tổ chức được hoạt động nhận thức
tích cực, sáng tạo và bồi dưỡng phương pháp tự học cho học sinh, chưa kết hợp được
12
sự đánh giá của giáo viên và sự tự đánh giá của học sinh với nhau trong quá trình
dạy học. Nghĩa là năng lực và phẩm chất của HS chưa có mơi trường để phát triển.
Với tư cách một giáo viên Lịch sử, tơi cho rằng mình cần phải có trách nhiệm,
với một phạm vi nhỏ hơn – đó là làm cho học sinh u thích mơn Lịch sử. Để làm
được điều đó, trước hết bản thân giáo viên phải thay đổi. Để môn Lịch sử không khô
khan, tôi đưa các PPDH tích cực vào giáo án, chú trọng ngay cả khâu Luyện tập –
giai đoạn cuối của bài học; để trong mỗi giờ học Lịch sử, HS sẽ như đang sống trong
thời khắc lịch sử đó. Thực tiễn đó là cơ sở để tôi triển khai và thực hiện đề tài trong
quá trình dạy học ngay năm đầu tiên áp dụng SGK mới. Với mong muốn hướng tới
phát triển năng lực, phẩm chất của học sinh, giúp đỡ học sinh về phương pháp học
tập, động viên sự cố gắng, hứng thú học tập của các em trong quá trình dạy học.
Thực hiện mục tiêu phát triển toàn diện các phẩm chất, nhân cách, chú trọng năng
lực vận dụng tri thức trong những tình huống thực tiễn nhằm chuẩn bị cho học sinh
năng lực giải quyết các tình huống của cuộc sống và nghề nghiệp.
Mặt khác, nhằm khắc phục những hạn chế trên và đặc biệt gây được hứng thú
học tập, phát huy tính tích cực , chủ động của học sinh, giáo viên phải thường xuyên
đổi mới PPDH và các hình thức tổ chức hoạt động dạy học. Chính vì vậy mà việc
khơi dậy niềm đam mê u thích môn học cho học sinh là điều hết sức cần thiết,
trong đó sử dụng PPDH tích cực trong tổ chức hoạt động Luyện tập bài học góp
phần phát triển năng lực và phẩm chất của HS.
Về phía học sinh: Vẫn còn phụ thuộc vào sự hướng dẫn của giáo viên và thụ
động, chưa có phương pháp học tập phù hợp với bản thân, chưa phát huy được tính
tích cực tự học, chưa hứng thú với các tiết học môn lịch sử.
Chương II: Sử dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong tổ
chức hoạt động Luyện tập nhằm phát triển năng lực và phẩm chất học sinh
trong dạy học Lịch sử 10 - bộ Cánh Diều
1. Các bước tổ chức hoạt động Luyện tập trong dạy học Lịch sử 10
Hoạt động Luyện tập là một bước thuộc giai đoạn kết thúc bài học trong tiến
trình tổ chức dạy học theo chương trình GDPT 2018. Việc sử dụng phương pháp dạy
học tích cực nhằm hướng tới phát triển các năng lực chung ( tự chủ và tự học; giao
tiếp và hợp tác; giải quyết vấn đề và sáng tạo), năng lực đặc thù ( tìm hiểu lịch sử;
nhận thức và tư duy lịch sử; vận dụng kiến thức và kĩ năng đã học) và các phẩm chất
chủ yếu( yêu nước, nhân ái, chăm chỉ, trung thực, trách nhiệm)
Khi tiến hành tổ chức hoạt động Luyện tập, GV cần thực hiện theo các bước
cơ bản sau:
Bước 1: Xác định mục tiêu của hoạt động Luyện tập ( củng cố, hệ thống hố kiến
thức; bổ sung và hồn thiện kiến thức mới mà HS đã lĩnh hội ở hoạt động hình thành
kiến thức thông qua năng lực và phẩm chất của người học)
Bước 2: Xác định các phương pháp, kĩ thuật dạy học phù hợp với mục tiêu cần đạt
13
Bước 3: Thiết kế và xây dựng các câu hỏi, hình thức tổ chức, phương tiện…và cách
chuyển giao nhiệm vụ học tập
Bước 4: Vận hành vào tổ chức dạy học
Bước 5: Theo dõi, quan sát động thái và hỗ trợ kịp thời cho HS trong quá trình thực
hiện nhiệm vụ GV chuyển giao khi vướng mắc, khó khăn.
