Một số vấn đề pháp lý cơ bản trong bối cảnh cách mạng công nghiệp lần thứ tư

Chịu trách nhiệm xuất bản
GIÁM ĐỐC - TỔNG BIÊN TẬP
PGS.TS. PHẠM MINH TUẤN
Chịu trách nhiệm nội dung
ỦY VIÊN HỘI ĐỒNG BIÊN TẬP - XUẤT BẢN
TS. VÕ VĂN BÉ

Biên tập nội dung:

VĂN THỊ THANH HƯƠNG
NGUYỄN THỊ HẢI BÌNH
TRẦN HÀ TRANG
NGUYỄN THỊ THU HỊA
NGUYỄN VIỆT HÀ

Trình bày bìa:
Chế bản vi tính:
Đọc sách mẫu:

ĐẶNG THU CHỈNH
NGUYỄN THỊ HẰNG
NGUYỄN THỊ THU HỊA
TRẦN PHAN BÍCH LIỄU

________________________________________________
Số đăng ký kế hoạch xuất bản: 2650-2022/CXBIPH/31-106/CTQG.
Số quyết định xuất bản: 1561-QĐ/NXBCTQG, ngày 09/8/2022.
Nộp lưu chiểu: tháng 8 năm 2022.
Mã ISBN: 978-604-57-7959-0.

5

TẬP THỂ TÁC GIẢ
PGS.TS. ĐẶNG MINH TUẤN

- Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội
(Chủ biên): Chương I (3-I; III);
Chương II (I; II); Chương III (VII)
PGS.TS. TRỊNH TIẾN VIỆT
- Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội:
Chương II (III)
PGS.TS. NGUYỄN HOÀNG ANH - Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội:
Chương I (II)
PGS.TS. LÊ THỊ HOÀI THU
- Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội:
ThS.NCS. NGUYỄN NGỌC LAN Chương II (VI)
PGS.TS. CHU HỒNG THANH

PGS.TS. VŨ CÔNG GIAO
TS. NGUYỄN VĂN QUÂN

- Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội:
Chương III (IX)
- Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội:
Chương III (III)

ThS. NGUYỄN ANH ĐỨC
PGS.TS. VŨ CÔNG GIAO

- Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội:
Chương III (I)

TS. NGUYỄN BÍCH THẢO
TS. ĐỖ GIANG NAM

- Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội:
Chương II (IV)

TS. BÙI TIẾN ĐẠT

- Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội:
Chương III (VI)

NCS. TRỊNH THĂNG QUYẾT

- Đại học Luật Hà Nội: Chương III (V)

TS. MAI VĂN THẮNG

- Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội:
Chương III (V)


6

TS. PHAN THỊ THANH THỦY
PGS.TS. TƠ VĂN HỊA
TS. VŨ THỊ PHƯƠNG LAN
TS. LÊ THỊ ANH ĐÀO
TS. NGUYỄN THỊ THU HIỀN
ThS.NCS. LÊ HƯNG LONG

- Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội:
Chương II (V)
- Trường Đại học Luật Hà Nội: Chương I
(1, 2 - I)
- Trường Đại học Luật Hà Nội: Chương II
(VII)
- Trường Đại học Luật Hà Nội: Chương II
(VIII)
- Khoa Luật - Đại học Kinh tế Thành phố
Hồ Chí Minh: Chương II (IX)

PGS.TS. TRƯƠNG HỒ HẢI

- Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh:
Chương III (II, IV)

TS. ĐẶNG VIẾT ĐẠT

- Học viện Chính trị khu vực IV:
Chương III (II, IV)

TS. NGUYỄN MINH KHUÊ

- Viện Khoa học pháp lý - Bộ Tư pháp:
Chương III (X)

TS. NGUYỄN ANH TUẤN

Chương III (VIII)


