Truyền thông đại chúng và sự biến đổi văn hóa

Truyền thơng đại chúng và sự biến đổi
văn hóa

Date: 19 Th7 2016Author: Do Gia2 Bình luận

Cuộc sống đời thường đã gõ
mạnh lên cánh cửa của khoa học nhân văn. Học sinh
đăng ký học ngành văn ngày một ít đi, những người
đang theo học thì lo ngay ngáy khơng biết sẽ xin
việc như thế nào bằng những thứ mình đang học. Ở
Pháp, sinh viên khoa văn luôn phải học văn song
song với một ngành khác gần với thực tế hơn, dễ xin


việc hơn. Sách học thuật viết thì vật vã, nhưng bao
giờ cũng chỉ được xuất bản với một lượng rất nhỏ. Có
phải học thuật mà những nhà nghiên cứu văn học
đang theo đuổi ngày càng xa thực tế, nó và cả người
theo đuổi nó dường như cần phải được bảo lãnh bởi
một lực lượng khác?
Thực tế có thể nói là tàn khốc đó đặt người
nghiên cứu văn học trước tình thế buộc phải nhìn
nhận lại cơng việc của mình.. Khơng thể phủ nhận
hướng nghiên cứu bản thể luận, tìm kiếm chiều sâu
văn bản, chỉ ra những quy luật vận hành, kết cấu nội
tại trong văn bản, đề cao tính thẩm mỹ, đặc trưng
riêng của văn học… đã có những cống hiến quan
trọng trong sự phát triển của lý luận văn học thế
giới, đặc biệt là với nghiên cứu văn học Việt Nam và
Trung Quốc, bởi nó giúp cho nghiên cứu văn học
thốt khỏi tình trạng xã hội học dung tục. Thế nhưng

ở Trung Quốc, thời kỳ này bị vượt qua rất nhanh,
ngay từ những năm 90 của thế kỷ trước đã chuyển
sang giải cấu trúc, và hiện nay chuyển rất mạnh mẽ
sang hướng nghiên cứu văn hóa, nghiên cứu liên
ngành. Điều này cũng là một xu hướng quan trọng ở
các nước Âu Mỹ.


Trong bài viết này, tơi chọn giới thiệu cơng
trình Phương tiện truyền thơng đại chúng và sự
biến đổi văn hóa của Triệu Dũng, giáo sư trường
Đại học Sư phạm Bắc Kinh (1), chủ yếu ứng dụng lý
thuyết của trường phái Frankfurt để nghiên cứu sự
biến động trong đời sống văn hóa thẩm mỹ Trung
Quốc hiện đại. Tơi nghĩ cuốn sách này sẽ gợi mở cho
việc nhìn nhận sự biến đổi văn hóa ở Việt Nam hơm
nay, ở một bối cảnh có nhiều nét tương đồng. Đồng
thời có lẽ đây cũng là một hướng đi giúp cho hoạt
động nghiên cứu khoa học nhân văn, đặc biệt là
nghiên cứu văn học, tiếp cận gần hơn với thực tế
cuộc sống hằng ngày.
Phương

tiện

truyền

thông đại

chúng

và

sự biến đổi văn hóa xuất bản vào tháng 1-2010, dày
384 trang, tiếng Trung, gồm 5 chương: Khái quát
về văn hóa truyền thơng; Việc đọc, viết và thời đại
số hóa; Điện thoại trở thành phương tiện truyền
thơng

thứ 6; Nhìn

lại

tác

phẩm

cách

mạng

kinh điển; Suy nghĩ vềchương trình Diễn đàn cho mọi
người.
Trong chương 1, tác giả đã tiến hành giới định
hai khái niệm truyền thông đại chúng và văn hóa đại


chúng. Ngày nay, nhắc đến phương tiện truyền
thông đại chúng tất yếu phải nhắc đến internet, điện
thoại di động, máy ảnh, máy quay kỹ thuật số… Văn

