bút pháp xây dựng nhân vật trí thức trong truyện ngắn nam cao và lỗ tấn

BỘ GIÁO DỤC & ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH



BÚT PHÁP XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRÍ THỨC
TRONG TRUYỆN NGẮN NAM CAO VÀ LỖ TẤN
LUẬN ÁN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN
CHUYÊN NGÀNH: VĂN HỌC VIỆT NAM
Mã số: 5.04.33







Người thực hiện.: PHẠM PHƯƠNG THẢO
Người hướng dẫn khoa học: PGS. TRẦN XUÂN ĐỀ


Tp. Hồ Chí Minh tháng 04 năm 2000




BỘ GIÁO DỤC & ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

BÚT PHÁP XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRÍ THỨC
TRONG TRUYỆN NGẮN NAM CAO VÀ LỖ TẤN
LUẬN ÁN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN
CHUYÊN NGÀNH: VĂN HỌC VIỆT NAM
Mã số: 5.04.33







Người thực hiện.: PHẠM PHƯƠNG THẢO
Người hướng dẫn khoa học: PGS. TRẦN XUÂN ĐỀ




Tp. Hồ Chí Minh tháng 04 năm 2000





MỤC LỤC

1TMỤC LỤC1T 3
1TLỜI CẢM ƠN1T 5

1TDẪN NHẬP1T 5
1T1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI:1T 5
1T1. Hiện tượng "gặp gỡ" ở Nam Cao và Lỗ Tấn1T 5
1T2. Nam Cao và Lỗ Tấn là những tác giả tiêu biểu của hai nền văn học1T 5
1T3. Nam Cao và Lỗ Tấn là những tác giả có nhiều sáng tác giảng dạy trong nhà trường.1T 8
1T2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ:1T 9
1T1. Cơ sở lý luận1T 10
1T2. Cơ sở kiến thức khái quát1T 10
1T3. Cơ sở kiến thức trực tiếp1T 11
1T3. GIỚI HẠN ĐỀ TÀI:1T 11
1T1. Mục đích nghiên cứu1T 11
1T2. Đối tượng nghiên cứu1T 11
1T3. Giới hạn đề tài1T 11
1T4. Cái mới của đề tài1T 12
1T4. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU:1T 12
1T1. Phương pháp so sánh loại hình1T 12
1T2. Phương pháp lịch sử1T 12
1T3. Các thủ pháp phối hợp1T 13
1T5. CÂU TRÚC LUẬN ÁN:1T 13
1TCHƯƠNG 1: VÀI NÉT VỀ NAM CAO VÀ LỖ TẤN1T 15
1T1.1. Nam Cao (1917- 1951)1T 15
1T1.1.1. Thời đại Nam Cao:1T 15
1T1.1.2.Tư tưởng sáng tác nghệ thuật của Nam Cao:1T 15
1T1.1.3. Truyện ngắn của Nam Cao:1T 19
1T1.2. Lỗ Tấn (1881-1936)1T 25
1T1.2.1. Thời đại Lỗ Tấn:1T 25
1T1.2.2. Tư tưởng sáng tác nghệ thuật của Lỗ Tấn:1T 26
1T1.2.3. Truyện ngắn của Lỗ Tấn:1T 28

1TCHƯƠNG 2: BÚT PHÁP XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRÍ THỨC TRONG TRUYỆN NGẮN
NAM CAO VÀ LỖ TẤN1T 35
1T2.1. Bút phát nghệ thuật là gì:1T 35
1T2.2. Vài nét về nhân vật trong tác phẩm văn học:1T 36
1T2.3. Bút pháp xây dựng nhân vật trí thức trong truyện ngắn Nam Cao và Lỗ Tấn:1T 39
1T2.3.1. Nhân vật loại hình:1T 39
1T2.3.2. Nhân vật tính cách:1T 42
1T2.3.3. Nhân vật Tư tưởng:1T 48
1T2.4. Điểm “gặp gỡ” giữa bút pháp Nam Cao và Lỗ Tấn:1T 54
1T2.4.1. Bút pháp tạo hình gắn liền với tính cách nhân vật:1T 54
1T2.4.2. Khám phá sâu vào tâm lý tính cách nhân vật:1T 54
1T2.4.3. Nhân vật "tôi" có nhiều vai trò nghệ thuật:1T 55
1T2.4.4. Ngôn ngữ tự sự nhiều sáng tạo:1T 56
1T2.5. Nguyên nhân sự “gặp gỡ” của bút pháp nghệ thuật Nam Cao và Lỗ Tấn:1T 57
1TKẾT LUẬN1T 61
1TTÀI LIỆU THAM KHẢO1T 60



LỜI CẢM ƠN
Tôi xin chân thành cảm. ơn :
- Ban Giám Hiệu Trường Đại Học Sư Phạm Thành phố Hồ Chí Minh, Phòng
Khoa Học Công Nghệ -Sau Đại Học, quý Thầy, Cô Khoa Ngữ Văn, đã tạo điều kiện
thuận lợi giúp chúng tôi trong quá trình học tạp và nghiên cứu luận án.
- Sự hướng dẫn tận tình, chu đáo của PGS. Trần Xuân ĐỀ. SỰ ĐÓNG GÓP Ý
KIẾN QUÝ BÁU CỦA CÁC THẦY, CÔ trong quá trình thực hiện và hoàn thành
luận. án.
- Những người thân trong gia đình tôi đã khích lệ, tạo điều kiện. cho tôi không
ngừng học tập và nghiên cứu khoa học.
- Sự giúp đỡ, động viên của các bạn cùng học.

Xin chân thành cảm ơn tất cả.
Đầu xuân, năm Canh Thìn - 04/2000

PHẠM PHƯƠNG THẢO

BÚT PHÁP XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRÍ THỨC TRONG TRUYỆN NGẮN NAM CAO VÀ LỖ TẤN
Luận án Thạc sĩ 5

DẪN NHẬP
1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI:
Lịch sử văn chương có nhiều hiện tượng "gặp gỡ". Trong văn chương Trung Quốc có
Kinh Thi và sở Từ, Lý Bạch "Thi tiên" và Đỗ Phủ "Thi thánh" , trong văn chương Pháp
cũng có bi kịch Corneille và bi kịch Racine Ở Việt Nam cũng có nhiêu hiện tượng văn
chương "gặp gỡ" như Nguyễn Trãi và Nguyễn Bỉnh Khiêm, Ngô Tất Tố và Nguyễn Công
Hoan Người ta còn thấy sự "gặp gỡ" văn chương ngoài biên giới quốc gia, trong khu vực và
ngoài khu vực.
Việt Nam và Trung Quốc có yếu tố địa lý "núi liền núi, sông liền sông" và hoàn cảnh
lịch sử hàng nghìn năm giao lưu văn hóa. Mặc dù có những yếu tố bị áp đặt, có những yếu tố
tiếp nhận tự giác, chọn lọc cho nên văn học Việt Nam rất gần gũi với văn học Trung Quốc.
Từ thể loại đến cấu tứ đề tài, điển tích, điển cố và chữ viết đều có thể vay mượn và sáng tạo.
"Truyện Kiều" của Nguyễn Du và "Kim Vân Kiều truyện" của Thanh Tâm Tài Nhân cuối đời
Minh Trung Quốc là sự vay mượn từ cốt truyện đến nhân vật, tình tiết. Nhà thơ thiên tài của
dân tộc ta đã mạnh dạn cắt bỏ những yếu tố rườm rà, non kém về nghệ thuật, không thích hợp
về nội dung tư tưởng. Ông đã xây dựng nên những nhân vật điển hình độc đáo, có cá tính cụ
thể, lại mang ý nghĩa khái quát cao, thể hiện bằng ngôn ngữ điêu luyện của dân tộc. "Truyện
Kiều" của Nguyễn Du và "Kim Vân Kiều truyện" của Thanh Tâm Tài Nhân là hiện tượng
văn chương "gặp gỡ" chung một nguồn gốc, có tương đồng và dị biệt.
1. Hiện tượng "gặp gỡ" ở Nam Cao và Lỗ Tấn
Lâu nay, người ta nói Nam Cao (Việt Nam) và Lỗ Tấn (Trung Quốc) là hiện tượng văn
chương song hành. Hiện tượng này tất nhiên cũng có nhiều nét tương đồng và dị biệt nhưng

sự "gặp gỡ" dễ thấy nhất là ở bút pháp xây dựng nhân vật người nông dân và người trí thức.
Điều
đó lý giải như thế nào? Ở luận án này chúng tôi sẽ làm rõ một vài khía cạnh để khẳng
định vấn đề. Mặt khác, Nam Cao và Lỗ Tấn thuộc hai thế hệ, hai quốc gia khác nhau, thì sự
''gặp gỡ" văn chương ấy có sự vay mượn hay không, đó là khía cạnh thứ hai cần bàn đến.
2. Nam Cao và Lỗ Tấn là những tác giả tiêu biểu của hai nền văn học
Trong bức tranh rộng lớn của nền văn chương hiện đại Việt Nam và Trung Quốc, sáng
tác của Nam Cao và Lỗ Tấn là những mảng nghệ thuật rất có ấn tượng trong lòng người đọc
hơn nửa thế kỷ qua. Đó còn là những dấu son nghệ thuật có sức tỏa sáng. Bởi vì, Nam Cao và
BÚT PHÁP XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRÍ THỨC TRONG TRUYỆN NGẮN NAM CAO VÀ LỖ TẤN
Luận án Thạc sĩ 6