7

LỜI NHÀ XUẤT BẢN

C

ách mạng công nghiệp lần thứ tư hay Cách mạng công
nghiệp 4.0 được Giáo sư Klaus Schwab, sáng lập kiêm Chủ

tịch điều hành Diễn đàn kinh tế thế giới, đưa ra lần đầu tiên tại
Diễn đàn kinh tế thế giới năm 2016 tại Davos, Thụy Sĩ, gắn với
những thay đổi về tốc độ, phạm vi và ảnh hưởng của các công nghệ
mới so với Cách mạng số hóa từ những năm 1960. Cách mạng cơng
nghiệp lần thứ tư tạo ra những giá trị chưa từng có tác động đến sự
phát triển của lực lượng sản xuất, tác động sâu sắc đến đời sống
kinh tế, chính trị, xã hội thế giới, song cũng gây ra khơng ít hệ lụy,
tác động xấu đối với con người và xã hội. Vì thế, cần làm gì để tận
dụng những giá trị mà Cách mạng công nghiệp lần thứ tư mang lại,
đồng thời có những giải pháp để giải quyết hay hạn chế tối đa các
tác động tiêu cực của Cách mạng công nghiệp lần thứ tư là yêu cầu
cấp thiết đặt ra cho các nhà nước trên thế giới hiện nay. Trong bối
cảnh đó, pháp luật đóng vai trị then chốt bằng việc tạo ra hành

lang pháp lý cho các quan hệ xã hội mới phát sinh, giải quyết các
vấn đề mới đặt ra trong cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư.
Ở Việt Nam, Cách mạng công nghiệp lần thứ tư là vấn đề mới
được nghiên cứu trong giới học thuật và nhận được sự quan tâm
lớn của Đảng, Nhà nước, trở thành một vấn đề được ghi nhận
trong chính sách, đường lối của Đảng, Nhà nước. Văn kiện Đại hội
đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng Cộng sản Việt Nam đã
nhiều lần nhắc đến “Cách mạng công nghiệp lần thứ tư” vừa là cơ hội,
thách thức, yêu cầu thúc đẩy, đổi mới, vừa là quan điểm phát triển,


8

PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP...

đặc biệt nhấn mạnh: “Đẩy mạnh nghiên cứu, chuyển giao, ứng
dụng tiến bộ khoa học và công nghệ, đổi mới sáng tạo, nhất là
những thành tựu của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư,...
Thúc đẩy mạnh mẽ chuyển đổi số quốc gia, phát triển kinh tế số,
xã hội số để tạo bứt phá về nâng cao năng suất, chất lượng, hiệu
quả, sức cạnh tranh của nền kinh tế”; huy động, phân bổ, sử dụng
có hiệu quả các nguồn lực, tạo động lực để phát triển kinh tế
nhanh và bền vững; hoàn thiện hệ thống pháp luật... khắc phục
những điểm nghẽn cản trở sự phát triển của đất nước.
Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật xuất bản cuốn sách
Pháp luật trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp lần thứ tư
nhằm góp phần nâng cao nhận thức, tiếp cận và cập nhật những vấn
đề lý luận và thực tiễn thời sự về pháp luật trong bối cảnh Cách
mạng công nghiệp 4.0. Đây là cơng trình chun khảo nghiên cứu
một cách có hệ thống những vấn đề lý luận cơ bản, kinh nghiệm quốc

tế, thực tiễn chính sách, pháp luật của Việt Nam trong bối cảnh
Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, trên cơ sở đó đề xuất, khuyến
nghị các giải pháp hồn thiện chính sách, pháp luật đáp ứng các u
cầu mới đặt ra. Cuốn sách xuất bản ở thời điểm này đã bắt nhịp với
vấn đề tiêu điểm của thời đại và được xem là một trong những cơng
trình đầu tiên ở nước ta đề cập riêng đến chủ đề này. Vì vậy, cuốn
sách khơng chỉ là tài liệu tham khảo cần thiết cho các nhà hoạch
định chính sách, xây dựng pháp luật, các nhà nghiên cứu, sinh viên,
học viên chuyên ngành luật tại các cơ sở đào tạo luật, mà còn dành
cho các cán bộ thực tiễn và bất kỳ ai quan tâm đến lĩnh vực này.
Xin trân trọng giới thiệu cuốn sách với bạn đọc
Tháng 9 năm 2021
NHÀ XUẤT BẢN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA SỰ THẬT