hóa truyền thơng là hình thức văn hóa xuất hiện sau
khi văn hóa đại chúng phát triển đến một giai đoạn
mới, đặc trưng của nó chịu sự quy định bởi đặc trưng
của bản thân phương tiện truyền thơng. Có thể nói,
nếu khơng có phương tiện truyền thơng mới thì cũng
khơng thể có văn hóa truyền thơng. Chỉ có điều, phải
đợi đến thời đại truyền thơng kỹ thuật số chúng ta
mới có lý do để bàn về văn hóa truyền thơng mà
thơi. Trong thời đại văn hóa truyền thơng, về mặt lý
thuyết, văn hóa tao nhã và văn hóa đời thường, văn
hóa tinh anh và văn hóa đại chúng, tri thức phân tử
(có tư tưởng riêng) và tri đạo phân tử (chỉ quan tâm
thu thập tài liệu)… đều có cơ hội thể hiện bản thân
mình trên vũ đài phương tiện truyền thơng đại
chúng. Ngồi ra, chúng ta cịn có thể xem văn hóa
truyền thơng là một loại văn hóa hỗn tạp, khơng
ngừng sinh thành, phát triển.
Dưới ảnh hưởng của phương tiện truyền thông,
biến đổi mạnh mẽ nhất của văn hóa là chuyển từ
văn hóa thẩm mỹ sang văn hóa tiêu dùng, từ tri thức


phân tử sang tri đạo phân tử. Tác giả đã khái quát
đặc trưng của văn hóa tiêu dùng: là sản phẩm của
xã hội tiêu dùng, biến văn hóa thành hàng hóa, vận
hành theo quy luật của thị trường, xóa bỏ ranh giới
giữa hàng hóa và nghệ thuật, hàng hóa nghệ thuật
hóa, nghệ thuật hàng hóa hóa trở thành xu hướng
chủ yếu.
Sự kết hợp giữa tri thức phân tử và phương tiện

truyền thông đã làm xuất hiện loại tri thức gắn với
truyền hình, làm đơn giản hóa những tư tưởng sâu
sắc, làm giản đơn hóa những vấn đề phức tạp. Ý
niệm, tư duy, phương án chế tác đều bị hạn chế.
Những tri thức gắn với truyền hình bị truyền thơng
hóa, thậm chí bị truyền thơng vui chơi giải trí hóa.
Bên cạnh truyền thông, tinh thần thời đại, trào lưu
xã hội, quan niệm lợi ích… cũng góp phần tạo ra sự
chuyển đổi này.
Chương 2 bàn đến văn hóa đọc viết. Cùng với sự
phổ biến của sách điện tử, internet, phương thức và
hành vi viết biến đổi mạnh mẽ. Trung Quốc từng trải
qua thời kỳ chuyển từ viết bằng bút lông sang viết
bằng bút sắt, và hiện nay là dùng máy tính. Viết
sách điện tử làm thay đổi trạng thái cơ bản của sự


viết, biến lao động nhọc nhằn của sự viết trước kia
thành sự thoải mái, nhẹ nhàng, kéo theo sự biến đổi
kỳ diệu trong tâm lý sáng tác. Tuy nhiên, dùng máy
tính để viết đã làm mất dấu tích bản thảo, đồng
nghĩa với việc chúng ta mất đi một con đường tiếp
cận văn bản. Viết bằng máy tính thực sự đã cải biến
phương thức tư duy của nhà văn: trong thời đại viết
bằng máy tính, sự khơng ổn định, khơng có thứ tự,
đứt đoạn, chắp vá… dường như đã chiếm ưu thế lớn
trong thế giới tinh thần của nhà văn. Internet xuất
hiện khiến việc thu thập tài liệu, đọc sách, phương
thức sao chép cũng biến đổi rất lớn. Chúng ta không
cần thiết phải đích thân chạy đến thư viện tra tư

liệu, chỉ cần ngồi ở nhà, thơng qua internet, là có thể
tìm được. Nhưng lại cũng vì thế mà tư liệu bị biến
đổi, đơn độc và thiếu sức sống. Sự thuận tiện trong
sao chép cũng là một trong những nguyên nhân của
việc xuất hiện nhiều hàng hóa học thuật giả mạo.
Trong thời đại truyền thông kỹ thuật số, con người
sống trong đại dương tri thức, và để có thể thu được
càng nhanh, càng nhiều những tri thức, con người
không thể không thay đổi phương thức đọc, vì thế
năng lực trầm tư mặc tưởng, năng lực dung nạp,


