Luận văn thạc sĩ đào nguyên phổ trong đời sống văn hóa và văn học việt nam những thập niên cuối thế kỷ xix, đầu thế kỷ xx

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI & NHÂN VĂN
-----CD-----

TRẦN THỊ THANH THÚY

ĐÀO NGUYờN PHỔ TRONG ĐỜI SỐNG VĂN HÓA
VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM NHỮNG THẬP NIờN
CUỐI THẾ KỶ XIX, ĐẦU THẾ KỶ XX

LUẬN VĂN THẠC SĨ
Chuyờn ngành: Văn học Việt Nam

HÀ NỘI - 2012

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

1

z


TRỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI & NHÂN VĂN
-----CD-----

TRẦN THỊ THANH THÚY

ĐÀO NGUYờN PHỔ TRONG ĐỜI SỐNG VĂN HÓA
VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM NHỮNG THẬP NIờN
CUỐI THẾ KỶ XIX, ĐẦU THẾ KỶ XX

LUẬN VĂN THẠC SĨ
Chuyờn ngành: Văn học Việt Nam
Mó số : 60.22.0121
Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Trần Ngọc Vương

HÀ NỘI - 2012

2

z


MỤC LỤC
MỤC LỤC ................................................... 1
PHẦN MỞ ĐẦU ............................................... 5
1. Lí do chọn đề tài ............................................. 5
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề: ...................................... 6
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu. ................................. 7
4. Mục đích nghiên cứu: ......................................... 7
5. Phương pháp nghiên cứu:....................................... 8
6. Cấu trúc của luận văn: ......................................... 9
Chương 1. TIỂU SỬ VÀ NHỮNG BƯỚC CHUẨN BỊ CHO SỰ NGHIỆP CỦA ĐÀO
NGUYÊN PHỔ .............................................. 10
1.1. Sơ lược tiểu sử. .......................................... 10
1.2. Từ hành trình của một nhà nho chính thống. ..................... 19
1.3. Đến một nhà nho có tư tưởng canh tân. ......................... 22
Chương 2. NHỮNG HOẠT ĐỘNG VÀ ĐÓNG GÓP CỦA ĐÀO NGUYÊN PHỔ
TRONG NHỮNG LĨNH VỰC VĂN HỌC, VĂN HÓA CỤ THỂ ............ 31
2.1. Đào Nguyên Phổ- nhà báo tiên phong........................... 31
2.1.1. Khái quát chung về tình hình báo chí những ngày đầu xuất hiện. ....... 31

2.1.2. Báo chí Bắc Kỳ và vai trị của nhà báo Đào Nguyên Phổ ............ 34
2.2. Đào Nguyên Phổ và Đông Kinh Nghĩa Thục. ..................... 45
2.2.1. Đông Kinh Nghĩa Thục - một tổ chức yêu nước đầu thế kỷ XX. ........ 45
2.2.2. Hoạt động của Đào Nguyên Phổ trong Đông Kinh Nghĩa Thục. ........ 55
2.3. Văn chương Đào Nguyên Phổ ................................ 61
2.3.1. Những bài đề tựa. ...................................... 62
2.3.2. Các sáng tác. ......................................... 73
2.3.3. Văn học dịch ......................................... 89
Chương 3. ĐÀO NGUYÊN PHỔ TRONG DÒNG CHẢY VĂN CHƯƠNG NHỮNG
THẬP NIÊN CUỐI THẾ KỶ XIX, ................................. 96
ĐẦU THẾ KỶ XX ............................................ 96

3

z


3.1. Toàn cảnh văn chương thời đại cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX ........... 96
3.1.1. Xu hướng yêu nước. ..................................... 96
3.1.2. Xu hướng hiện thực trào phúng. ............................. 97
3.1.3. Xu hướng lãng mạn thoát ly, khoái lạc chủ nghĩa. ................. 98
3.1.4. Xu hướng văn học nô dịch. ................................ 99
3.2. Sự lựa chọn của Đào Nguyên Phổ ............................ 100
3.2.1. Đối diện với sự khủng hoảng nhiều mặt của xã hội ............... 100
3.2.2. Chọn cây bút thay vì gươm đao truyền thống ................... 104
KẾT LUẬN ................................................ 112
TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................... 116