Bước 6: Đánh giá hiệu quả của việc tổ chức hoạt động Luyện tập ( kiến thức cần đạt,
năng lực và phẩm chất đã đặt ra ở mục tiêu kế hoạch bài học)
Bước 7: Rút kinh nghiệm và áp dụng vào hoạt động Luyện tập khác ( bài học hoặc
chủ đề tiếp theo)
Ở hoạt động này thường khó hơn hoạt động khởi động và hoạt động hình
thành kiến thức vì nó địi học người học ngoài hệ thống kiến thức của bài học thì có
thể đánh giá, nhận xét, xâu chuỗi các sự kiện, hiện tượng, nhân vật lịch sử, thậm chí
HS phải trình bày, thể hiện được suy nghĩ, quan điểm của mình về nội dung mình đã
được tiếp cận từ bài học, có như vậy mới phát triển được năng lực và phẩm chất của
mình.
Như vậy, có thể thấy với PPDH truyền thống GV thường tổ chức hoạt động
Luyện tập hoặc là lồng ghép với giao HS về nhà hoàn thiện ( học bài cũ) hoặc là GV
khái quát lại kiến thức của toàn bài, chủ đề vừa học xong trong vài câu không mất
thời gian để kết thúc tiết học. Với PPDH tích cực ở hoạt động Luyện tập thì GV phải
đầu tư thực sự về thời gian để sắp xếp, tổ chức đồng thời phát hiện, phát triển năng
lực, phẩm chất của HS.
2. Yêu cầu của việc sử dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong tổ
chức hoạt động Luyện tập
Đối với giáo viên
Phân tích nội dung chương trình mơn Lịch sử hiện hành là CTGDPT 2018 và
dựa vào kế hoạch giáo dục của từng đơn vị trường mà tìm ra các mạch nội dung để
lựa chọn PPDH tích cực vào tổ chức hoạt động Luyện tập cho phù hợp
GV chuẩn bị cho mình vốn kiến thức cần có về lí luận cũng như cách thức vận
hành của các PPDH tích cực để từ đó lựa chọn PPDH nào là hiệu quả tương ứng với
mục tiêu từng chủ đề, bài học cụ thể.
Luôn chú ý mối quan hệ chặt chẽ của chuỗi hoạt động dạy học từ Khởi động,
Hình thành kiến thức mới, Luyện tập đến Tìm tòi, mở rộng. GV đồng hành cùng các
em vừa định hướng, hướng dẫn vừa hỗ trợ, động viên, khích lệ các em trong cả quá
trình từ khởi động chiếm lĩnh tri thức đến thực hành, vận dụng và sáng tạo. Đặc biệt
GV chú trọng việc nhận xét, đánh giá sản phẩm của các em, điều này có ý nghĩa rất
lớn trong tâm sinh lí của “cái tuổi” muốn khẳng định bản thân.
Vận dụng linh hoạt, nhẹ nhàng các PPDH tích cực đúng với nội dung bài học,
không làm nặng nề hoặc rối tiết học, tránh biến môn lịch sử thành mơn học khác, đó
14
cũng là một yêu cầu đề tài đặt ra.
Đối với học sinh
Chuẩn bị và sẵn sàng khi được GV chuyển giao nhiệm vụ, đây là một yếu
tố rất quan trọng, quyết định sự thành công của việc sử dụng các PPDH tích cực.