9

Chương I

CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ
VÀ MỐI LIÊN HỆ VỚI PHÁP LUẬT
I. TỔNG QUAN CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP
LẦN THỨ TƯ
1. Cách mạng công nghiệp lần thứ tư - Thời kỳ phát
triển nhảy vọt tiếp theo của loài người
Cách mạng công nghiệp lần thứ tư hay Cách mạng công
nghiệp 4.0 được Giáo sư Klaus Schwab, sáng lập kiêm Chủ
tịch điều hành Diễn đàn kinh tế thế giới, đưa ra lần đầu tiên
tại Diễn đàn kinh tế thế giới năm 2016 tại Davos, Thụy Sĩ1.
Trong cuốn sách The fourth industrial revolution được giới

thiệu tại Diễn đàn kinh tế thế giới năm 2016, Schwab viết:
__________
1. Mark Skilton, Felix Hovseplan: The 4th Industrial Revolution:
Responding to the impact of artificial inteligence and cognition, Springer,
2017, tr.9; Bộ Khoa học và Công nghệ: “Nhận diện các công nghệ cốt lõi của
cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư và dự báo những tác động đến
chính sách và pháp luật”, Hà Nội, 2019; Bộ Tư pháp: Kỷ yếu hội thảo khoa
học cấp quốc gia “Cách mạng công nghiệp lần thứ tư và những vấn đề pháp
lý đặt ra cho việc xây dựng, hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam”,
Nxb. Tư pháp, Hà Nội, 2020, tr.29-49.


10

PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP...

“Chúng ta đang ở giai đoạn bắt đầu của một cuộc cách mạng
đang thay đổi về căn bản cách thức chúng ta sống, làm việc và
liên quan tới nhau. Cái mà tôi gọi là cuộc Cách mạng công
nghiệp lần thứ tư là thứ mà nhân loại chưa bao giờ trải nghiệm
trước đó cả về quy mô, mức độ và sự phức tạp”1. Schwab dùng
thuật ngữ “cách mạng” để mô tả sự thay đổi cơ bản và nhanh
chóng đối với lồi người. Cách mạng công nghiệp lần thứ tư là
sự thay đổi căn bản tiếp theo của lịch sử loài người đang diễn
ra khơng giống bất cứ sự thay đổi nào trước đó.
Thực tế, Klaus Schwab khơng phải là người đầu tiên nói
về sự thay đổi đó. Trước đó, năm 2011, Chính phủ Cộng hịa
Liên bang Đức đã khởi động Chương trình cơng nghiệp 4.0
(Industry 4.0 - I 4.0). Đây là chương trình mang tầm cỡ chiến
lược quốc gia nhằm mục đích tận dụng cơng nghệ số để tăng

cường mức độ số hóa, tăng cường sự kết nối phức hợp giữa sản
phẩm, chuỗi giá trị và mơ hình kinh doanh, qua đó duy trì sự
lãnh đạo của Cộng hịa Liên bang Đức trong sự phát triển
cơng nghệ. Trong Chương trình đầy tham vọng này, số hóa
đóng vai trị cốt lõi. Năm 2003, Robert Olson và David Rejeski
trong một đề tài bảo vệ môi trường với công nghệ đã đề cập
viễn cảnh một cuộc cách mạng công nghiệp tiếp theo sẽ xảy ra
mà trong đó các nền tảng cho cuộc cách mạng này là công
nghệ sinh học, công nghệ nano và các hệ thống thông tin2.
__________
1. Klaus Schwab: The fourth industrial revolution, World Economic
Forum, Davos, 2016, tr.5.
2. Xem Robert Olson và David Rejeski: Environmentalism and the
technology of tomorrow: Shaping the next industrial revolution, Nxb.
Island, 2004.


Chương I: CÁCH MẠNG CƠNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ...