nhào nặn thông tin, nghiền ngẫm ý nghĩa bị suy
giảm, kết quả là vơ tình chúng ta trở thành nơ lệ của
thông tin.
Trong thời thông tin, cách viết thận trọng trước
kia trở thành cách viết nhanh, thoải mái, thậm chí
tùy tiện. Blog đã làm biến động sự viết. Trước kia,
viết văn, dường như chỉ dành cho một số ít người,
nhưng hiện nay, với sự xuất hiện của blog, ai cũng
có thể tham gia viết, và chủ yếu là viết về đời tư,
viết rất nhanh, muốn viết gì thì viết. Blog ngay khi
bắt đầu đã trở nên không thuần nhất, blog chú trọng
giá trị bề mặt, website chú trọng giá trị kinh doanh.
Mạng sina của Trung Quốc đã mời những người nổi
tiếng mở blog để thu hút lượng khách ghé thăm.
Đồng thời, phương tiện truyền thơng hiện đại
cịn phá vỡ trạng thái đọc trong cơ đơn, làm mất đi
lối đọc có chiều sâu. Đọc trên mạng có thể tạo ra
hiện tượng đọc giả, đọc chỉ để thu thập một thông

tin, bỏ qua sự trầm tư mặc tưởng vốn không thể
thiếu của sự đọc. Tài nguyên truyền thông điện tử
ngày một phong phú khiến độc giả dần dần biến
thành khán giả. Không cịn nghi ngờ gì nữa, trong
văn hóa đương đại, văn hóa lấy hình ảnh và âm


thanh làm cơ sở đã chiếm lĩnh địa vị trung tâm. Tỉ lệ
người đọc sách ngày một giảm. Người ta thích xem
tác phẩm điện ảnh được chuyển thể hơn là đọc trực
tiếp tác phẩm văn học. Vì thơng qua điện ảnh, người
ta dễ dàng tiếp cận với hình tượng nghệ thuật. Tuy
nhiên, cũng chính vì thế mà năng lực nắm bắt hình
tượng trong tác phẩm văn học cũng dần dần mất đi.
Phương tiện truyền thông thực ra đã bồi dưỡng thái
độ ghét câu chữ, bồi dưỡng năng lực đọc mà khơng
hiểu tác phẩm văn học.
Chương 3 tập trung nói về điện thoại di động,
cho thấy tin nhắn, điện thoại, email đã làm biến đổi
kết cấu tình cảm của con người như thế nào. Khi
xuất hiện những phương tiện truyền thông này,
khoảng cách không gian và thời gian dường như
không tồn tại, năng lực viết thư tay, khả năng dùng
thư tay thể hiện tình cảm cũng dần dần mai một.
Kiểu tin nhắn vui đùa gắn bó chặt chẽ với ca dao
đương đại, phía sau nó là chủ nghĩa vui chơi giải trí
của truyền thơng hiện đại. Có thể xem tin nhắn là
hình thức mỹ học đặc trưng của thời đại mà tính
ngắn ngủi trở thành đặc điểm nổi bật. Ở Trung Quốc
đã từng tổ chức một cuộc thi viết truyện ngắn bằng

tin nhắn điện thoại. Cuộc thi này đã làm bùng nổ
một cuộc tranh luận khá sơi nổi về hình thức văn học
trong thời đại truyền thơng.
Chương 4 nhìn lại vấn đề tác phẩm cách mạng
kinh điển. Ở Trung Quốc rất nhiều tác phẩm điện
ảnh kinh điển về thời kỳ cách mạng được quay lại
trên tinh thần kéo thần tượng về gần hơn với cuộc
sống hàng ngày. Hiện tượng này chứng tỏ một thực
tế: công chúng ngày nay đã thay đổi. Tác phẩm cách
mạng trước kia là thứ văn hóa của đại chúng chính
trị, cịn tác phẩm bị cải biên lại là sản phẩm của văn
hóa đại chúng thương nghiệp.
Chương 5 đặt ra nhiều nghi vấn đối với chương
trình Diễn đàn cho mọi người: vì sao Diễn đàn cho
mọi người trước kia là truyền hình học thuật, ngày
nay lại biến thành truyền hình vui chơi giải trí; vì sao
tri thức phân tử lại vắng bóng trên diễn đàn truyền
hình…
Truyền hình học thuật ngày nay biến thành
truyền hình vui chơi giải trí. Để thu hút người xem,
tính học thuật phải giảm đi, nhân cách kẻ sĩ theo
quan niệm một thời bị mài mòn, học thuật và


ngun tắc trị chơi trong mơi trường vui chơi giải trí
bị trộn lẫn. Trong thời đại này xuất hiện kiểu minh
tinh học thuật và những chuyên gia đào tạo minh
tinh tinh học thuật. Học giả một khi đã trở thành