Lỗ Tấn hơn ai hết đều hiểu sức manh của văn chương. Hai ông là những nhà văn chân chính,
tiến bộ, giàu tài năng nên đã lấy văn chương thức tỉnh con người, góp phần cải tạo xã hội.
Nam Cao khởi văn nghiệp từ lúc 22 tuổi với truyện ngắn Cảnh cuối cùng in trên "Tiểu
thuyết thứ bảy" số 123 ngày 21-10-1936 với bút danh Thúy Rư. Chỉ từ khi tập truyện Đôi lứa
xứng đôi (tên ban đầu của nó là Cái lò gạch cũ sau đổi là Chí Phèo) với bút danh Nam Cao
thì ông mới chính thức bước vào làng văn. Tên tuổi của ông từ đó sánh ngang với những nhà
văn danh tiếng đi trước như Nguyễn Công Hoan, Ngô Tất Tố, Vũ Trọng Phụng
Sáng tác nghệ thuật của Nam Cao tuy không đồ sộ nhưng sự đóng góp của ông xứng
đáng là một trong những tác gia lớn nhất trong nền văn học hiện đại Việt Nam. Trong xu
hướng văn học hiện thực phê phán, thời kỳ 1930 - 1945, Nam Cao là người đến muộn nhưng
cây bút tìm tòi khám phá đầy sáng tạo này đã nhanh chóng được đưa lên vị trí số một của
dòng văn học hiện thực ở chăng cuối những năm 1940 - 1945. Ông trở thành cây bút văn xuôi
xuất sắc với những sáng tác rất mẫu mực chân thực và thấm đượm tinh thần nhân đạo cao cả.
Trước năm 1940, sáng tác của Nam Cao-mang phong vị lãng mạn trữ tình. Từ 1940 trở đi,
ngòi bút Nam Cao đứng hẳn về trào lưu hiện thực và thực sự đã vượt trội lên với những tác
phẩm nổi tiếng như Chí Phèo, Lão Hạc, sống mòn Sau Cách mạng tháng Tám (1945),
Nam Cao tiếp tục sáng tác và hoạt động kháng chiến. Một số tác phẩm tiêu biểu ở thời kỳ này
là Đôi mắt, nhật ký Ở rừng và Chuyện biên giới, Có thể nói Trăng sáng, Đời thừa và Đôi

mắt là những tuyên ngôn nghệ thuật, thể hiện những bước chuyển biến về tư tưởng nghệ
thuật trên chặng đường sáng tác của ông.
Qua tuyên ngôn nghệ thuật, chúng ta hiểu Nam Cao là một nhà văn chân chính, luôn
thấy rõ trách nhiệm của người cầm bút đối với con người, đối với xã hội, đất nước và dân tộc.
Từ một nhà văn tiến bộ trở thành người chiến sĩ trên mặt trận văn hóa tư tưởng của cách
mạng, Nam Cao đã chiến đấu kiên định cho lý tưởng nghệ thuật cao cả của mình. Đóng góp
lớn nhất của Nam Cao là việc cách tân, hiện đại hóa văn xuôi Việt Nam. Truyện ngắn của
ông là thành tựu xuất sắc về phương diện thể loại. Tiểu thuyết của ông đạt đến đỉnh cao về
thể loại mà vẫn đậm đà chất tự truyện. Ngôn ngữ, phong cách sáng tác của Nam Cao cũng là
những thành công độc đáo.
Có rất nhiều ý kiến của các nhà nghiên cứu, phê bình .văn học đánh giá về Nam Cao.
Mỗi ý kiến nói về một khía cạnh khác nhau nhưng đều thừa nhận và khẳng định vai trò quan
trọng của Nam Cao trong nền văn học hiện đại Việt Nam. Chúng tôi xin dẫn ra đây ý kiến
của tác giả Trần Đăng Xuyên để thay lời kết luận về Nam Cao:
BÚT PHÁP XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRÍ THỨC TRONG TRUYỆN NGẮN NAM CAO VÀ LỖ TẤN
Luận án Thạc sĩ 7

" Nam Cao (1917-1951) là một trong số những nhà văn lớn nhất của nền vãn học hiện
đại Việt Nam. Sáng tác của ồng đã vượt qua được những thử thách khắc nghiệt của thời gian,
càng thử thách lại càng ngời sáng. Thời gian càng lùi xa nhưng tác phẩm của ông lại càng
bộc lộ ý nghĩa hiện thực sâu sắc. Tư tưởng nhân đạo cao cả và vẻ đẹp nghệ thuật điêu luyện
độc đáo."0TP0F
(1)
Nếu Nam Cao là cây bút xuất sắc số một của văn xuôi hiện đại Việt Nam thì Lỗ Tấn là
người thầy của nền văn học Cách mạng Trung Quốc Thời Ngũ Tứ. Tiểu thuyết và truyện
ngắn của ông khiến chúng ta phải ngạc nhiên thú vị bởi trong đó có những con người đời
thường đa dạng, với những tâm sự, những mảnh đời mang dấu ấn sáng tạo độc đáo. Thế giới
sáng tạo nghệ thuật của Lỗ Tấn trải rộng trên những thể tài: thơ, truyện ngắn, tạp văn, tiểu
thuyết và dịch thuật. Riêng truyện ngắn, ông xứng đáng bậc thầy, sánh ngang Sêkhop (Nga),
Mopaxang (Pháp), Ohenri (Mĩ) và Dich ken (Anh), cốt truyện, nhân vật, tư tưởng chủ đề đều

có sức thu hút rất mạnh. Một số truyện ngắn của ông như Nhật kí người điên, AQ chính
truyện đã trở thành kiệt tác, có ý nghĩa cuộc sống sâu sắc. Khi nghiên cứu tác phẩm
Lỗ Tấn, nhà văn Phađêép (Liên Xô) nhận xét: "Lỗ Tấn là danh thủ truyện ngắn. Ông giỏi
biểu hiện ngắn gọn, rõ ràng một tư tưởng trong một số hình tượng, một điển hình. trong một
nhân vật cá biệt. Đọc vài truyện ngắn tiêu biểu của Lỗ Tấn, trước mắt người đọc hiện ra
không phải chí là một vài mẫu đoạn nhỏ trong đời người, mà buộc chúng ta phải liên tưởng
đến cả một giai đoạn lịch sử"0TP1F
(1)
P0T.
Những truyện ngắn Lỗ Tấn sáng tác trước và sau phong trào Ngũ Tứ tập hợp lại thành
hai tập truyện ngắn Gào thét và Bàng hoàng. Theo ông, những truyện ngắn này xuất phát từ
mục đích "Vị nhân sinh" thể hiện sự sa đọa của xã hội thượng lưu và nỗi bất hạnh của xã hội
hạ đẳng. Hai mươi lăm thiên truyện ở đây thể hiện đầy đủ những đặc điểm lịch sử của thời kỳ
từ đêm trước Cách mạng Tân Hợi đến trước cuộc nội chiến Cách mạng lần thứ II, từ phong
trào Ngũ tứ nổi lên cách mạng dân chủ mới do giai cấp vô sản lãnh đạo. Đây là thời kỳ đau
thương giữa hy vọng và thất vọng. Những sáng tác của Lỗ Tấn đã vạch trần tội ác của chế độ
phong kiến, phản. ánh bộ mặt xã hội chân thực, nhân dân lao động sống giữa hai tầng áp bức
bóc lột về kinh tế và nô dịch về tinh thần, đặc biệt số phận người trí thức đang quằn quai
trong những mâu thuẫn xã hội gay gắt. Chủ nghĩa hiện thực trong sáng tác của Lỗ Tấn cũng
phát triển theo tiến trình nhận thức tư tưởng của nhà văn, từ tiến hóa luận đến giai cấp luận,
từ hiện thực phê phán đến hiện thực cách mạng, Ông luôn đứng về phía nhân dân bị áp bức
để quan sát, phân tích hiện tượng. Cho nên. tác phẩm của ông thể hiên những vấn đề lớn bức

(1)
Nam Cao tác giả và tác phẩm - NXB Giáo Dục 1998 - Trang 155.
(1)
Giáo trình Lịch sử Văn học Trung Quốc Tập II - NXB Giáo dục Hà Nội - 1963, trang 176
BÚT PHÁP XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRÍ THỨC TRONG TRUYỆN NGẮN NAM CAO VÀ LỖ TẤN
Luận án Thạc sĩ 8

xúc của thời đại, thực hiện được ước mơ, khát vọng của quần chúng và phù hợp với yêu cầu
cách mạng. Từ lập trường tư tưởng tiến bộ đó, Lỗ Tấn đã trở thành người chiến sĩ kiên định
và là nhà văn hóa vô sản đứng ở tuyến đầu của cuộc chiến đấu cho sự thắng lợi của cách
mạng văn hóa dưới lá cờ vẻ vang của Đảng. Từ 1930 trở đi, mỗi sáng tác của ông đều là
những sản phẩm trực tiếp của cuộc đấu tranh cách mạng.
Rôbe Diyanni, nhà nghiên cứu văn học Mỹ, đã đánh giá: "Lỗ Tấn đã đặt nền móng cho
văn học Trung Quốc hiện đại và ông được xem như là nhà văn lớn ở thế kỷ XX ở Cộng hòa
nhân .dân Trung Hoa. Tác phẩm của ông có mang tính hiện thực và tính châm biếm một cách
tuyệt diệu ở giọng điệu và phong cách" 0TP2F
(1)