11

Khơng sử dụng thuật ngữ “Cách mạng công nghiệp”
hay “Cách mạng công nghiệp lần thứ tư”, Thomas Siebel,
một học giả nổi tiếng người Hoa Kỳ, lại mô tả sự thay đổi
đang diễn ra dưới hình thức một cuộc chuyển đổi số với quy
mơ tồn cầu. Trong cuốn sách Chuyển đổi số - Sống sót và
bứt phá trong kỷ nguyên sụp đổ hàng loạt, Siebel cho rằng
loài người đang tiến tới một điểm thay đổi nhảy vọt, mà
ông gọi là điểm bùng phát, nơi mà các cơng nghệ số như
điện tốn đám mây (cloud computing), dữ liệu lớn (big

data), trí tuệ nhân tạo (artifical intelligence - AI) và
Internet kết nối vạn vật (Internet of things - IoT) sẽ kích
hoạt mọi sự thay đổi. Ông ví cuộc chuyển đổi này như sự
thay đổi đột biến tồn bộ mơi trường mà nếu người nào
khơng thích nghi hoặc không bắt kịp được sẽ bị loại bỏ. Sự
chuyển đổi số này (digital transformation) đang diễn ra và
có nhiều điều chưa dự đoán được, song, chắc chắn quy mơ
thay đổi đang và sẽ rất ấn tượng, có thể ảnh hưởng tới sự
tồn vong của một số dòng sản phẩm, một số nhóm doanh
nghiệp hoặc thậm chí tồn bộ ngành công nghiệp. Quan
điểm của Siebel là sự phát triển quan điểm của Daniel
Bell, một trong những học giả nổi tiếng nhất thế kỷ XX của
Hoa Kỳ1. Từ năm 1976, Bell đã tiên đốn giai đoạn tới lồi
người sẽ bước vào “xã hội hậu công nghiệp”, xã hội được
định nghĩa bởi chất lượng sống và các dịch vụ, tiện nghi
__________
1. Xem Thomas Siebel: Chuyển đổi số - Sống sót và bứt phá trong kỷ
nguyên sụp đổ hàng loạt (Digital Transformation - Survive and thrive in
an era of mas-distinction), Phạm Anh Tuấn dịch, Nxb. Tổng hợp Thành
phố Hồ Chí Minh, Thành phố Hồ Chí Minh, 2020, tr.17-24.


12

PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP...

sức khỏe, giáo dục, giải trí và nghệ thuật có sẵn cho tất cả
mọi người1. Nguồn lực quan trọng nhất và đem lại sức
mạnh tài chính, tiền tệ, quyền lực lớn nhất trong xã hội
hậu cơng nghiệp là dữ liệu2.

Có những học giả đồng ý với Schwab rằng nhân loại đang
ở ngưỡng cửa một cuộc thay đổi tầm cỡ cách mạng công
nghiệp, song, lại không đồng ý về cách đặt thứ tự của cuộc
cách mạng cơng nghiệp đó. Jeremy Rifkin nhấn mạnh tiêu chí
sử dụng năng lượng trong cuộc cách mạng cơng nghiệp lần
này, song ông cho rằng lúc này vẫn chỉ đang trong một giai
đoạn của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ ba với ba trụ
cột là viễn thông (communication), năng lượng (energy) và
hậu cần/vận tải (logistics/transportation)3.
Schwab, Olson, Bell, Siebel đều đã nhận thấy có một sự
thay đổi lớn lao đang đến với loài người và đặt tên cho sự thay
đổi đó từ góc nhìn của mình. Gọi đó là cuộc Cách mạng công
nghiệp lần thứ tư, Schwab muốn nhấn mạnh rằng những gì
đang xảy ra mang dáng dấp một cuộc cách mạng, tức là một
sự thay đổi vô cùng lớn, căn bản và nhanh chóng, đối với
lồi người xuất phát từ sự phát triển đột phá trong kỹ thuật,
__________
1. Xem Daniel Bell: The coming of post-industrial society: A Venture
in social forecasting, Nxb. Basic Books, 1976, tr.127.
2. Xem Thomas Siebel: Chuyển đổi số - Sống sót và bứt phá trong kỷ
nguyên sụp đổ hàng loạt, Sđd, tr.22.
3. Xem Jeremy Rifkin: The third industrial revolution - how lateral
power is transforming energy, the economy, and the world, Palgrave
Macmillan, 2011.


Chương I: CÁCH MẠNG CƠNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ...