4

z


PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
1.1. Trong nghiên cứu văn học, có một thực tế/ hạn chế mà cho đến nay
hầu hết các nghiên cứu viên chuyên sâu đều có thể nhận thấy đó là các tác giả
văn học được đưa vào nghiên cứu chỉ thuộc vào thiểu số, là “phần nổi” của
tảng băng trôi, phần mà ai cũng có thể dễ dàng nhìn thấy, kể cả những kẻ
“ngoại đạo”. Cách nghiên cứu theo kiểu “đại biểu”, “đại diện” này ngày càng
tỏ rõ những mặt hạn chế không thể che dấu được. Đó là: thứ nhất, nghiên cứu
như vậy sẽ không làm rõ được thực tế của văn chương; thứ hai, cách chọn lựa
“đại biểu” như vậy sẽ khơng có được cái nhìn tồn diện, tổng hợp và đa dạng
về văn chương. Mà văn chương lại thuộc phạm trù nghệ thuật, rất cần/ bắt
buộc phải cần đến sự phong phú, đa dạng này. Đằng sau những tên tuổi đã nổi
danh từ trước đến nay trong văn học trung đại như: Nguyễn Khuyến, Tú
Xương, Tản Đà, Phan Bội Châu…có rất nhiều những tác giả khác chưa được
nghiên cứu đầy đủ , mặc dù họ đã góp phần làm nên diện mạo văn học của
một thời. Đào Nguyên Phổ là một tên tuổi như vậy.
Đương thời, Đào Nguyên Phổ là người nổi trội, có vị trí đáng nể trong
“trường văn trận bút”, nổi tiếng là hay chữ và có tài năng thực sự. Ông đỗ đạt
khá sớm, đã từng đỗ đến Đình Ngun Hồng giáp- đỗ đầu kỳ thi Đình và có
những dấu ấn rõ nét trên con đường khoa cử, trong lịng cộng đồng sĩ phu hồi
đó, nhất là cùng một lúc cộng tác với ba tờ báo. Người ta đã ghi nhận Đào
Nguyên Phổ là nhà văn, nhà báo, người hoạt động văn hố, văn học có tên
tuổi vào những thập niên cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX. Tuy nhiên, đối với
các học giả hiện đại thì Đào Nguyên Phổ vẫn bị quên đi. Qua tất cả các biến
thiên lịch sử, các tiêu chí lựa chọn trong các cơng trình nghiên cứu thì Đào
Ngun Phổ vẫn vô danh.

5

z


1.2. Tại sao tên tuổi của Đào Nguyên Phổ vẫn vơ danh, bị mờ nhạt,
khuất lấp, qn lãng? Đó là do sự chi phối xét cho cùng của quan niệm văn
chương trong xã hội tinh thần ở một số thời điểm khác nhau chưa thật chuẩn
so với cái lẽ ra văn chương phải được hình dung như thế. Và sự chi phối rất rõ
của sự gắn văn học và chính trị, mà thái độ chính trị lại được quy vào đơn
giản là yêu nước, đến lượt mình, yêu nước lại được quy chiếu vào trục hành
động đơn giản nữa là trực tiếp cầm vũ khí chiến đấu hoặc chiến đấu bằng văn
chương, bằng ngịi bút. Chính vì vậy nhiều tác giả có dấu ấn trong văn
chương nhưng vẫn bị “nâng lên đặt xuống” nhiều lần.
Đã đến lúc phải trả lại cho văn học những giá trị tự thân. Cúng từ đó
mà phải tái hiện, trả lại vị trí mà Đào Nguyên Phổ xứng đáng được hưởng để
hình dung sát hơn về lịch sử văn học. Chúng tơi khơng có tham vọng sẽ khắc
bia tạc tượng Đào Nguyên Phổ hay một số nhân vật bị lãng quên song chúng
tôi thấy rằng cần nghiên cứu họ một cách nghiêm túc khách quan để thơng
qua đó nghiên cứu những tầng vỉa trong chiều sâu văn học, thấy được một cái
nhìn tồn diện, sâu sắc về một giai đoạn văn học, để hình dung sát hơn về lịch
sử văn học, trả lại công bằng trong văn học.
Chính vì thế chúng tơi chọn đề tài “Đào Nguyên Phổ trong đời sống
văn hoá, văn học Việt Nam những thập niên cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX”
cho luận văn của mình.
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề:
Như trên đã nói, tên tuổi Đào Nguyên Phổ đã bị một lớp bụi của thời
gian phủ kín nên từ trước đến nay khơng có nhiều cơng trình nghiên cứu
chun sâu về ơng.
Năm 1989, sở Văn hố và Thơng tin tỉnh Thái Bình đã xuất bản cuốn

sách để vinh danh những người con quê lúa “Danh nhân Thái Bình”, Đào
Nguyên Phổ cũng được góp mặt một cách khiêm tốn vào tập ba của sách với