Khi đã tiếp nhận và hiểu nhiệm vụ GV đặt ra HS tích cực tham gia, chủ
động và huy động năng lực và phẩm chất để thực hiện nhiệm vụ.
Ngoài ra, HS phải thường xuyên trao dồi năng lực chung là NL tự chủ và
tự học; NL giao tiếp và hợp tác; NL giải quyết và sáng tạo, qua đó phát triển năng
lực đặc thù mơn học: NL tìm hiểu lịch sử; NL nhận thức và tư duy lịch sử; NL
vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học.
3. Thiết kế và lựa chọn các phương pháp dạy học tích cực trong tổ chức Luyện
tập Lịch sử 10 - bộ Cánh Diều
3.1. Sử dụng phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề
Bản chất
Dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề là PPDH trong đó GV tạo ra tình huống
có vấn đề, điều khiển học sinh phát hiện vấn đề, hoạt động tự, tích cực, chủ động,
sáng tạo để giải quyết vấn đề và thông qua đó chiếm lĩnh tri thức, rèn luyện kĩ năng
và đạt được những mục đích học tập khác. “Tình huống có vấn đề ”là một tình huống
gợi ra cho HS những khó khăn về lí luận hay thực tiễn mà học thấy cần và có khả
năng vượt qua, nhưng khơng phải ngay tức khắc bằng một thuật giải mà phải trải
qua q trình tích cực suy nghĩ, hoạt động để biến đổi đối tượng hoạt động hoặc điều
chỉnh kiến thức sẵn có.
Quy trình thực hiện
- Xác định, nhận dạng vấn đề
- Thu thập thơng tin có liên quan đến vấn đề/ tình huống đặt ra
- Liệt kê các cách giải quyết có thể có
- Phân tích, đánh giá kết quả mỗi cách giải quyết ( tích cực, hạn chế, cảm xúc, giá
trị)
- So sánh kết quả các cách giải quyết
- Lựa chọn cách giải quyết tối ưu nhất
- thực hiện theo cách giải quyết đã lựa chọn
- Rút kinh nghiệm cho việc giải quyết những vấn đề, tình huống khác
Một số lưu ý
- Phù hợp với chủ đề bài học
- Phù hợp với trình độ nhận thức của HS
15
- Vấn đề/ tình huống có thể diễn tả bằng kênh chữ hoặc kênh hình, hoặc kết hợp cả
hai kênh chữ và kênh hình hay qua việc đóng vai của HS
- Vấn đề/ tình huống cần có độ dài vừa phải
- Vấn đề/ tình huống phải chứa đựng những mâu thuẫn cần giải quyết, gợi ra cho HS
nhiều hướng suy nghĩ, nhiều cách giải quyết vấn đề.
3.1.1. Tổ chức hoạt động Luyện tập bằng thảo luận vấn đề, câu hỏi được
GV nêu ra đầu tiết học
Trước khi vào phần khởi động, GV có thể đưa ra vấn đề, cụ thể hoá bằng câu
hỏi nêu vấn đề phát vấn hoặc viết trực tiếp lên bảng và yêu cầu HS theo dõi trong
quá trình của bài học để giải quyết vấn đề được nêu ra. Điều đó chính là GV sẽ tổ
chức cho HS thực hiện thảo luận câu hỏi nêu vấn đề ở phần Luyện tập
Trong quá trình giảng dạy ở phần hình thành kiến thức mới, GV cần xoay
quanh vấn đề đã đặt ra từ đầu của bài học trực tiếp hoặc gián tiếp. Qua đó GV hướng
cho HS các năng lực và phẩm chất của mình để tìm các hướng giải quyết tối ưu mà
vấn đề GV đặt ra từ trước bài học. Sau khi HS đã hoàn thành nội dung bài học, GV
sẽ tổ chức cho các em thảo luận và trả lời trên cơ sở mỗi HS đã có cho mình các