13

cơng nghệ1. Đây chắc chắn không phải là sự phát triển tuần
tự từ những gì đã có trước đó. Từ trước tới nay những cuộc
cách mạng mang quy mô nhân loại không có nhiều. Cuộc
cách mạng nơng nghiệp diễn ra cách đây 11.000 năm được
thúc đẩy bởi kỹ thuật nuôi cấy, ươm trồng đã đem nông
nghiệp đến với con người, đưa con người từ thời kỳ hái lượm,
săn bắt, ở trong hang đá tới thời kỳ định canh, định cư, ở
trong nhà, ni gia súc và canh tác nơng nghiệp. Tiếp đó là
bốn cuộc cách mạng công nghiệp bắt đầu từ thế kỷ XVIII với
sự xuất hiện của những khám phá khoa học dẫn tới sự ra
đời của những thành tựu đột phá về kỹ thuật, công nghệ,
đưa con người đến với những sự phát triển nhảy vọt và
thành tựu văn minh mới2. Mỗi cuộc cách mạng công nghiệp
xảy ra đều bắt nguồn từ những sáng chế công nghệ đột phá
trong từng thời kỳ, chính những cơng nghệ đột phá dẫn tới
sự phát triển vượt bậc của kinh tế, từ sự phát triển vượt bậc
về kinh tế lan tỏa ra những thay đổi căn bản khác trong đời
sống xã hội (xem Sơ đồ 1). Những quốc gia xuất phát điểm
hoặc là tâm điểm của mỗi cuộc cách mạng công nghiệp đều
nhờ thành quả của cách mạng công nghiệp mà trở thành bá
chủ thế giới. Những quốc gia hịa mình một cách thành công
__________
1. Xem Klaus Schwab: The fourth industrial revolution, World
Economic Forum, Davos, Tlđd, tr.11.
2. Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ nhất kéo dài từ giữa thế kỷ
XVIII tới nửa đầu thế kỷ XIX. Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ hai
diễn ra từ giữa thế kỷ XIX đến nửa đầu thế kỷ XX. Cuộc cách mạng công
nghiệp lần thứ ba bắt đầu từ khoảng năm 1960 đến đầu thế kỷ XXI.

14

PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP...

vào mỗi cuộc cách mạng công nghiệp đều trở thành những
quốc gia phát triển.
Sơ đồ 1: Bốn cuộc cách mạng công nghiệp
và các yếu tố làm nên các cuộc cách mạng đó1

Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư đã bắt đầu từ
đầu thế kỷ XXI. Trung tâm của cuộc cách mạng này là
chuyển đổi số với 4 công nghệ chủ đạo là điện toán đám mây
(cloud computing), dữ liệu lớn (big data), trí tuệ nhân tạo
(artifical intelligence - AI) và Internet kết nối vạn vật
(Internet of things - IoT). Bên cạnh đó Cách mạng cơng
nghiệp lần thứ tư cũng được dẫn dắt bởi các cơng nghệ khác
như in 3D, điện tốn quantum, công nghệ sinh học, công
nghệ rô bốt nâng cao... Tóm lại, cơng nghệ dẫn tới Cách
mạng cơng nghiệp lần thứ tư là cơng nghệ có xu hướng tích
__________
1. Nguồn tham khảo (có chỉnh sửa, bổ sung): />en/news/the-way-from-industry-1-0-to-industry-4-0 (truy cập ngày
24/02/2021).


Chương I: CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ...

15

hợp cả thế giới vật lý, thế giới số và thế giới sinh học1. Cách
mạng công nghiệp lần thứ tư mới chỉ ở giai đoạn ban đầu.