6

z


dung lượng ba trang. Với dung lượng ít ỏi như vậy nên về cơ bản sách chỉ
giới thiệu một cách sơ lược về tiểu sử, thân thế sự nghiệp của Đào Nguyên
Phổ chứ chưa thể đạt tới yêu cầu của một bài nghiên cứu chuyên sâu về một
nhân vật lịch sử.
Cho đến năm 2008, với những nỗ lực bất chấp tuổi tác của Đào Duy
Mẫn, cùng với sự góp mặt chủ yếu của GS Chương Thâu và nhiều nhà nghiên
cứu, quan chức, bạn bè ở Thái Bình, cuốn “Đình Nguyên Hoàng giáp Đào
Nguyên Phổ” được xuất bản nhân dịp kỷ niệm 100 năm ngày mất của Đào
Nguyên Phổ. Đây là cuốn sách tập hợp được (dù là chưa đủ) các tác phẩm của
Đào Nguyên Phổ cả về sáng tác, dịch thuật, viết lời tựa. Bên cạnh đó, cuốn
sách cũng tập hợp được khá nhiều bài nghiên cứu, bài viết về danh sĩ họ Đào
quê lúa ấy. Có thể nói đây là cơng trình quy mơ và có giá trị nhất viết về Đào
Nguyên Phổ tính đến thời điểm hiện tại.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu.
Với đề tài “Đào Nguyên Phổ trong đời sống văn học và văn hoá Việt
Nam những thập niên cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX”, chúng tôi tập trung
nghiên cứu về danh sỹ Đào Nguyên Phổ: cuộc đời và sự nghiệp của ông. Đặc
biệt, chúng tôi tập trung vào hai khoảng thời gian quan trọng trong cuộc đời
ông là lúc ông ở Huế (Từ 1895 đến 1900) khi ông học trường Giám được tiếp
xúc với nhiều tân thư tân văn và quãng thời gian ông ở Hà Nội làm báo (từ
1901 đến khi mất).
4. Mục đích nghiên cứu:

Khi tiến hành đề tài nghiên cứu “Đào Nguyên Phổ trong đời sống văn
hóa và văn học Việt Nam những thập niên cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX”

7

z


37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.33.44.55.54.78.655.43.22.2.4.55.2237.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.66

chúng tơi mong rằng lịch sử sẽ nhìn nhận đến Đào Ngun Phổ với những
đóng góp của ơng và ghi nhận những đóng góp đó.
Qua việc khảo sát, phân tích, đánh giá những tư tưởng mới mẻ của ông
về sự nghiệp canh tân và lựa chọn sự nghiệp viết báo, có thể hiểu rõ hơn về
những tiến bộ trong cách nghĩ và hành động của Đào Nguyên Phổ.
5. Phương pháp nghiên cứu:
Để đạt hiệu quả cao nhất cho mục tiêu nhận thức đúng vị trí của Đào
Nguyên Phổ trong lịch sử, chúng tôi sử dụng phối kết hợp các phương pháp
sau:
- Phương pháp xã hội học: chúng tôi sẽ sử dụng phương pháp xã hội
học để chú ý tới các tác nhân đã ảnh hưởng đến cuộc đời và sự nghiệp của
Đào Nguyên Phổ.
- Phương pháp so sánh: dựa vào phương pháp so sánh, chúng tôi sẽ chỉ
ra được sự giống và khác nhau về sự lựa chọn con đường sự nghiệp giữa Đào
Nguyên Phổ và các sỹ phu cùng thời để thấy được sự tiến bộ tích cực ở nhà tư
tưởng canh tân này.
- Phương pháp phân tích- tổng hợp: đây là phương pháp chủ đạo xuyên
suốt toàn bộ luận văn nhằm đánh giá một cách logic, khách quan hành trạng
của Đào Nguyên Phổ. Chúng tôi sẽ đi sâu phân tích những đóng góp của ơng
trên các phương diện, sau đó chúng tơi sẽ tổng hợp lại để đi đến những kết

luận nhằm đạt đến mục đích của đề tài

37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.99

8

z


37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.33.44.55.54.78.655.43.22.2.4.55.2237.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.66