3. Nam Cao và Lỗ Tấn là những tác giả có nhiều sáng tác giảng dạy trong nhà
trường.
Ở chế độ thực dân phong kiến, văn chương của Nam Cao chưa được đánh giá đúng
mức. Phải đến hàng chục năm sau khi ông mất, nhất là từ khi có chuyên luận Nam Cao, nhà
văn hiện thực xuất sắc của tác giả Hà Minh Đức (1961) và Tuyển tập Nam Cao ra đời (1975)
thì giá trị nghệ thuật trong sáng tác của Nam Cao mới được định vị vững chắc. Thử thách của
thời gian càng làm cho văn chương của Nam Cao sáng đẹp. Ngày nay, Nam Cao được đánh
giá xứng đáng hơn. ông là một trong chín tác giả được chọn giảng trong chương trình môn
văn ở trường phổ thông và đại học với tư cách một tác giạ lớn của văn học dân tộc.
Hơn nửa thế kỷ nay, người Việt Nam đã hiểu về Lỗ Tấn với nhân vật AQ cũng như
hiểu về Nam Cao với nhân vật Chí Phèo. Giới văn học, sinh viên, học sinh thì hiểu về Nam
Cao và Lỗ Tấn sâu sắc hơn. Mặc dù những biến động xã hội trên quê hương đất nước Lỗ Tấn
diễn ra liên miên, nhưng ở Việt Nam, tên tuổi và văn chương của ông vẫn được trân trọng.
Việc nghiên cứu học tập Lỗ Tấn vẫn là một nội dung lôi cuốn các thế hệ thầy trò trong nhà
trường chúng ta.
Như vậy, Lỗ Tấn và Nam Cao chẳng những là hiện tượng văn chương song hành ngoài
biên giới quốc gia mà còn là những tác gia lớn tiêu biểu trong nền văn học hiện đại của Việt
Nam và Trung Quốc. Cả hai ông đều thể hiện rõ thiên tài nghệ thuật, để lại cho đời nhiều kiệt
tác, được các thế hệ thầy trò trong nhà trường yêu thích, nghiên cứu và học tập. Do đó, ở luận

án này, chúng tôi chọn Nam Cao và Lỗ Tấn để nghiên cứu.

(1)
Lỗ Tấn tác phẩm và tư liệu - Lương Duy Thứ- NXB Giáo Dục - 1997, trang 333.
BÚT PHÁP XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRÍ THỨC TRONG TRUYỆN NGẮN NAM CAO VÀ LỖ TẤN
Luận án Thạc sĩ 9

2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ:
Nam Cao và Lỗ Tấn là những nhà văn lớn được người đọc rất hâm mộ. Sự vận động
của đời sống vãn học hơn nửa thế kỷ qua ở đất nước ta đã khẳng định điều đó. Vì vậy, nghiên
cứu Nam Cao và Lỗ Tấn vẫn luôn là nhu cầu nóng hổi đặt ra trước mắt chúng ta. Mặc dù đã
có không ít công, trình khoa học trong và ngoài nước khám phá từ các hướng khác nhau, tìm
ra ở đó nhiều giá trị sáng tạo nghệ thuật; nhưng thế giới văn chương của Nam Cao và Lỗ Tấn
vẫn còn nhiều vẻ đẹp chưa được nhận thức đúng mức.
Theo Bích Thu, tác giả cuốn sách Nam Cao về tác gia và tác phẩm cho biết, đã có 191
bài và sách nghiên cứu về Nam Cao. ở đây có những nhà văn cùng thời với Nam Cao như
Nguyễn Huy Tưởng, Nguyễn Đình Thi, Tô Hoài và Nguyên Hồng; lại có những học giả nổi
tiếng như Hà Minh Đức, Phong Lê và Nguyễn Đăng Mạnh Bằng nhiều cách tiếp cận, các
tác giả đã không ngừng phát hiện ra những nét độc đáo ở tài hoa nghệ thuật của Nam Cao.
Phong cách truyện ngắn, bút pháp tự sự, lối kể chuyện, nghệ thuật sáng tạo tâm lý, kết hợp tả
thực với trữ tình, cái bi xen lẫn cái hài trong một thế giới ngôn ngữ đa thanh phức điệu rất
hiện đại của Nam Cao là những vấn đề được kiến giải có cơ sở vững chắc, rất thuyết phục.
Ở tầm cỡ Lỗ Tấn, càng không thiếu những công trình nghiên cứu trong và ngoài nước.
Dẫu xứ sở đất nước ông luôn có những biến động thăng trầm, tên tuổi ông có lúc ba đào sóng
gió nhưng tài năng đích thực Và tư tưởng nghệ thuật sáng ngời của ông thì không ai có thể
phủ nhận Tuy Lỗ Tấn đến với nhân dân ta hơi muộn, nhưng hơn nửa thế kỷ qua, tên tuổi ông
vẫn luôn có trong lòng người Việt Nam, thủy chung trọn vẹn. Các thế hệ độc giả Việt Nam
vẫn không ngừng học tập, nghiên cứu Lỗ Tấn.
Người có công đầu đưa Lỗ Tấn đến với bạn đọc Việt Nam là nhà nghiên cứu phê bình
văn học lớn Giáo sư Đặng Thai Mai. ông đã dịch và giới thiệu Lỗ Tấn từ năm 1943. Những ý

kiến nhận xét, đánh giá của ông về Lỗ Tấn, đến nay vẫn còn nguyên giá trị.
''Danh từ phổ thông, bút pháp tả chân, ấy là hai cái đặc sắc của văn nghệ Lỗ Tấn". Và
"Trong quan điểm của Lỗ, tiểu thuyết không phải lù một thứ sách tiêu khiển "nhàn thư" như
các nhà học giả Trung Quốc vẫn ngộ nhận. Tiểu thuyết sẽ có sứ mệnh phô bày cho người
trong nước biết những sự xấu xa của xã hội Trung Quốc, để buộc họ phải "tìm phương chạy
chữa".0TP3F
(1)

Các nhà văn, các nhà nghiên cứu nổi tiếng ở n ta như Nguyễn Tuân, Trương Chính,
Anh Đức, Phương Lựu, Lương Duy Thứ đều có công trình viết về Lỗ Tấn. ở nước ngoài

(1)
Giới thiệu AQ chính truyện - Đặng Thai Mai - NXB Thời đại - 1944. (Tuyển tập phê bình văn học Việt Nam,
Tập V - NXB Vãn học, Hà Nội - 1997, trang 325)
BÚT PHÁP XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRÍ THỨC TRONG TRUYỆN NGẮN NAM CAO VÀ LỖ TẤN
Luận án Thạc sĩ 10

cũng có nhiều nhà phê bình nghiên cứu vãn học viết về Lỗ Tấn như Lý Hà Lâm và nhóm tác
giả Đường Thao (Trung Quốc), Phađêép (nhà văn Xô Viết), Rômanh Rôlăng (Pháp), Panachi
(Ấn Độ) và Rôbe Diyanni (Mỹ) Người ta khẳng định "Lỗ Tấn là chủ tướng của cách mạng
văn hóa Trung Quốc'' (Chủ tịch Mao Trạch Đông) là "người đặt nền móng cho văn học
Trung Quốc hiện đại" (Rôbe Diyanni)0TP4F
(2)
P0T, là "bậc thầy truyện ngắn" (Anh Đức)0TP5F
(3)
P0T Cách xây
dựng hình tượng điển hình, các loại nhân vật, tính khái quát rất cao ở hình tượng nhân vật,
mục đích chữa bệnh tinh thần con người, ý nghĩa triết lý đều là những vấn đề được các nhà
nghiên cứu khám phá ở nhiều mức độ khác nhau.
Điều thú vị nhất là tên tuổi của Nam Cao và Lỗ Tấn được gắn với tên tuổi của nhân vật

trong sáng tác của mình. Nói đến Lỗ Tấn người ta không thể không nghĩ đến một AQ, nói
đến Nam Cao, người ta cũng không quên một Chí Phèo. Bởi AQ cũng như Chí Phèo đã trở
thành nhân vật trong đời sống tinh thần của xã hội, sống mãi cùng với tài năng kiệt xuất của
hai nhà văn. Đây cũng là chỗ lôi cuốn rất nhiều cây bút nghiên cứu.
Những điểm"gặp gỡ" ở đề tài người nông dân và người trí thức trong sáng tác của Nam
Cao và Lỗ Tấn tuy đã được khám phá nhưng ít nhiều cũng còn có mức độ. Điều đó có tác
dụng khêu gợi sự tìm tòi khám phá. Chính vì vậy, chúng tôi tự cho mình công việc nghiên
cứu để nhận thức vấn đề này trong phạm vi bút pháp xây dựng nhân vật trí thức ở truyện
ngắn Nam Cao và Lỗ Tấn.
Xuất phát từ giới hạn của đề tài, chúng tôi chỉ tập hợp những công trình nghiên cứu đi
trước có liên quan để tham khảo. Nội dung có thể quy về ba hướng như sau:
1. Cơ sở lý luận
Hướng này gồm nhóm tác giả Phương Lựu (Lý luận văn học) và các tác giả Lê Bá
Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi (Từ điển thuật ngữ văn học). Công trình khoa học
của các tác giả đã giúp chúng tôi nhận thức khái niệm, đi sâu vào các vấn đề cơ bản của tác
phẩm vãn học.
2. Cơ sở kiến thức khái quát
Kết quả nghiên cứu thể hiện cái nhìn toàn diện về tác giả Nam Cao và Lỗ Tấn trong
hoàn cảnh lịch sử cụ thể. Các nhà lý luận nghiên cứu nổi tiếng như các giáo sư Hà Minh Đức,
Phong Lê, Bích Thu, Hà Văn Đức đã có nhiều chuyên đề về Nam Cao. Đối với Lỗ Tấn,
chúng tôi cũng được tìm hiểu qua các công trình nghiên cứu của Lý Hà Lâm, Đường Thao