Mặc dù rất nhiều thành tựu của nó đã làm cho con người
kinh ngạc như cơng nghệ xe tự lái, các phần mềm chạy bằng
trí tuệ nhân tạo trên Internet, song, con người vẫn chưa thể
hình dung một cách đầy đủ quy mô và tác động của nó tới
đời sống của con người. Schwab thì cho rằng cuộc cách mạng
lần này sẽ chưa từng có tiền lệ trong trải nghiệm của con
người, rằng Cách mạng công nghiệp lần thứ tư dẫn tới sự
chuyển dịch vô cùng lớn về kinh tế, kinh doanh, xã hội và cả
từng cá nhân, Cách mạng công nghiệp lần thứ tư sẽ không
chỉ đem lại những sản phẩm mới, ngành kinh doanh mới,
không chỉ thay đổi cách mà con người làm việc mà nó sẽ cịn
thay đổi chính bản thân con người2. Siebel thì ví von rằng
cuộc Cách mạng cơng nghiệp lần thứ tư sẽ tạo ra sự thay đổi
trong môi trường kinh doanh tương tự như sự kiện thay đổi
__________
1. Xem Klaus Schwab: The fourth industrial revolution, World
Economic Forum, Davos, Tlđd; Mark Skilton, Felix Hovseplan: The 4th
Industrial Revolution: Responding to the impact of artificial inteligence
and cognition, Springer, 2017, tr.6; Trần Thị Vân Hoa (Chủ biên): Cách
mạng công nghiệp 4.0 - Vấn đề đặt ra cho phát triển kinh tế - xã hội và
hội nhập quốc tế của Việt Nam, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội,
2018; Bộ Khoa học và Công nghệ: “Nhận diện các công nghệ cốt lõi của
Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư và dự báo những tác động đến
chính sách và pháp luật”, Hà Nội, 2019; Bộ Tư pháp: Kỷ yếu hội thảo
khoa học cấp quốc gia “Cách mạng công nghiệp lần thứ tư và những vấn
đề pháp lý đặt ra cho việc xây dựng, hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt
Nam”, Sđd, tr.29-49.
2. Xem Klaus Schwab: The fourth industrial revolution, World
Economic Forum, Davos, Tlđd, tr.5.

16

PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CƠNG NGHIỆP...

mơi trường tự nhiên dẫn tới sự tuyệt chủng hàng loạt đầu
tiên trên thế giới - sự kiện thảm họa Ôxy (Great Oxidation)
diễn ra cách đây 2,5 tỷ năm mà chủ thể nào khơng kịp thích
ứng sẽ bị đào thải1.
Tóm lại, Cách mạng công nghiệp lần thứ tư là cuộc cách
mạng công nghiệp tiếp theo trong lịch sử loài người và hiện
đang ở giai đoạn bắt đầu, nó được dẫn dắt bởi các công nghệ
mới thuộc cả lĩnh vực số, vật lý và sinh học, trong đó trung
tâm là các cơng nghệ chuyển đổi số, qua đó hứa hẹn đem lại
những tác động vơ cùng to lớn và tồn diện đối với cách thức
con người làm việc, kinh doanh, sinh sống.
2. Những tác động của Cách mạng công nghiệp lần
thứ tư
Với những gì đang diễn ra, cho dù mới chỉ ở giai đoạn đầu,
song, các nhà khoa học dự báo Cách mạng cơng nghiệp lần thứ
tư có tác động hết sức mạnh mẽ đến mọi lĩnh vực đời sống của
con người. Dưới đây chỉ đề cập sự tác động trên một số lĩnh
vực chính cần được quan tâm dưới góc độ pháp luật.
Về mặt kinh tế, các nhà kinh tế học đều nhận định các
công nghệ của Cách mạng công nghiệp lần thứ tư sẽ định
nghĩa lại nhiều ngành nghề, lĩnh vực trong nền kinh tế và
giúp tăng trưởng kinh tế một cách vượt bậc cả ở tầm toàn cầu
và quốc gia. Đến năm 2030, chỉ với việc ứng dụng trí tuệ nhân
tạo đã có thể đem lại mức tăng trưởng 14% cho tổng GDP toàn
__________

1. Xem Thomas Siebel: Chuyển đổi số - Sống sót và bứt phá trong kỷ
nguyên sụp đổ hàng loạt, Sđd, tr.60.


Chương I: CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ...