6. Cấu trúc của luận văn:
Ngoài phần Mở đầu và Kết luận luận văn cuả chúng tôi chia làm 3 nội
dung lớn được trình bày trong 3 chương như sau:
Chương 1: Tiểu sử và những bước chuẩn bị cho sự nghiệp của Đào
Nguyên Phổ
Chương 2: Những hoạt động và đóng góp của Đào Nguyên Phổ trong
lĩnh vực văn học, văn hóa cụ thể
Chương 3: Đào Ngun Phổ trong dịng chảy văn chương những thập
niên cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX

37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.99

9

z


37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.33.44.55.54.78.655.43.22.2.4.55.2237.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.66

Chương 1. TIỂU SỬ VÀ NHỮNG BƯỚC CHUẨN BỊ CHO SỰ
NGHIỆP CỦA ĐÀO NGUYÊN PHỔ
1.1.

Sơ lược tiểu sử.

Đào Nguyên Phổ (1861 – 1908) thuộc vào hàng ngũ “thế hệ Phan Bội
Châu”. Tồn bộ cuộc đời khơng dài của Đào Ngun Phổ nằm trọn trong giai
đoạn đầu của cuộc xâm lăng của thực dân Pháp, cũng là giai đoạn đầu của
cuộc chống xâm lăng mà dân tộc Việt Nam tiến hành chống chủ nghĩa thực
dân phương Tây : một giai đoạn xã hội có nhiều biến động, có sự chuyển
mình đau đớn, có sự khủng hoảng, bế tắc trong đường lối cứu nước. Vì vậy cả
cuộc đời Đào Nguyên Phổ, dù ít dù nhiều, trong mỗi lựa chọn, mỗi biến cố
đều nằm trong “từ trường” của cuộc kháng chiến chống Pháp trường kỳ gian
khổ. Hơn nữa, là người sớm nhập cuộc, tính cách và chí hướng của ơng gắn
bó rất chặt chẽ với thời thế.
Đào Nguyên Phổ sinh ra và lớn lên tại làng Thượng Phán, tổng Đồng
Trực huyện Quỳnh Côi, Thái Bình (nay là xã Quỳnh Hồng, Quỳnh Phụ, Thái
Bình). Lúc nhỏ, Đào Ngun Phổ có tên là Đào Dỗn Cung, tên thân mật
thường gọi ở nhà là cậu Ba. Gia đình Đào Ngun Phổ cũng như dịng họ Đào
trước Đào Ngun Phổ khơng phải là một dịng họ nổi tiếng về khoa cử, gia
đình của Đào Ngun Phổ khơng phải là một gia đình thế nho. Thân phụ của
Đào Doãn Cung là Đào Văn Lịch đỗ cử nhân khoa Mậu Thìn, triều Tự Đức
năm thứ 21 (1868). Sau khi thi đỗ, ơng Lịch được bổ làm tri huyện Bình
Xun (Vĩnh Phúc) một thời gian rồi về quê dạy học. Trước Đào Văn Lịch,
tên tuổi dịng họ Đào hồn tồn vắng bóng trong các bảng vàng hoặc trong
các ngạch quan chức, nằm trong đại đa số những người “vô danh” rất bình
thường ở làng Thượng Phán. Đến Đào Nguyên Phổ, cuộc đời và tên tuổi có
thể nổi danh thì lại rơi vào thời kỳ mà xã hội Việt Nam có rất nhiều ba động.
Trước khi Đào Nguyên Phổ ra đời ba năm, thực dân Pháp nổ súng vào cửa