(2)
Lỗ Tấn - Tác phẩm và tư liệu - Lương Duy Thứ- NXB Giáo dục -1997, trang 333 và 356
(3)
Lỗ Tấn - Tác phẩm và tư liệu - Lương Duy Thứ - NXB Giáo dục -1997, trang 333 và 356
BÚT PHÁP XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRÍ THỨC TRONG TRUYỆN NGẮN NAM CAO VÀ LỖ TẤN
Luận án Thạc sĩ 11

(Trung Quốc) và của các giáo sư Việt Nam như Đặng Thai Mai, Phương Lựu, Trương Chính,

Lương Duy Thứ
3. Cơ sở kiến thức trực tiếp
Các công trình nghiên cứu đi trước đã khai thác sâu vào thế giới nội dung, nghệ thuật
văn chương của Nam Cao và Lỗ Tấn. Mỗi chuyên luận chỉ bàn đến một vấn đề. Các kết luận
nhận định, đánh giá thường có cơ sở lý luận và thực tiễn, được lý giải phân tích thỏa đáng,
nội dung phong phú, xứng đáng là công trình nghiên cứu về tác giả lớn của một nền văn học.
Hướng nghiên cứu này có các tác giả Vũ Dương Quỹ, Phạm Xuân Nguyên, Trần Đăng
Xuyên, Vũ Tuấn Anh, Bùi Công Thuấn, Phạm Quang Long, Phùng Ngọc Kiếm, Phan Diễm
Phương viết về Nam Cao. Các tác giả Lý Hà Lâm, Đường Thao, Trương Chính, Lương
Duy Thứ viết về Lỗ Tấn.
Qua ba hướng nghiên cứu trên, chúng tôi đã có cơ sở lý luận và nhận thức đầy đủ về
Nam Cao và Lỗ Tấn. vừa khái quát vừa cụ thể. Đó chính là điều kiện cần thiết để đề tài tìm ra
những điểm "gặp gỡ" về bút pháp nghệ thuật xây dựng nhân vật trí thức trong truyện ngắn
Nam Cao và Lỗ Tấn.
3. GIỚI HẠN ĐỀ TÀI:
1. Mục đích nghiên cứu
Tìm ra bút pháp nghệ thuật xây dựng hình tượng nhân vật trí thức trong truyện ngắn
Nam Cao và Lỗ Tấn để góp phần thẩm định những yếu tố giống nhau trong hiện tượng văn
chương "gặp gỡ" của hai tác giả là mục đích của luận án đề ra.
2. Đối tượng nghiên cứu
- Lý luận về bút pháp nghệ thuật và nhân vật văn học trong tác phẩm.
- Truyện ngắn Nam Cao và truyện ngắn Lỗ Tấn, đặc biệt là những truyện viết về người
trí thức.
- Những công trình nghiên cứu đi trước có liên quan đến đề tài.
3. Giới hạn đề tài
Xuất phát từ mục đích nghiên cứu, đề tài xác định phạm vi vấn đề chỉ nằm trong bút
pháp nghệ thuật truyện ngắn của Nam Cao và Lỗ Tấn. Nguyên tắc là đi từ cái chung đến cái
BÚT PHÁP XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRÍ THỨC TRONG TRUYỆN NGẮN NAM CAO VÀ LỖ TẤN
Luận án Thạc sĩ 12

riêng, từ xu hướng văn học thời đại nhìn vào tác giả, từ tư tưởng nghệ thuật nhìn vào sáng
tác.
Để thực hiện mục đích của đề tài, chúng tôi tìm hiểu một số cơ sở lý luận và những
nhận định đánh giá của các công trình nghiên cứu đi trước. Chúng tôi xem đó là điểm tựa cho
những kiến giải để so sánh hiện tượng văn chương "gặp gỡ" của Nam Cao và Lỗ Tấn trong
phạm vi giới hạn.
4. Cái mới của đề tài
Sáng tác văn chương của Nam Cao và Lỗ Tấn là những thành tựu tuyệt vời. Thời gian
đã giúp các nhà nghiên cứu khám phá ra nhiều giá trị nghệ thuật trong đó. Thời gian cũng
giúp cho những cuộc hành trình thầm lặng vào thế giới nghệ thuật đầy sức lôi cuốn này.
Chúng tôi đã chú ý đến sự "gặp gỡ" của hai cây bút văn xuôi xuất sắc Nam Cao và Lỗ Tấn.
Luận văn này là cơ hội để chúng tôi tìm hiểu kỹ hơn vấn đề này từ lâu đã ấp ủ. Bút pháp xây
dựng nhân vật người trí thức trong truyện ngắn Nam Cao và Lỗ Tấn là đề tài mới mẻ để
chúng tôi khẳng định những nhận thức ban đầu về sự "gặp gỡ" của hai nhà văn lớn này.
4. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU:
Đề tài luận án mang đặc trưng nhận thức hiện tượng văn học để thẩm định sự tương
đồng và dị biệt trong văn chương so sánh giữa Nam Cao và Lỗ Tấn. Do đó, khi nghiên cứu,
chúng tôi phải vận dụng nhiều phương pháp, không tuyệt đối hóa một phương pháp nào.
1. Phương pháp so sánh loại hình
Đề tài luận án thuộc về văn học so sánh cho nên phương pháp so sánh loại hình được
xem là phương pháp chính để thực hiện mục đích nghiên cứu, tìm ra những nét tương đồng
trong bút pháp xây dựng nhân vật trí thức ở truyện ngắn của Nam Cao và Lỗ Tấn.
2. Phương pháp lịch sử
Văn học là sản phẩm tinh thần do con người sáng tạo ra, bao giờ cũng gắn liền với một
hoàn cảnh lịch sử xã hội cụ thể. Do đó, muốn so sánh hiện tượng văn chương song hành giữa
Nam Cao và Lỗ Tấn chúng tôi phải đặt tác giả, tác phẩm và quá trình sáng tác vào một giai
đoạn, một thời đại cụ thể. Chỉ có trên cơ sở đó mới đánh giá được một hiện tượng văn
chương và đi đến công việc so sánh.
BÚT PHÁP XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRÍ THỨC TRONG TRUYỆN NGẮN NAM CAO VÀ LỖ TẤN
Luận án Thạc sĩ 13

3. Các thủ pháp phối hợp
Khi nghiên cứu đề tài, chúng tôi còn vận dụng các thao tác thống kê, phân loại. phân
tích, hệ thống hóa và tổng hợp vấn đề để nhận thức các hiện tượng văn học có cơ sở lý luận
và thực tiễn chắc chắn.
5. CÂU TRÚC LUẬN ÁN:
DẪN NHẬP
1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI
2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ
3. GIỚI HẠN ĐỀ TÀI
4. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
5. CÂU TRÚC LUẬN ÁN
CHƯƠNG 1: VÀI NÉT VỀ NAM CAO VÀ LỖ TẤN
1.1. NAM CAO (1917-1951)
1.1.1. Thời đại Nam Cao
1.1.2. Tư tưởng sáng tác nghệ thuật của Nam Cao
1.1.3. Truyện ngắn Nam Cao
1.2. LỖ TẤN (1881-1936)
1.2.1. Thời đại Lỗ Tấn
1.2.2. Tư tưởng sáng tác nghệ thuật của Lỗ Tấn
1.2.3. Truyện ngắn Lỗ Tấn
CHƯƠNG 2: BÚT PHÁP XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRÍ THỨC TRONG
TRUYỆN NGẮN NAM CAO VÀ LỖ TẤN
2.1. BÚT PHÁP NGHỆ THUẬT LÀ GÌ?
2.2. VÀI NÉT VỀ NGHỆ THUẬT XÂY DƯNG NHÂN VẬT TRONG TÁC PHẨM
VĂN HỌC
2.3. BÚT PHÁP XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRÍ THỨC TRONG TRUYỆN NGĂN
NAM CAO VÀ LỖ TẤN
BÚT PHÁP XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRÍ THỨC TRONG TRUYỆN NGẮN NAM CAO VÀ LỖ TẤN
Luận án Thạc sĩ 14

2.3.1. Nhân vật loại hình
2.3.2. Nhân vật tính cách
2.3.3. Nhân vật tư tưởng
2.4. ĐIỂM "GẬP GỠ" TRONG BÚT PHÁP NGHỆ THUẬT NAM CAO VÀ LỖ TẤN
2.4.1. Bút pháp tạo hình gắn liền với tích cách nhân vật
2.4.2. Khám phá sâu vào tâm lý tính cách nhân vật
2.4.3. Nhân vật "tôi" có nhiều vai trò nghệ thuật
2.4.4. Ngôn ngữ tự sự nhiều sáng tạo
2.5. NGUYÊN NHÂN SỰ GẶP GỠ
KẾT LUẬN
BÚT PHÁP XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRÍ THỨC TRONG TRUYỆN NGẮN NAM CAO VÀ LỖ TẤN
Luận án Thạc sĩ 15