17

cầu so với năm 2018 (tương đương khoảng 15,7 nghìn tỷ
USD). Một số nền kinh tế hiện chú trọng nghiên cứu ứng dụng
trí tuệ nhân tạo cũng được ước đạt mức tăng trưởng vượt bậc,
ví dụ GDP của Trung Quốc có thể tăng 26% vào năm 2030
(tương đương 7 nghìn tỷ USD) trong khi đó khu vực Bắc Mỹ có
thể tăng trưởng 14,5% (tương đương 3,7 nghìn tỷ USD). Các
quốc gia phát triển ở châu Á cũng có thể đạt mức tăng trưởng
GDP 10,4% (tương đương 0,9 nghìn tỷ USD) và phần cịn lại
của thế giới có thể tăng trưởng thêm 1,2 nghìn tỷ USD nhờ
vào trí tuệ nhân tạo1.
Khác với tác động về kinh tế, các tác động về xã hội của
Cách mạng cơng nghiệp lần thứ tư khó có thể dự đoán đầy đủ
bởi vào thời điểm hiện tại cuộc cách mạng này mới đang ở
giai đoạn đầu tiên và sẽ tiếp tục diễn ra với những xu hướng
khó lường trước, tác động tích cực và tiêu cực đan xen. Trước
tiên, Cách mạng cơng nghiệp lần thứ tư rất có khả năng đào
sâu hố ngăn cách bất bình đẳng thu nhập giống như các cuộc
cách mạng cơng nghiệp trước đó. Cùng với sự phát triển của
Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, con người cũng dễ tìm
đến với nhau để hình thành những cộng đồng ảo trên mơi
trường ảo, ở đó họ tương tác mật thiết với nhau hơn bất kể
văn hóa, điều kiện kinh tế, chính trị, tơn giáo mà khơng cần

tiếp xúc vật lý. Trong mơi trường đó, với sự hỗ trợ của công
nghệ số, con người dễ thể hiện mình hơn, dễ gây ảnh hưởng
__________
1. Florin Bonciu: “Ipact of the 4th Industrial Revolution on the world
order”: Romanian Journal of European Affairs Vol. 19, No. 2, 2019, tr.5162, 55.


18

PHÁP LUẬT TRONG BỐI CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP...

với người khác hơn và dễ bị ảnh hưởng bởi người khác hơn.
Trên mơi trường ảo, ranh giới địa lý bị xóa nhịa hồn tồn.
Khi cuộc sống con người được “chuyển” lên mạng nhiều hơn
thì thế giới đối với con người thậm chí trở nên “phẳng” hơn so
với hiện tại.
Tác động sâu sắc nhất, đáng kinh ngạc nhất và cũng
khó lường nhất của Cách mạng cơng nghiệp lần thứ tư có
lẽ là tác động đến con người. Như Schwab đã nhấn mạnh,
Cách mạng cơng nghiệp lần thứ tư sẽ thay đổi chính bản
thân con người, tác động đến những yếu tố định nghĩa con
người với tư cách cá nhân. Dữ liệu lớn (big data) - một
trong những công nghệ lõi của chuyển đổi số và Cách mạng
công nghiệp lần thứ tư - được hình thành trên cơ sở thu
thập tất cả các dữ liệu liên quan tới con người. Điều đó có
nghĩa là tất cả các thông tin về một con người, từ sở thích,
thói quen giải trí, thói quen ăn uống, đọc, nghe, lịch trình...
đều có thể bị lộ và bị khai thác. Con người dễ bị bộc lộ hơn
và dễ bị tổn thương hơn trước. Các công nghệ số của Cách
mạng công nghiệp lần thứ tư sẽ làm cho con người dành

nhiều thời gian hơn nữa trên môi trường ảo kết nối tồn
cầu. Mơi trường sống nói chung của con người, như vậy, đã
có sự thay đổi cơ bản. Mơi trường ảo đã trở thành một phần
môi trường sống của con người. Khi mức độ kết nối càng
thường xuyên, hoạt động ngày càng nhiều thì con người sẽ
có những “tài sản” của mình trên mơi trường ảo. Những tài
sản đó có thể trở thành một phần danh tính của con người
cần được bảo vệ. Như vậy, tác động của Cách mạng cơng
nghiệp lần thứ tư tới con người có thể sâu sắc đến nỗi vào