minh tinh tức là đã từ bỏ sự ràng buộc của nguyên
tắc học thuật, trở thành nghệ sĩ biểu diễn. Hệ quả
tiếp theo là học thuật được biên tập thành câu
chuyện, thành hàng hóa, khiến cho người xem coi
nhẹ và dường như quên đi tinh thần học thuật chân
chính, quên đi sự tơn nghiêm của học thuật. Học giả
lên truyền hình phần lớn là loại học giả tổng hợp tư
liệu, không có tư tưởng Đây cũng chính là một trong
những lý do khiến những học giả chân chính khơng
muốn xuất hiện trên truyền hình nữa.
Tóm lại, hiện nay, sự biến đổi của văn hóa là vơ
cùng rõ nét, có thể hệ thống thành một số sự biến
động như sau: từ văn hóa thẩm mỹ đến văn hóa tiêu
dùng, từ tri thức phân tử đến tri đạo phân tử, từ văn
hóa bút mực sang văn hóa máy tính rồi đến văn hóa
mạng, từ văn hóa thư tay đến văn hóa tin nhắn, từ
văn hóa quần chúng cách mạng đến văn hóa đại
chúng thương nghiệp rồi đến văn hóa hỗn tạp của


thanh niên, từ văn hóa truyền hình học thuật đến
văn hóa truyền hình vui chơi giả trí.
Khơng thể phủ nhận sự biến đổi văn hóa chịu
ảnh hưởng lớn từ phương tiện truyền thơng hiện đại,
trong đó ngun nhân sâu xa nhất là sự phát triển
của khoa học kỹ thuật. Văn hóa biển đổi do ảnh
hưởng của phương tiện truyền thơng đại chúng
không phải là hiện tượng cá biệt của riêng quốc gia
nào, mà là hiện tượng có tính chất tồn cầu. Đối diện
với sự biến đổi của văn hóa, việc bàn đến chuyện

được mất là hồn tồn bình thường. Tơi cho rằng,
văn hóa là một q trình khơng ngừng biến đổi, cho
nên, trong q trình đó, có thứ sẽ mất đi, có thứ sẽ
xuất hiện, đâu phải chuyện lạ, khơng có những thể
nghiệm mà ngày xưa đã có, thì chúng ta lại có
những thể nghiệm mới, đó chẳng phải là một điều
tốt hay sao.
Cơng trình Phương tiện thơng tin đại chúng
và sự biến đổi văn hóa giúp chúng ta nhìn thấy và
lý giải các hiện tượng trong đời sống văn hóa đương
đại ở Việt Nam. Trong bối cảnh văn học nước nhà, sự
xuất hiện và tồn tại của văn học mạng là một thực tế
mà chúng ta không thể không nghiên cứu. Số phận


của văn học dưới tác động của văn hóa nghe nhìn,
sự chuyển đổi trong văn hóa thẩm mỹ, sự biến động
của sự đọc và sự viết dưới ảnh hưởng của phương
tiện truyền thông đại chúng cũng không thể không
bàn đến. Việc liên kết giữa học thuật với truyền
thông và mức độ hợp tác như thế nào cũng nên chú
trọng (tránh trường hợp lĩnh vực nào cũng nhảy lên
truyền hình phát biểu với tư cách chuyên gia, nhưng
cũng tránh trường hợp khép kín, làm hạn chế khả
năng quảng bá, chia sẻ tri thức). Khơng những thế,
cơng trình này cịn gợi mở thêm một hướng đi trong
nghiên cứu văn học. Trong ảnh hưởng của đời sống
đương đại, nghiên cứu văn học có lẽ nên bước song
song, vừa tiếp cận theo hướng bản thể luận, tìm
kiếm vẻ đẹp thẩm mỹ tiềm tàng, vừa tiếp cận theo

hướng văn hóa xã hội.
_______________
1. Triệu Dũng, người Sơn Đông, GS, TS Viện
Văn học, ĐHSP Bắc Kinh, chuyên viên nghiên cứu
viên của trung tâm nghiên cứu Văn nghệ học
ĐHSP Bắc Kinh, trưởng phòng nghiên cứu văn
nghệ học, hướng dẫn nghiên cứu sinh, hiện nay
chủ yếu giảng dạy và nghiên cứu lý luận văn học,


phê bình văn học, lý luận và phê bình văn hóa đại
chúng. Cơng trình chính: Thấu thị văn hóa đại
chúng (2004), Đọc
mỹ (2005), Lý
biên (2005), Văn

và

luận

phê

bình

thẩm

văn

học

tân

nghệ

học

phản

tư (2009), Phương tiện thơng tin đại chúng và
sự biến đổi văn hóa (2010).
Nguồn: Tạp chí VHNT số 323, tháng 5-2011