CHƯƠNG 1: VÀI NÉT VỀ NAM CAO VÀ LỖ TẤN
1.1. Nam Cao (1917- 1951)
1.1.1. Thời đại Nam Cao:
Nam Cao ra đời (1917)0TP6F
1
P0T khi đất nước đã rơi vào tay thực dân Pháp. Từ thuộc địa của
Pháp, nước ta còn trở thành thuộc địa của Nhật -Pháp. Xã hội Việt Nam lúc bấy giờ tăm tối
ngột ngạt dưới ách thống trị của bọn thực dân phát xít và phong kiến tay sai. Sức người, sức
của bị chúng vơ vét ném vào chiến tranh đến kiệt quệ. Từ thành thị đến nông thôn đều trở nên
tiêu điều xơ xác trong chính sách bóc lột tàn nhẫn của chúng. Người dân Việt Nam một cổ ba
tròng. Các phong trào yêu nước bị dìm trong bể máu nhưng ngọn lửa đấu tranh vẫn âm ỉ tràn
lan không bao giờ nguội tắt. Nam Cao tận mắt chứng kiến một xã hội đang đau thương nặng
nề chuyển mình dưới mũi súng của quân xâm lược. Những chiêu bài "Âu hóa"', "chính sách
Đại Đông Á" của chúng chỉ làm cho cuộc sống thêm bần cùng nhơ nhuốc. Đói nghèo cơ cực
như một thứ bệnh dịch ở đâu cũng thấy. Nam Cao cũng từng chứng kiến một thời đại bão táp
cách mạng từ phong trào quần chúng sôi sục vùng đứng lên, chặt xiềng phá ách ở Cách mạng

Tháng Tám (1945). Ông có vinh dự cùng sát cánh với những người cần lao trong đội quân
Cách mạng, xông lên cướp chính quyền ở phủ huyện như nước vỡ bờ. Từ một nhà văn trong
trào lưu hiện thực phê phán của những năm 1940 - 1945, Nam Cao đã trở thành nhà văn Cách
mạng, người chiến sĩ chiến đấu dưới lá cờ vẻ vang của Đẳng, vì một lý tưởng sống cao đẹp.
Thời đại Nam Cao là thời đại hào hùng cả dân tộc đứng lên làm chủ vận mệnh đất nước, sẵn
sàng đương đầu với mọi kẻ thù để bảo vệ độc lập tự do đã giành được.
1.1.2.Tư tưởng sáng tác nghệ thuật của Nam Cao:
1.1.2.1. Trước Cách mạng Tháng Tám (1945)
Nam Cao viết văn từ khi còn ngồi trên ghế nhà trường, mới bước vào tuổi thanh niên
(1936). Ngòi bút của ông đã thử qua nhiều thể loại như thơ, kịch, truyện ngắn, sau này có cả
truyện dài và tiểu thuyết, nhưng tài hoa của ông được khẳng định xuất sắc ở truyện ngắn và
tiểu thuyết.
Viết văn sớm cho nên ảnh hưởng của nhà trường chế độ cũ rất rõ đối với Nam Cao.
Thơ văn lãng mạn Pháp và cả thơ văn lãng mạn Việt Nam đương thời đã làm cho cây bút của
cậu học trò tập viết văn hướng về những cảm hứng thơ mộng, phiêu lưu. Những sáng tác của

1
Văn học Việt Nam (1900 - 1945) - Nhiều tác giả - NXB Giáo dục - 1998, trang 471
BÚT PHÁP XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRÍ THỨC TRONG TRUYỆN NGẮN NAM CAO VÀ LỖ TẤN
Luận án Thạc sĩ 16

Nam Cao ở thời kỳ này, từ thơ đến truyện ngắn và kịch đều xoay quanh chủ đề tình yêu lãng
mạn. Giáo sư Hà Minh Đức đã có nhận xét.
"Trong những ngày sôi nổi của tuổi trẻ lớn lên, cũng như buổi đầu đến với văn học,
Nam Cao làm một số thơ lãng mạn và viết những truyện tinh thơ mộng. Ở thời kỳ này, ngòi
bút của Nam Cao đang dò dẫm để tìm một lối đi, tâm hồn Nam Cao đang dần đổi thay để có
được một cách nhìn đúng đắn cuộc sống"0TP7F
(1)

Quả vậy ảnh hưởng của trào lưu văn học lãng mạn đương thời trong sáng tác của Nam

Cao ở thời kỳ này rất rõ. Chỉ nói riêng truyện ngắn, Nam Cao đã có Cảnh cuối cùng, Những
cánh hoa tàn, và Một bà hào hiệp, Hai khối óc viết theo cảm hứng lãng mạn. Những
cánh hoa tàn là một truyện ngắn tiêu biểu viết về một mối tình u uẩn, nồng nàn tha thiết của
tuổi hoa niên. Lời văn êm ái, với những hình ảnh đẹp và cảm xúc tự nhiên. Chất mơ mộng
bàng bạc từ đầu đến cuối truyện, tạo giọng điệu buồn nhưng rất lôi cuốn.
Điều may mắn là Nam Cao đã sớm nhận ra thiên hướng sáng tác của ông không thuộc
về loại văn chương xa xỉ đó. Bởi vì trong con người thanh niên trí thức tiểu tư sản mơ mộng
đó là một chàng trai nông thôn ở làng Đại Hoàng, hẻo lánh, hiền lành, chân thật. Nam Cao
lớn lên đã sớm nhận ra cuộc sống của những người nông dân nghèo xung quanh thật vả lam
lũ. Làm ruộng không đủ ăn, họ phải làm thêm nghề dệt vải, buôn bán và làm mướn, quanh
năm đầu tắt mặt tối. Những người ruột thịt thân yêu của Nam Cao cũng phải sống trong cảnh
thiếu thốn. Quãng đời thanh niên của Nam Cao cũng gặp không ít lận đận. Thi tốt nghiệp
thành chung vì ốm mà trượt. Cưới vợ được hai tháng thì vào Sài Gòn (1935). Nam Cao vừa
giúp việc hiệu may vừa viết báo, viết truyện và tự học. Vất vả ba năm, vì bệnh không khỏi
nên Nam Cao phải trở về quê. Xã hội lúc bấy giờ chưa nhận ra cây bút Nam Cao đầy tài
năng, nên cuộc sống của ông rất long đong, lận đận. Mặt khác cũng vì cuộc sống phải lăn lộn
với miếng cơm manh áo mà Nam Cao rất am hiểu xã hội nông thôn và giới trí thức nghèo.
Bản chất ngay thẳng giàu lòng thương yêu con người và chuộng lẽ phải của Nam Cao càng
được phát huy trong một gia đình có một người vợ tốt và những bạn bè tốt. Đó là những
nguyên nhân căn bản có tác dụng chuyển biến tư tưởng nghệ thuật ở thời kỳ dầu của Nam
Cao. Bởi vậy, ngòi bút của Nam Cao thích viết những gì mắt thấy tai nghe, phản ánh những
gì bức xúc có liên quan đến cuộc sống đông đảo người lao động xung quanh ông. Nghèo là
truyện ngắn ông viết theo cảm hứng hiện thực từ 5-6-1937. Đến Chí Phèo mang cái tên Đôi
lứa xứng đôi xuất bản năm 1941 thì khuynh hướng hiện thực trong sáng tác của Nam Cao đã
thể hiện vững vàng. Trăng sáng của Nam Cao cho xuất bản năm 1942 là một tuyên ngôn

(1)
) Nam Cao đời- đời văn và tác phẩm - Hà Minh Đức - Nhà xuất bản Văn Học 1997 trang 194.
BÚT PHÁP XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRÍ THỨC TRONG TRUYỆN NGẮN NAM CAO VÀ LỖ TẤN
Luận án Thạc sĩ 17

nghệ thuật. Ông đã đoạn tuyệt và tuyên chiến với thứ văn chương lãng mạn tiêu cực "của bọn
nhàn rỗi quá", thể hiện kết quả "nhận đường" trong tư tưởng nghệ thuật. Quan điểm tuyên
ngôn nghệ thuật của Nam Cao có thể gói gọn trong một câu sau đây:
"Nghệ thuật không cần là ánh trăng lừa dối, nghệ thuật có thể chỉ là tiếng đau khổ kia,
thoát ra từ những kiếp lầm than, vang lên mạnh mẽ" (Nam Cao toàn tập, tập 2 ưang 64).
Sau Trăng sáng Nam Cao viết Đời Thừa (1943). Đây là cái mốc đánh dấu sự phát triển
về tư tưởng nghệ thuật của Nam Cao. Qua nhân vật Hộ, nhà văn muốn đặt ra nhiệm vụ lớn
lao của người nghệ sĩ trong sáng tạo nghệ thuật. Người nghệ sĩ chân chính luôn luôn bị thôi
thúc bởi một lý tưởng sống cao đẹp, không thể lấy nghệ thuật ra để mưu sinh. Nam Cao có
một yêu cầu thật nghiêm khắc với ngòi bút sáng tạo nghệ thuật. Bởi "văn chương chỉ dung
nạp những người biết đào sâu, biết tìm tòi, khơi những nguồn chưa ai khơi và sáng tạo những
cái gì chưa ai có" (Nam Cao toàn tập, tập 2 trang 80). Ông không chấp nhận thứ văn chương
"vô vị, nhạt phèo, gợi những tình cảm rất nhẹ rất nông". Ông khẳng định "sự cẩu thả trong
văn chương thì thật đê tiện" (Nam Cao toàn tập, tập 2 trang 80).
Như vậy, sau Trăng sáng, Đời thừa sáng tác của Nam Cao không còn tơ vương với
văn chương lãng mạn. Ngòi bút của ông ngày càng xuất sắc trong khuynh hướng sáng tác
hiện thực chủ nghĩa. Tuy đến với trào lưu văn học hiện thực muộn hơn so với những cây bút
lão luyện như Nguyễn Công Hoan, Ngô Tất Tố, Vũ Trọng Phụng và Nguyên Hồng nhưng
Nam Cao không non kém so với bất cứ ai. Ông đã tìm ra cho mình một con đường đến với
chủ nghĩa hiện thực. Hai mảng đề tài lớn Nam Cao phản ánh là người nông dân và người trí
thức. Đề tài thì không mới, nội dung truyện xem ra có phần vụn vặt với "những chuyện không
muốn viết", vậy thì cái gì đã làm nên tài năng tuyệt vời của Nam Cao? Các nhà nghiên cứu
chỉ ra rằng: Nếu như Ngô Tất Tố, Nguyễn Công Hoan nói về cái nghèo thì đúng là nghèo
thật, nhưng Nam Cao nói về cái nghèo thì không dừng lại ở đó mà ông đi xa hơn, ông nói về
những khía cạnh cái nghèo gặm nhấm nhân cách con người, cái nghèo phá vỡ những quan hệ
tốt đẹp trong gia đình Ông phát hiện và đào sâu phân tích, phê phán, tìm ra ý nghĩa nhân
bản, nhân văn của vấn đề với một tinh thần nhân đạo sâu sắc. Vì vậy, ngòi bút hiện thực của
Nam Cao có phần vượt trội so với bút pháp tả thực thuần túy. Các sáng tác sau này của ông
đã thể hiện đúng như quan niệm:

"Một tác phẩm thật giá trị, phải vượt lên trên tất cả các bờ cõi và giới hạn, phải là một
tác phẩm chung cho loài người. Nó phải chứa đựng một cái gì lớn lao, mạnh mẽ, vừa đau
đớn lại vừa phấn khởi. Nó ca tụng lòng thương, tình bác ái, sự công bình Nó làm cho
người gần người hơn" (Nam Cao toàn tập, tập 2, trang 91)
BÚT PHÁP XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRÍ THỨC TRONG TRUYỆN NGẮN NAM CAO VÀ LỖ TẤN
Luận án Thạc sĩ 18

Có thể nói, thời kỳ sáng tác trước Cách mạng tháng Tám (1945) của Nam Cao là một
chặng đường phát triển liên tục về tư tưởng nghệ thuật. Từ "nhận đường" đến chủ nghĩa hiện
thực rồi chủ nghĩa hiện thực tích cực, Nam Cao đã có một bề dày sáng tác, với một thành tựu
tuyệt vời. Từ Trăng sáng đến Đời thừa là tư tưởng nghệ thuật chân chính, thể hiện lý tưởng
của một cây bút luôn có trách nhiệm với con người, với xã hội. Những truyện ngắn Chí Phèo,
Dì Hảo, Trẻ con không được ăn thịt chó, Mua nhà, Tư cách mõ, Lão Hạc, Lang Rận và
tiểu thuyết sống mòn là những tác phẩm văn chương xuất sắc Nam Cao để lại. Thử thách của
thời gian càng làm cho văn chương của Nam Cao thêm sáng đẹp. Ông xứng đáng là cây bút
văn xuôi xuất sắc của nền văn học Việt Nam thời kỳ 1940- 1945.
1.1.2.2. Sau Cách mạng Tháng Tám (1945)
Nam Cao rất căm thù những thế lực thống trị bạo ngược. Ngòi bút hiện thực của ông đã
từng để cho lưỡi dao trong tay Chí Phèo vung lên giết chết một Bá Kiến chánh tổng gian
ngoan độc ác. Ông cũng từng phát hiện, gìn giữ từng nét đẹp nhân cách trên bờ vực tốt xấu,
thiện ác trong những cảnh ngộ khác nhau Tư tưởng nghệ thuật ở thời kỳ trước thể hiện Nam
Cao là một nhà văn chân chính tiến bộ, ghét áp bức bất công và rất yêu thương con người. Cứ
theo logic vấn đề mà nhận định thì con đường tất yếu Nam Cao sẽ đến là con đường giải
phóng dân tộc do Đảng lãnh đạo. Thực vậy, năm 1943 Nam Cao đã gia nhập Hội Văn Hóa
cứu quốc. Ở cao trào Cách mạng Tháng Tám (1945), Nam Cao đã có mặt trong đội ngũ quần
chúng, tham gia cướp chính quyền. Như vậy, con đường cách mạng giải phóng dân tộc cũng
là con đường giải phóng đời mình. Vì vậy Nam Cao đã trở thành người chiến sĩ chiến đấu
dưới lá cờ vẻ vang của Đảng. Tư tưởng dân chủ, nhân đạo, nhân văn trong nghệ thuật của
Nam Cao lúc này phát triển mở rộng ra cùng với tình yêu tổ quốc đồng bào. Quần chúng lao
động trước đây là những đối tượng phản ánh trong tác phẩm hiện thực thì giờ đây trở thành

con người mới khi Nam Cao viết về Cách mạng Tháng Tám và cuộc kháng chiến vĩ đại của
dân tộc.
Truyện ngắn Đôi mắt kể về cuộc gặp gỡ của Độ, một nhà văn kháng chiến với vợ
chồng Hoàng, tại nơi tản cư của thời kỳ đầu kháng chiến chống Pháp. Hoàng là nhà văn lớp
đàn anh của Độ, chưa nhập cuộc với kháng chiến. Từ sinh hoạt đến lời nói và cách nghĩ,
Hoàng không chịu chuyển mình theo cuộc sống gian khổ trong chiến tranh. Đối với quần
chúng nông dân, Hoàng chỉ một giọng giễu cợt, khinh khi. Y thà giao du với lớp cặn bã
thượng lưu của chế độ cũ, với những ông đốc, ông phủ, ông phán để đánh bài, đánh chén và
nói xấu nhau chứ nhất định không chịu làm việc với những người dân quê. Hoàng tin tưởng
và sùng bái lãnh tụ nhưng lại hoài nghi và coi thường quần chúng cách mạng. Nhân vật Độ
BÚT PHÁP XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRÍ THỨC TRONG TRUYỆN NGẮN NAM CAO VÀ LỖ TẤN
Luận án Thạc sĩ 19

tuy chưa hết những ấn tượng cũ nhưng đã thấy ở những anh chàng thôn quê "răng đen, mắt
toét" ấy có những hành động Cách mạng dũng cảm, đang đóng vai trò tích cực trong cuộc
kháng chiến của cả dân tộc.
Như vậy, Nam Cao đã sử dụng nhân vật Hoàng và Độ để thể hiện hai cách nhìn, hai
quan điểm đối với quần chúng cách mạng và cuộc kháng chiến. Cách nhìn của Hoàng đã lỗi
thời. Cách nhìn của Độ là quan điểm của nhà văn mới đến với Cách mạng, đang biến chuyển
tích cực.
Với Đôi mắt, ngòi bút hiện thực của Nam Cao đã phê phán triệt để những biểu hiện bảo
thủ lỗi thời vừa đề cập đến vấn đề có tính bản chất cho một nền văn học mới. Nền văn học đó
là nền văn học của nhân dân, cần có một đội ngũ nhà văn của nhân dân, mà nguồn sống và
sức mạnh của nó là hiện thực cuộc sống cách mạng lớn lao của quần chúng. Rõ ràng tư tưởng
nghệ thuật trong Đôi mắt đã thể hiện một phương thức sáng tác mới. Quần chúng cách mạng
và cuộc kháng chiến gian khổ của cả dân tộc đã trở thành trung tâm phản ánh trong tác phẩm
văn chương của Nam Cao. Sau Cách mạng tháng Tám, Nam Cao vẫn viết. Ông làm tất cả để
phụng sự kháng chiến. Các sáng tác của ông ở thời kỳ này đều từ cuộc sống sôi động nóng
bỏng của chiến tranh mà ra như: Đường vô Nam, Cách mạng, Đời thừa, Ở rừng, Trên
những con đường Việt Bắc, Từ ngược về xuôi, Bốn cây số cách một căn cứ địch Ở

những tác phẩm nói trên, hình tượng con người mới xuất hiện trong quần chúng cách mạng
đã được ngòi bút tả thực của Nam Cao xây dựng ở nhiều mức độ khác nhau. Trong khi làm
quen với phương pháp sáng tác hiện thực cách mạng không phải không có chỗ chệch choạc
nhưng, điều đáng quý là ngòi bút Nam Cao rất xông xáo. giàu tính chiến đấu, có tác dụng vận
động quần chúng. Hình ảnh người phụ nữ mới vẫn cơ cực vất vả nhưng lại rất đảm đang
chung thủy để người chồng ngoài mặt trận yên tâm chiến đấu. Ngòi bút Nam Cao tỏ ra có sở
trường am hiểu nông thôn trước đây giờ càng hiểu sâu sắc những cảnh ngộ và tâm tình của
người nông dân kháng chiến, ở thời kỳ này Đôi mắt là tác phẩm xuất sắc của ông.
1.1.3. Truyện ngắn của Nam Cao:
Trong sự nghiệp văn chương 15 năm ngắn ngùi, Nam Cao đã để lại trên 60 truyện ngắn.
Đó là chưa kể thơ, kịch, truyện dài và tiểu thuyết, ở truyện ngắn, Nam Cao đã có kiệt tác bất
hủ như Chí Phèo và để lại trong nền văn học hiện đại rất nhiều truyện hay như: Dì Hảo, Mua
nhà, Một đám cưới, Trẻ con không được ăn thịt chó và Lão Hạc
Cũng như Lỗ Tấn, đề tài Nam Cao tập trung phản ánh là người nông dân và người trí
thức. Truyện ngắn Nam Cao thường nói về những sự việc, những số phận con người gần gũi
BÚT PHÁP XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRÍ THỨC TRONG TRUYỆN NGẮN NAM CAO VÀ LỖ TẤN
Luận án Thạc sĩ 20

trong làng Vũ Đại, quê hương tác giả, xa hơn cũng chỉ là cuộc sống đời thường của mấy anh
giáo nghèo trường tư, của mấy nhà văn lo chạy ăn từng bữa
1.1.3.1. Đề tài người nông dân
Nam Cao đến muộn hơn nhưng ông đã trở thành "nhà văn hiện thực xuất sắcP
”
P0TP8F
(1)
P0T. Bức
tranh nông thôn Việt Nam trước Cách mạng tháng Tám (1945) được Nam Cao phản ánh là
một vùng quê tiêu điều xơ xác. Cuộc sốns của người dân ngày càng đắm chìm trons đói
nghèo bần cùng. Trong nhà thiếu cả từ hạt muối (Một đấm cưới). Trẻ em vừa cất nhắc nổi
công việc đã phải cho đi ở để bớt được miệng ăn hoặc đem bán đi để trừ nợ (Một đám cưới,