37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.99

10

z


37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.33.44.55.54.78.655.43.22.2.4.55.2237.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.66

biển Đà Nẵng, bắt đầu đưa nước ta vào thời kỳ chiến tranh đau thương. Năm
Đào Nguyên Phổ cất tiếng khóc chào đời cũng là năm thực dân Pháp chính
thức xâm lược nước ta. Chỉ một năm sau đó, năm 1862, thực dân Pháp ép
buộc triều đình cắt ba tỉnh miền Đông cho chúng là Gia Định, Định Tường và
Biên Hoà. Đến năm 1867, thực dân Pháp lại thực hiện tiếp ý đồ xâm chiếm
từng bước nước ta khi chúng yêu cầu triều đình cắt ba tỉnh miền Tây là Vĩnh
Long, An Giang, Hà Tiên cho chúng. Có được Nam Kỳ, thực dân Pháp sẽ lần
lượt chiếm nốt Bắc Kỳ và Trung Kỳ như một logic tất yếu. Tuy ở mỗi kỳ
chúng áp dụng một hình thức cai trị khác nhau (Nam Kỳ là xứ trực trị, thuộc
địa còn Bắc Kỳ và Trung Kỳ là đất bảo hộ) nhưng trong thực chất, thì quyền
lực của thực dân Pháp bao trùm trên toàn cõi Việt Nam.
Ngay từ khi thực dân Pháp đặt chân đến đất nước ta, nhân dân ta, nhất
là nhân dân Nam Kỳ đã đứng lên kháng chiến chống lại sự xâm lược đó. Rồi
các cuộc khởi nghĩa ở khắp nơi nổ ra như khởi nghĩa ở Huế năm 1866, khởi
nghĩa Cần Vương năm 1885.
Có thể nói cho đến lúc này và cả sau này, ở Thái Bình khơng có nhiều
phong trào kháng Pháp thật rộng lớn chính vì vậy guồng quay của cuộc sống
vẫn quay theo những đường ray sẵn có từ trước. Cậu bé Đào Dỗn Cung được
cha định hướng theo nghiệp khoa cử truyền thống.
Đào Doãn Cung tuổi trẻ đã nổi tiếng là người hay chữ, học chữ mau

nhớ, thơng minh, có tài ứng đối. Dỗn Cung tham dự vào khoa trường rất
sớm. Năm 17 tuổi đã đỗ tú tài. Sau đó, đi dạy học (từ 1878 đến 1883) lần lượt
ở các địa phương như: Duyên Hà (Thái Bình), Phù Cừ (Hưng Yên). GS sử
học Đinh Xn Lâm nhận xét hành động này là “lịng tơn trọng và gắn bó với
“nghề thầy” cao quý, đồng thời cũng cho thấy sự lạnh nhạt của ông đối với
quan trường”[61; tr. 189]. Có lẽ “giáo nghiệp” đã như một thứ trời định cho
Đào Nguyên Phổ. Trước sau trong cuộc đời, Đào Nguyên Phổ đã có tám năm

37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.99

11

z


37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.33.44.55.54.78.655.43.22.2.4.55.2237.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.66

làm thầy đồ dạy học tại gia và chín tháng làm thầy giáo ở Đơng Kinh Nghĩa
Thục. Ngồi ra Đào Ngun Phổ cịn có thời gian dài tới sáu năm (1884 đến
1890) làm giáo thụ: vừa làm quan quản lý việc học hành (học quan), lại vừa
làm thầy trực tiếp ở Tam Nơng, Hưng Hố. Vậy là Đào Ngun Phổ đã cống
hiến gần một phần tư đời mình cho cơng tác giáo dục của đất nước, mặc dù ở
mảng giáo dục, ông chưa được đề cao như các mảng hoạt động khác. Nhưng
như đã biết, thời đại nào cũng vậy giáo dục cũng là một hoạt động, một lĩnh
vực hết sức quan trọng để dạy thế hệ trẻ biết kiến thức, biết kỹ năng để sống,
làm người. Giáo dục dạy con người đạo lý ở đời, biết yêu chính nghĩa, lẽ phải,
yêu quê hương đất nước; biết ghét những điều sai trái, biết đấu tranh để bảo
vệ lẽ phải, bảo vệ chính nghĩa. Giáo dục góp phần khơng nhỏ định hướng tư
duy con người.
Năm 1883, 1884 triều đình lần lượt ký với Pháp hai hòa ước mà thực