hướng giải quyết, GV tiếp tục gợi mở, bổ sung, sửa chữa và nâng cao kiến thức cho
HS
Ví dụ minh hoạ 1: Sau khi dạy bài 1 “Hiện thực lịch sử và nhận thức lịch sử
”( Lịch sử 10– bộ Cánh Diều) GV có thể nêu vấn đề: Cho biết ý nghĩa đoạn trích
trong bài tựa sách“Đại Việt sử kí tục biên”của Phạm Cơng Trứ
“Vì sao phải viết quốc sử? Vì sử chủ yếu ghi chép cơng việc. Có chính trị của một
đời tất phải có sử của một đời. Mà sự ghi chép của sử giữ nghị luận rất nghiêm,
tơ điểm việc trí trị thì sáng tỏ ngang với Mặt Trời, Mặt Trăng, răn đe kẻ loạn tặc
thì ráo riết như sương thu lạnh buốt, người thiện biết thì có thể bắt chước, người
ác biết thì có thể tự răn, quan hệ với chính trị khơng phải là ít. Cho nên mới làm
ra quốc sử ”
( Bài tựa sách Đại Việt sử kí tục biên, Phạm Công Trứ)
Đối với SGK Lịch sử 10 – Bộ Cánh Diều, với nội dung câu hỏi này thì sau
khi hoàn thành cả bài học - Bài 1 GV vừa có thể tổ chức cho HS khái qt lại tồn
bộ nội dung bài học ở phần Luyện tập củng cố, quan sát sơ đồ 1.1 ( SGK tr. 7) sau
đó trả lời vấn đề đặt ra ở trên.
Cách thức tổ chức thực hiện:
Bước 1: GV cho HS làm việc nhóm ( theo vị trí chỗ ngồi): ơn lại kiến thức mục 2.2
– Bài 1, đọc thông tin và quan sát sơ đồ 1.1 ( SGK tr.7) thảo luận câu hỏi vấn đề GV
nêu trên trong thời gian 3 phút, cử đại diện HS ghi cách giải quyết vào phiếu học tập
( GV đã chuẩn bị sẵn)
16
Bước 2: HS trao đổi thảo luận, kết hợp với kiến thức đã học và tìm kiếm những
thơng tin liên quan theo gợi ý, hướng dẫn của GV để cách giải quyết hợp lí nhất.
Bước 3: GV chọn 1 phiếu bất kì và u cầu nhóm được chọn cử đại diện trình bày.
HS các nhóm có ý kiến khác. GV nhận xét, đánh giá về lập luận của các em và kết
luận vấn đề
Gợi ý sản phẩm:
Ý nghĩa đoạn trích trong bài tựa sách“Đại Việt sử kí tục biên”của Phạm Cơng Trứ:
+ Qua lời trích cho thấy chức năng và nhiệm của Sử học vô cùng to lớn và rất
quan trọng trong việc ghi chép lại lịch sử của một quốc gia, một dân tộc, liên quan
đến sự tồn vong của quốc gia, dân tộc đó
+ Nhiệm vụ của Sử học ghi chép lại những gì đã xảy ra trong quá khứ, làm bài
học giáo dục, răn đe cho hậu thế
Như vậy, qua việc tổ chức hoạt động Luyện tập bằng thảo luận vấn đề, câu
hỏi được GV nêu ra HS khơng chỉ khái qt nội dung mình đã được tiếp cận mà phát
triển được năng lực tổng hợp, khái qt để giải quyết vấn đề trong nhóm của mình
với việc rèn luyện phẩm chất: chăm chỉ, trách nhiệm và yêu nước. Tổ chức hoạt động
Luyện tập bằng thảo luận vấn đề, câu hỏi được GV nêu ra đầu tiết học có thể tiến
hành ở hầu hết các bài học môn Lịch sử 10 – bộ CD trong năm học đầu tiên thực
hiện chương trình SGK mới. Vì vậy theo đánh giá của bản thân và qua dự giờ, tham
khảo ý kiến đồng nghiệp tôi nhận thấy cần thiết sử dụng PPDH tích cực này góp
phần phát triển năng lực, phẩm chất HS ở THPT hiện nay.