Dì Hảo). Con trai lớn lên vì nghèo không lấy nổi vợ đành bỏ làng ra đi (Lão Hạc). Cơm
không có mà ăn, người ta phải sống bằng rau má, củ chuối và sung luộc (Lão Hạc)
Nhìn tổng thể, truyện ngắn của Nam Cao viết về đề tài người nông dân có một số loại
nhân vật như sau:
1.1.3.1.1. Người nông dân đói nghèo nhưng vẫn giữ tròn phẩm chất trong sạch.
Điển hình về loại nhân vật này là lão Hạc (Lão Hạc). Đời lão nhiều bất hạnh nhưng lão
rất thương con. Tiền bán chó lão dành dụm cho con. Lão thà ăn củ chuối, sung luộc chứ nhất
định không chịu bán vườn. Cái chết đau đớn của lão là sự hy sinh thầm lặng to lớn để bảo vệ
nguyên vẹn tài sản cho con. Con người đôn hậu, từng ân hận, cảm thấy như có lỗi vì trót đánh
lừa một con chó cũng là người rất tự trọng. Lão Hạc đói nghèo, cô đơn nhưng không chịu
nhận bất kỳ sự giúp đỡ của ai. Chó thân tình xóm giềng, ông giáo mời ăn khoai, uống nước,
lão cũng khất "Xin ông giáo để cho khi khác". Đến cái chết, lão cũng chu tất cho mình. Lão
gửi lại ông giáo mảnh vườn cho con và 30 đồng bạc để "lỡ có chết'' gọi là "của lão có tí chút"
không muốn làm phiền ai.
Cuộc đời lão Hạc đầy nước mắt. Nam Cao đã miêu tả bi kịch cuộc đời ây với cả tấm
lòng xót thương trân trọng. Nhà văn muốn gìn giữ những gì tốt đẹp nhất có được ở người
nông dân nghèo. Bởi phẩm chất trong sạch tốt đẹp của lão Hạc quả có sức tỏa sáng trong xã
hội thực dân phong kiến tối tăm, vẩn đục.
1.1.3.1.2. Người nông dân biến chất lưu manh hóa trong cuộc sống bị áp bức bóc lột.
Điển hình loại nhân vật này là Chí Phèo. Ngoài ra còn có cả Binh Chức, Năm Thọ Họ
đều là những nông dân lương thiện, hiền lành ở làng Vũ Đại, bị đè nén, áp bức đến con
đường cùng thì trở nên ngang ngược, liều mạng. Sau bảy, tám năm ở tù, Chí Phèo trở thành
con quỷ dữ về làng, dám gây sự với Bá Kiến, bốn đời làm tổng lý. Chí Phèo không SỢ đánh

(1)
Nam Cao - Đời văn và tác giả - Hà Minh Đức - NXB Văn học - 1997 trang I
BÚT PHÁP XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRÍ THỨC TRONG TRUYỆN NGẮN NAM CAO VÀ LỖ TẤN
Luận án Thạc sĩ 21

đập, tù tội. Thân một mình, không đất, không nhà, nên hắn chẳng SỢ mất gì, chẳng sợ liên

lụy ai, có oán thù thì phải trả. Tuy hành động liều mạng nhưng lại rất dễ thỏa hiệp, nhất là
quyền lợi được thỏa mãn. Chí Phèo trở thành tay sai của Bá Kiến trong trường hợp đó. Có
con cáo già Bá Kiến sai khiến, tính chất lưu manh của Chí Phèo lên đến cực điểm. Hắn sẵn
sàng rạch mặt, đập đầu ăn vạ và đâm chém trong khi say. Dưới tay hắn đã không biết bao mái
ấm hạnh phúc bị đập phá tan tành.
Giữa lúc Chí Phèo như con quỷ dữ tác oai tác quái ờ làng Vũ Đại thì hắn gặp thị Nở.
Tình cảm của thị đã đánh thức nhân tính còn lại ở Chí. Chí đã lơ mơ "cảm nhận thấy đói
nghèo chưa phải là nỗi khổ lớn nhất ở đời, tình thương yêu mới cần cho con người nhiều
hơn, nhất là khi tuổi đời đã xế chiều". Chí thấy tô cháo hành thị Nở săn sóc khi hắn bệnh có
hương vị thơm tho ngọt ngào của một thứ tình người rất cần cho hắn. Chí đã giật mình nghĩ
về những hành vi lang sói của hắn đối với mọi người. Có việc hắn làm nhưng cũng có việc do
người ta đẩy hắn tới tội ác. Chí không biết đời mình sẽ đi về đâu, nhưng hắn khát khao được
sống làm người lương thiện, có vợ, con, gia đình.
Cuối cùng, những thành kiến, tập tục xã hội là bức tường không vượt qua được. Người
cô của thị Nở không chấp nhận để cho cháu mình lấy một kẻ nửa người, nửa quỷ như Chí
Phèo. Mối tình "đôi lứa xứng đôi" ấy tan vỡ đã đẩy Chí Phèo đến tuyệt vọng. Chí Phèo xách
dao đi, nhưng lần này hắn tỉnh táo. Hắn nhận ra mình không thể trở về làm người lương thiện
được. Hành động Chí Phèo giết Bá Kiến rồi tự sát là tất yếu của tấn bi kịch, rất hợp với tính
cách liều mạng và hoàn cảnh tuyệt vọng của nhân vật. ơ loại nhân vật nông dân như Chí
Phèo, ngòi bút hiện thực phê phán của Nam Cao đã vạch rõ: Sự áp bức đè nén tàn ác của bọn
cường hào ác bá nông thôn đã cướp đi nhân cách con người, biến con người thành quỷ dữ. Có
điều, nhân cách con người vẫn tiềm ẩn, chỉ cần có cơ hội là nó thức tỉnh.
1.1.3.1.3. Nhân cách bị gặm nhấm
Đó là những nhân vật không có tên. Nam Cao thường gọi là "hắn" trong truyện ngắn
Trẻ con không được ăn thịt chó và Trẻ con không biết đói.
Vì thèm thịt chó và nợ miệng mà "hắn" đem con chó nhà nuôi ra mổ thịt. Đến bữa,
những đứa con bụng đói, lao nhao vì thèm thịt chó đều bị tống xuống bếp với mẹ chúng. Trên
nhà, bốn anh đàn ông ngồi đánh chén cả giờ, hết nhẵn. Hắn không dành cho vợ con một
miếng (Trẻ con không được ăn thịt chó).
Trong truyện Trẻ con không biết đói, anh đàn ông ở đây cũng tệ không kém, cũng

giống như tên "hắn" trên kia. Nhà nghèo, vợ con đói khổ không màng, chỉ biết bòn tiền ăn
nhậu, bao nhiêu nợ nần đổ lên đầu vợ.
BÚT PHÁP XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRÍ THỨC TRONG TRUYỆN NGẮN NAM CAO VÀ LỖ TẤN
Luận án Thạc sĩ 22

Ở loại nhân vật này, ngòi bút hiện thực của Nam Cao vừa phân tích phê phán, vừa
châm biếm. Giọng văn hài hước, khinh bạc như muốn cảnh báo về một thói hư tật xấu đang
gặm nhấm nhân cách con người.
1.1.3.1.4. Người phụ nữ bất hạnh
Tiêu biểu cho loại nhân vật này là cô bé Dần (Một đám cưới), bà cái đĩ (Một bữa no)
và dì Hảo (Dì Hảo). Đây là những điển hình về nhân vật phụ nữ mà cuộc đời đầy bất hạnh
đau thương.
Dần sinh ra trong đói nghèo, vừa cất nhắc nổi vài việc đã phải đi ở. Mẹ mất sớm nên
Dần phải cùng cha gánh vác việc nhà. Dần đi lấy chồng cũng là lúc gia đình ly biệt, tan tác.
Dì Hảo còn bé đã phải làm con nuôi trừ nợ cho mẹ. Là người phụ nữ lanh lợi, giàu tình cảm
nhưng số phận không may. Dì lấy phải người chồng tệ bạc, rượu chè say sưa, phũ phàng. Để
vợ đói nghèo một mình, hắn bỏ nhà ra đi. Khi trở về hắn còn đem theo một con vợ bé. Dì Hảo
chỉ còn biết cắn răng trước những bất công, tàn nhẫn diễn ra ngay trong nhà, do chính người
mình đã từng yêu thương hành hạ. ở những nhân vật bất hạnh này, ngòi bút Nam Cao thể
hiện rất rõ thái độ đồng cảm xót xa. Nhà văn muốn thông qua những cuộc đời đầy nước mắt
để phơi bày một thực trạng xã hội: Những người phụ nữ đang bị chôn vùi cuộc đời trong tay
những người đàn ông đã bị hủy hoại nhân cách bởi chế độ xã hội thực dân phong kiến thối
nát.
1.1.3.1.5. Những nhân vật ngoại hình xấu xí
Tiêu biểu về loại hình nhân vật này có Chí Phèo, thị Nở (Chí Phèo), ngoài ra còn có
Lang Rận, và mụ Lợi (Lang Rận).
Đây là những nhân vật được Nam Cao miêu tả với những đường nét bề ngoài xấu xí
quá mức. Tuy là số ít nhưng để lại ấn tượng nặng nề trong, tác phẩm. Chúng tôi thiết nghĩ,
nếu tả thực nguyên mẫu cũng không thể có ở ngòi bút giàu tính nhân đạo của Nam Cao;
không phải vô cớ truyện ngắn Nam Cao lại xuất hiện những nhân vật xấu xí quá mức ấy. Chí