chất là hàng ước, đó là hịa ước Q Mùi và Giáp Thân (hay cịn gọi là điều
ước Hăcmăng và điều ước Patơnơt). Hai hàng ước này đã đánh dấu sự bất lực
của triều đình Huế trước sức mạnh của kẻ thù. Kẻ thù hoàn toàn xa lạ, hơn ta
về mọi mặt: vũ khí, phương tiện, kỹ thuật và trên hết là hơn ta cả một phương
thức sản xuất. Đây cũng là thời điểm mà Đào Nguyên Phổ chính thức bước
vào nghiệp quan trường đầy sóng gió (1884). Cả triều đình hàng giặc, vị
huyện quan trẻ tuổi Đào Ngun Phổ cịn làm gì được nữa trong cương vị của
mình! Ơng rơi vào tâm trạng chán chường và tham gia vào các sự kiện văn
học, văn hố văn nghệ nhiều hơn là tham chính. Hai bản dịch “Tiền Xích Bích
phú” của Tơ Đơng Pha và khoảng 500 bài thơ thù tạc, ký thác tâm sự bài hát
ca trù đã ra đời trong thời gian ông làm quan ở vùng đất Kinh Bắc nhiều
truyền thống văn hố này. Ngồi việc tích cực, nhiệt tình tham gia những hoạt
động văn hố thì những sự kiện, những nhân vật, thủ lĩnh yêu nước ở những
địa phương lân cận cũng có ảnh hưởng, tác động khơng nhỏ tới Đào Nguyên

37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.99

12

z


37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.33.44.55.54.78.655.43.22.2.4.55.2237.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.66

Phổ. Đó là tấm gương sáng về nhân cách của người tri thức yêu nước Nguyễn
Quang Bích - người đồng hương với Đào Nguyên Phổ. Nguyễn Quang Bích
là Hiệp Thống Bắc Kỳ quân vụ đại thần, quan tổng đốc, Hoàng giáp tiến sĩ,
dựng cờ cứu nước được hơn mười năm, gây dựng được căn cứ vững mạnh ở
một vùng phía Bắc nhưng vì sống lâu trong điều kiện thiếu thốn của rừng
thiêng nước độc nên qua đời. Đó cịn là Hoàng Hoa Thám, một thủ lĩnh xuất

sắc trong cuộc khởi nghĩa của nông dân Yên Thế đang khiến cho thực dân
Pháp phải kiêng dè. Doanh trại của nghĩa quân Hoàng Hoa Thám nằm ở
huyện Yên Thế, phủ Lạng Giang, tiếp giáp với huyện Võ Giàng thuộc phủ Từ
Sơn - nơi Đào Nguyên Phổ đang làm tri huyện nên Đào Nguyên Phổ khơng
chỉ nghe đến danh tính lẫy lừng của con hùm xám n Thế mà cịn có quan
hệ đi lại với Đề Thám. Về Đề Thám, một viên chức của Pháp đã có nhận xét
rất trân trọng như sau: “Tên tuổi của Đề Thám đã trở thành như một biểu
tượng rất được trân trọng để liên kết tất cả những người bất mãn. Xung quanh
tên tuổi của Đề Thám đã hình thành một huyền thoại về chủ nghĩa anh hùng,
về tài năng của một chiến binh đối với người An Nam, đó là vị thủ lĩnh bách
chiến bách thắng”.
Vị tri huyện Võ Giàng tỉnh Bắc Ninh ngồi chưa nóng chỗ thì đã phải
rời bỏ ghế quan huyện. Năm 1891, trên địa bàn huyện Võ Giàng nơi Đào
Nguyên Phổ đang cai quản xảy ra vụ mất tiền thuế của huyện, gần một nửa số
tiền thuế không cánh mà bay. Và tất nhiên trách nhiệm thuộc về Đào Nguyên
Phổ chứ không phải ai khác. Khi đó, vị huynh trưởng Đào Thế Mỹ (người anh
đỗ cùng khoa thi với Đào Nguyên Phổ năm 1778) cũng đang làm quan tri
huyện ở Hải Dương xin chuyển về Võ Giàng gánh vác trách nhiệm thay em,
lo lót, chạy tội giúp em. Sau cùng, Đào Nguyên Phổ đã “hạ cánh an tồn”, chỉ
bị bãi chức mà khơng bị ngồi tù. Về sự việc để mất tiền thuế này có nhiều ý
kiến khác nhau. Những ý kiến này cơ hồ trái ngược nhau hoàn toàn. Luồng ý