3.1.2. Tổ chức hoạt động Luyện tập với dạng câu hỏi trả lời nhanh hay câu
hỏi trắc nghiệm khách quan
Mục tiêu:
Cách thức tổ chức hoạt động luyện tập thông qua các câu hỏi trả lời nhanh
hay câu hỏi trắc nghiệm khách quan phù hợp với đổi mới trong việc đánh giá HS
của CTGDPT 2018. Với cách tổ chức này HS phát triển được năng lực nhận thức và
tư duy lịch sử đồng thời năng lực vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học rất hiệu quả.
Đây cũng là một trong các năng lực rất cần thiết hướng tới kì thi THPT quốc gia. Tổ
chức hoạt động Luyện tập với dạng câu hỏi trả lời nhanh và câu hỏi trắc nghiệm
khách quan có thể tiến hành ở hầu hết các bài trong chương trình Lịch sử lớp 10 năm
học 2022 – 2023. Với phạm vi và khn khổ của đề tài tơi chỉ trình bày cách thiết
kế ở một bài cụ thể, cũng nhằm tránh sự nhàm chán trong tiến trình dạy học.
Ví dụ minh hoạ 2: Sau khi dạy bài 11 “ Hành trình phát triển và thành tựu của
văn minh Đông Nam Á thời kì cổ - trung đại” ( Lịch sử 10 – bộ CD), GV tổ chức
hoạt động Luyện tập với dạng câu hỏi trắc nghiệm khách quan
Cách thức tổ chức thực hiện
17
Bước 1: GV yêu cầu HS làm việc theo đơn vị bàn: khái quát lại kiến thức cơ bản của
bài 11 “ Hành trình phát triển và thành tựu của văn minh Đơng Nam Á thời kì cổ trung đại”- chủ đề “ VĂN MINH ĐÔNG NAM Á” để trả lời 10 câu hỏi trắc nghiệm
khách quan GV sẽ trình chiếu sau 2 phút nữa.
Bước 2: HS trao đổi, thảo luận phần kiến thức khái quát của bài 2 theo đơn vị bàn
ngồi ( thời gian 2 phút). HS cử đại diện của bàn mình nếu tự tin thì xung phong trả
lời theo yêu cầu của GV.
Bước 3: Sau khi hết thời gian thảo luận, GV lựa chọn đại diện của bàn xung phong
nhanh nhất đứng trước màn hình tivi hoặc máy chiếu để trả lời. ( GV giới hạn thời
gian cho mỗi câu hỏi trắc nghiệm). Trong thời lượng cho phép 5 phút, HS trong bàn
(có đại diện trả lời) có thể hỗ trợ và gợi ý.
Bước 4: GV trình chiếu đáp án, đồng thời nhận xét, đánh giá q trình nhóm bàn HS
vừa thực hiện nhiệm vụ.
Gợi ý sản phẩm:
Câu 1: Ba nhóm chính trong tín ngưỡng bản địa của Đơng Nam Á khơng bao gồm
A. tín ngưỡng sùng bái tự nhiên
B. tín ngưỡng phồn thực
C. tín ngưỡng thờ cúng người tự nhiên
D. tín ngưỡng Phật giáo, Nho giáo
Câu 2: Thế kỉ XVI tôn giáo mới được du nhập từ phương Tây đến khu vực Đông
Nam Á là
A. Phật giáo
B. Hin-đu giáo
C. Hồi giáo
D. Thiên chúa giáo
Câu 3: Trước khi sáng tạo ra chữ viết riêng, một số cư dân Đông Nam Á sử dụng
A. chữ viết cổ của Ấn Độ
B. chữ Chăm cổ
C. chữ Khơ-me cổ
D. chữ Nôm
Câu 4: Thể loại văn học dân gian ra dân gian ra đời ở Đông Nam Á thời cổ trung đại
là
A. truyện ngắn
B. kí sự
C. tản văn
D. thần thoại
Câu 5: Thời cổ trung đại, Hin-đu giáo du nhập vào Đông Nam Á là tơn giáo có nguồn
gốc từ
A. Trung Quốc
B. phương Tây
C. Ấn Độ
D. Ả Rập
Câu 6: Thời cổ trung đại, tôn giáo nào sau đây đã trở thành quốc giáo ở một số quốc
gia Đông Nam Á trong một thời gian dài?