Phèo vì sao để mất đi bản tính hiền lành? Chí Phèo vì sao mà đập đầu, rạch mặt, đâm chém
trong khi say? Nguyên nhân Chí Phèo trở thành nhân vật lưu manh và có khuôn mặt quỷ dữ
chỉ là một. Kẻ áp bức bóc lột người nông dân đến mức khốn cùng cũng là kẻ đẩy họ vào tội
ác. Xã hội thực dân phong kiến bất công, thối nát là địa ngục trần gian đày ải con người. Bàn
tay tội ác của nó chẳng những cướp đi nhân tính con người mà còn bóp méo cả về hình hài,
vóc dáng con người.
BÚT PHÁP XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRÍ THỨC TRONG TRUYỆN NGẮN NAM CAO VÀ LỖ TẤN
Luận án Thạc sĩ 23

Vì vậy, bi kịch CUỘC đời của những nhân vật xấu xí trong truyện ngắn Nam Cao đều
có ý nghĩa tố cáo xã hội sâu sắc. Mặt khác, khi viết về loại nhân vật này ngòi bút hiện thực
của Nam Cao vẫn tràn đầy lòng nhân đạo. Ông luôn tìm kiếm để giữ lại những gì còn thuộc
về con người.
1.1.3.2. Đề tài người trí thức.
Đề tài này rất quen thuộc. Văn học viết Việt Nam thời nào cũng xuất hiện nhân vật trí
thức theo quan niệm của mỗi giai cấp khác nhau. Lục Vân Tiên (Lục Vân Tiên của Nguyễn
Đình Chiểu) là mẫu người thanh niên trí thức lý tưởng, văn võ toàn tài, có lý tưởng sống cao
đẹp theo quan niệm của Nho giáo chính thống kết hợp với quan niệm của nhân dân Nam bộ
lúc bấy giờ. Văn học lãng mạn sau này xuất hiện càng nhiều nhân vật trí thức. Họ là lớp
thanh niên mới có học thức như Lộc, Mai (Nửa chừng xuân của Khái Hưng ). Họ đấu tranh
chống lại lễ giáo phong kiến để giải phóng cá nhân và tự do hôn nhân. Kết cục thì họ thỏa
hiệp đầu hàng cái cũ hoặc tiến tới một mối tình lãng mạn tuyệt vọng. Chỉ đến văn học hiện
thực phê phán thì nhân vật trí thức mới được phản ánh chân thực. Ngô Tất Tố có cả cuốn tiểu
thuyết Lều chõng viết về số phận người trí thức trong khoa cử ở chế độ cũ. Đến Nam Cao thì
đề tài người trí thức được phản ánh khá tập trung. Những truyện ngắn như Cái chết của con
Mực, Xem bói, Cái mặt không chơi được, Cười, Nước mắt, Trăng sáng, Đời thừa, Mua
nhà và Đôi mắt đều viết về người trí thức. Đặc biệt là tiểu thuyết sống mòn Nam Cao đã
dành hơn 300 trang viết về một bi kịch tinh thần của những người trí thức tiểu tư sản trong
cuộc sống nghèo, tù túng. Dù là anh giáo trường tư hay là nhà văn, số phận chung của nhân
vật trí thức Nam Cao là nghèo và bế tắc trong cuộc sống bần cùng. Nhân vật trí thức của Nam

Cao có những đặc điểm như sau:
1.1.3.2.1. Vỡ mộng
Xuất thân từ những làng quê nghèo, tù túng, lạc hậu, tuổi trẻ trí thức bước vào đời hăm
hở với những mộng ước cao đẹp ở chốn thành thị tấp nập đua chen. Các nhân vật Điền Trăng
sáng, Hộ Đời thừa, Hài" Quên điều độ đều muốn đem hết tài năng ra thực hiện mong ước
của mình. Hộ đã từng "mang một hoài bão lớn", "chỉ lo vun trồng cho cái tài của hắn mỗi
ngày một nảy nở",. Hắn ''nghĩ đến một tác phẩm nó sẽ làm mờ hết tất cả các tác phẩm khúc
cùng ra một thời ", một tác phẩm ''vượt lên trên tất cả các bờ cõi và giới hạn". Nói chung,
đó là những ước mơ chân chính, hướng tới một mục đích sự nghiệp thành đạt rực rỡ.
Bi kịch đầu tiên đến với Hộ và những trí thức trẻ trong truyện ngắn Nam Cao là bi kịch
vỡ mộng từ khi có vợ, có con, gia đình.Hộ sống càng co hẹp cực khổ. Hộ điên người vì kiếm
tiền không đủ để ném vào những khoản chi phí. Lý tưởng nghệ thuật cao siêu đành phải
BÚT PHÁP XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRÍ THỨC TRONG TRUYỆN NGẮN NAM CAO VÀ LỖ TẤN
Luận án Thạc sĩ 24

nhường bước cho những bài văn viết vội, những cột báo cẩu thả. Có như thế mới giành giật
được với cuộc sống đói nghèo, bệnh hoạn.
Vỡ mộng chính là nguyên nhân xã hội. Bàn tay độc ác của chế độ thực dân phong kiến
đã bóp chết những tài năng non trẻ, đẩy người trí thức vào ngõ cụt cuộc sống. Ngòi bút hiện
thực phê phán của Nam Cao đã nói lên được ý nghĩa sâu sắc đó.
1.1.3.2.2. Phả định thực tại
"Vỡ mộng" là trạng thái tinh thần chung của những người trí thức vấp phải hoàn cảnh
xã hội không vượt qua được. Họ vốn là những người có khả năng nhận thức, phân tích cuộc
sống xã hội và con người; cho nên khi rơi vào tâm trạng "Vỡ mộng" thường dẫn đến tuyệt
vọng và liền theo đó là thái độ phủ định thực tại.
Là nhà văn như Điền (Trăng sáng) và Hộ (Đời thừa) họ đã nhìn thẳng vào sự thật,
dùng ngòi bút để phơi bày thực trạng đen tối của xã hội, chĩa mũi nhọn tố cáo vào bọn thống
trị thối nát. Trong "Trăng sáng". Điền đã nói rõ quan điểm phủ định đó:
"Nghệ thuật không cần là ánh trăng lừa dối, không nên là ánh trăng lừa dối, nghệ thuật
có thể là tiếng đau khổ kia thoát ra từ kiếp lầm than, vang dội lên mạnh mẽ".

Là những tri thức, muôn xa lánh cuộc sông tù túng lạc hậu, thoát khỏi cuộc sống nô lệ,
trói buộc ở nông thôn, nhưng đặt chân đến thành thị thì lại gặp biết bao là bất hạnh. Điền
(Trăng sáng) dạy học ở thành phố thì trường bị dẹp, lại phải về quê sống nhờ vợ. Nơi xưa kia
anh khát khao đến thì nay chỉ nhận được sự thất vọng ê chề. Nơi xưa kia Điền muốn chạy
trốn trách nhiệm thì nay có thể "ngồi viết giữa tiếng con khóc, tiếng vợ gắt gỏng, tiếng léo
xéo đòi nợ ngoài đầu xóm".
Những người trí thức như Điền, từ "Vỡ mộng" đã phủ định lại thực tại, phủ định lại cả
cách sống, thói quen của chính mình. Họ trở về với mái ấm gia đình, với quần chúng cần lao
bị áp bức bóc lột để tiếp tục viết những dòng văn chương có trách nhiệm với đời, với xã hội.
Anh nhà văn Hộ (Đời thừa) sau những lần say rượu, những lúc buồn hận muốn rũ trách
nhiệm ra đi lại hối hận nắm lấy tay vợ ôm vào ngực mình mà khóc cũng thể hiện ý thức phủ
định đó.
Những người trí thức như Điền, Hộ không thể tách mình ra khỏi hoàn cảnh. Sợi dây
liên hệ với gia đình, với những; người ruột thịt xung quanh là những gì thiêng liêng không
thể dứt bỏ. Chính nhờ mối quan hệ gần gũi, cảm hiểu với quần chúng lao động nghèo khổ mà
thái độ phủ định ở người trí thức trong tác phẩm của Nam Cao trở nên tích cực hơn.
1.1.3.2.3. Chứa đựng nhiều mâu thuẫn