37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.99

13

z


37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.33.44.55.54.78.655.43.22.2.4.55.2237.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.66

kiến tích cực thì cho rằng quan tri huyện Đào Nguyên Phổ đã ngầm mang tiền
thuế để giúp đỡ nghĩa quân Đề Thám. Có một số tư liệu cho rằng vị tri huyện
Võ Giàng này có quan hệ đi lại với Hoàng Hoa Thám, sau này trở thành hùm
xám Yên Thế, nhiều phen khiến giặc Pháp lo sợ, phải tìm cách thu phục, diệt
trừ.
Luồng ý kiến bên kia (tiêu cực) thì cho rằng vì nghiện thuốc phiện nên
Đào Nguyên Phổ đã biến tiền thuế của huyện tan thành mây khói. Tác giả của
“Đông Kinh Nghĩa Thục và phong trào Duy tân đầu tiên ở Việt Nam” đã đề
cập đến chuyện Đào Ngun Phổ hối hận vì đã từng sống phóng túng, hưởng
lạc, buông thả. Đào Nguyên Phổ đã “trăn trối” với Lương Văn Can như sau:
“Tơi chỉ vì lúc nhỏ đậu sớm nên đâm ra chơi bời hút xách, rượu chè đủ tật. Cổ
nhân nói “Thiếu niên cao khoa nhất bất hạnh dã” thật đúng vậy”.
Nhà nho hành đạo Đào Văn Mại lại bước sang con đường ẩn dật bất
đắc dĩ, lại làm một thầy đồ giống như trước khi ra làm quan. Nhưng lần thứ
hai làm thầy đồ này của Đào Văn Mại có nhiều nét khác lần trước. Đã đi khá
nhiều địa phương thuộc đồng bằng sông Hồng và trung du miền núi phía Bắc,
tình hình thời cuộc đất nước không khỏi khiến cho Đào Văn Mại lưu tâm.
Cho nên khi đi dạy ở Nam Trực trong những năm từ 1891 đến 1894, thầy đồ
Đào Văn Mại tích cực kết giao với nhiều người vừa tài năng, vừa khí tiết, lại
có chí hướng muốn tham gia vào cơng cuộc giải phóng dân tộc, phát triển đất
nước như Nguyễn Hữu Cương hay còn gọi là Cả Cương (1855- 1912), Ngơ
Quang Đoan (1872-1945) con Nguyễn Quang Bích… Tất cả hầu như đều
thuộc thế hệ Đào Nguyên Phổ hoặc là lớp đàn anh, đàn em đang cùng nhau
tìm cách đánh giặc cứu nước bằng những vũ khí riêng của mình. Các nhà Nho
yêu nước này nhận ra rằng cần phải chuyển biến trong nhận thức, cần thay đổi
suy nghĩ và hành động bởi những tri thức Khổng Mạnh mà họ dùi mài bấy lâu
nay giờ không thể đủ để trang bị cho họ trước thời cuộc mới nữa. Chính vì

37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.99

14

z


37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.33.44.55.54.78.655.43.22.2.4.55.2237.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.66

vậy mà cánh cửa nhà thầy đồ họ Đào ở ln rộng mở đón khách các nơi và
chính bản thân ông cũng chủ động đi khắp nơi để củng cố những mối quan hệ
cũ và mở rộng thêm những mối quan hệ mới. Trong số những người bạn mới
ấy có Nguyễn Thượng Hiền, một người có vị trí quan trọng hàng đầu trong
đời sống chính trị và văn hố lúc đó. Sinh ra trong gia đình thế nho, mới 17
tuổi đã đỗ Hội nguyên, lại có bố đẻ và hai bố vợ là quan đầu triều, là bạn của
Nguyễn Lộ Trạch (người có tư tưởng cải cách xã hội sớm), Nguyễn Thượng
Hiền đóng vai trị như một kim chỉ nam cho các nhân vật “từ tao nhân mặc
khách đến các chí sĩ ơm ấp hồi bão cứu nước”. Chính vì vậy mà “Tăng Bạt
Hổ từ Nhật trở về, Ngô Đức Kế từ Hà Tĩnh, Phan Bội Châu từ Nghệ An vào,
Phan Châu Trinh, Nguyễn Thành (tức Nguyễn Hàm) từ Quảng Nam ra…khi
đến Huế đều tìm cách ra mắt và trao đổi với ông những tin tức và những nhận
định cá nhân, chờ đợi ở ông những ý kiến hay những đề nghị hành động”[78;
tr. 85]. GS sử học Chương Thâu đã sưu tầm, giới thiệu và ghi chép lại cuộc
hội kiến khá thú vị giữa Nguyễn Thượng Hiền và Phan Bội Châu khi Nguyễn
Thượng Hiền đang làm việc tại Quốc Sử Quán (Huế). Sự ra mắt của Phan Bội
Châu trước Nguyễn Thượng Hiền được thực hiện qua một bài phú (Bái thạch
vi huynh) thể hiện rõ chí khí của mình và bài phê của Nguyễn Thượng Hiền
cũng bằng một bài thơ hay không kém bài phú của Phan Bội Châu. Văn
chương là địa hạt để các tao nhân mặc khách thể hiện mình và tìm những
người cùng chí hướng, hồi bão với mình.
Tiếng tăm và tài năng của Hồng Giáp Nguyễn Thượng Hiền khiến cho