A. Thiên chúa giáo
B. Bà-la-môn giáo C. Phật giáo
D. Hin-đu giáo
Câu 7: Đền, chùa, tháp ơ Đông Nam Á là các cơng trình kiến trúc thuộc dịng kiến
chịu ảnh hưởng của
A. Dân gian
B. tơn giáo
C. cung đình
D. tâm linh
18
Câu 8: Cơng trình nào sau đây thuộc kiến trúc Phật giáo điển hình?
A. Đền tháp Bơ-rơ-bu-đua ( In-đơ-nê-xi-a) B. Kinh thành Huế ( Việt Nam)
C. Đền Ăng-co-vat (Cam-pu-chia)
D. Thánh địa Mĩ Sơn (Việt Nam)
Câu 9: Thế kỉ XI – XII trên sơ sở tiếp thu một phần chữ Hán của Trung Quốc, người
Việt đã sáng tạo ra chữ viết riêng là
A. chữ Chăm cổ B. chữ Nôm
C. chữ Khơ-me cổ
D. chữ Mã Lai cổ
Câu 10: Văn học Việt Nam thời phong kiến chịu ảnh hưởng cả về hình thức và nội
dung từ văn học
A. Ấn Độ
B. Nhật Bản
C. Trung Quốc
D. phương Tây
ĐÁP ÁN
1D
2D
3A
4D
5C
6C
7B
8A
9B
10C
Ví dụ minh hoạ 3: Sau khi học xong bài 5 “khái niệm văn minh” – Lịch sử
10 – bộ CD, GV tổ chức hoạt động Luyện tập với dạng câu hỏi trả lời nhanh.
Mục tiêu: Phân biệt được nét cơ bản khái niệm văn minh, văn hố thơng qua
một số hình ảnh trình chiếu, HS gọi tên hình ảnh đó thuộc khái niệm văn hố hay
văn minh, trên cơ sở các em đã hình thành khái niệm văn hố, văn minh và tìm hiểu
Bảng 5. So sánh văn hoá và văn minh ( SGK tr. 32 Lịch sử 10 – bộ CD)
Cách thức tổ chức thực hiện:
Bước 1: GV yêu cầu HS cả lớp nắm vững mục tiêu bài học ( Bài 5 – Lịch sử 10 – bộ
CD), sau đó chọn 2 đại diện của lớp trả lời nhanh câu hỏi: các hình ảnh dưới đây là
biểu hiện của văn hoá hay văn minh?
Bước 2: Hai đại diện HS của lớp sẽ ghi lên bảng các câu trả lời theo thứ tự các hình
ảnh GV trình chiếu ( mỗi hình ảnh 5 giây)
Bước 3: HS nhận xét đánh giá cho đại diện của mình. GV nhận xét hoạt động của
HS và chốt câu trả lời
Gợi ý sản phẩm
19
Tử cấm thành ( Trung Quốc)
Đấu trường Cô-li-dê ( Italia)
Đền Pac-tơ-nông ( Hi Lạp)
Cột cờ Hà Nội
Cảnh săn bắt thú của bầy người ngun thuỷ
Ngơi đền Hoi-sa-le-oa-ra (Ấn Độ)
Hình ảnh Kim tự tháp (Ai Cập)
20