Đào Văn Mại cũng giống như nhiều nhà khoa bảng trẻ, nhiều yếu nhân của
phong trào Duy Tân sau này tìm đến. Nếu như Phan Bội Châu ra mắt Nguyễn
Thượng Hiền bằng một bài phú qua gợi ý của Đặng Nguyên Cẩn thì thủ tục ra
mắt của Đào Nguyên Phổ lại là một vế đối. Cách thử tài mang tính chất “cổ
điển” này chuyên được sử dụng cho những nho sinh và khi vào gặp Nguyễn

37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.99

15

z


37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.33.44.55.54.78.655.43.22.2.4.55.2237.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.66

Thượng Hiền, Đào Văn Mại cũng nhận mình là nho sinh lận đận trong thi cử.
Vế xuất đối mà Nguyễn Thượng Hiền đưa ra là: Kim Mộc Thuỷ Hoả Sĩ. Suy
nghĩ một lát, Đào Văn Mại đưa ra vế đối là: Tâm Can Tì Phế Hiền
Vế đối của Đào Văn Mại đảm bảo đầy đủ những yêu cầu của luật đối,
hơn nữa lại thể hiện rõ được chí khí của người đối đáp; lại cân xứng đến cả
từng tiểu tiết so với vế xuât đối. Quả là những bậc tài trí lớn gặp nhau.
Sau thủ tục “kiểm tra” Đào Văn Mại, Nguyễn Thượng Hiền đã coi ông
như một người bạn tri âm, tri kỷ. Họ cùng bàn luận về thời thế, về bản thân,
cùng tìm ra những đường hướng hành xử thích hợp trong lúc vận nước khó
khăn này. Ơng Hồng Giáp họ Nguyễn vì thấy thời cuộc đương rối loạn nên
dù đã đỗ Hoàng Giáp năm 1892 mà vẫn xin được nghỉ về nhà mười năm đọc
sách, để làm một tiều phu trẻ núi Nưa. Còn đối với người bạn mới này, ơng
Hồng Giáp họ Nguyễn khun nên tiếp tục con đường học vấn để rèn tài lập
chí, tìm cơ hội để kết bạn đồng tâm, sau này mưu việc lớn. Nghe lời Nguyễn
Thượng Hiền, Đào Văn Mại từ đây đổi tên là Đào Nguyên Phổ vào Huế xin

học ở Quốc Tử Giám. Thời Nguyễn đến vua Thành Thái đã có những quy
định khá chặt chẽ về việc tuyển chọn giám sinh để vào học ở Quốc Tử Giám
từ hai đến bốn năm để chuẩn bị cho thi Hội. Mỗi giám sinh đều phải trải qua
bốn kỳ thi, ai đạt điểm yêu cầu thì được dự tiếp kỳ thi Đình để lấy bằng Tiến
sĩ (có ba cấp: đệ nhất giáp tiến sĩ cập đệ, đệ nhị giáp tiến sĩ xuất thân và đệ
tam giáp tiến sĩ xuất thân). Đối tượng tuyển sinh vào học Quốc Tử Giám được
chia làm ba loại: tơn sinh là con cháu hồng tộc, ấm sinh là con quan, cống
sinh là con dân thường. Chia như vậy chỉ nhằm mục đích phân loại các thí
sinh cịn khi thi cử đều tính điểm cơng bằng như nhau. Tất cả đều phải đạt
điểm cao qua các kỳ thi, có bằng cử nhân và có đủ chứng chỉ của bốn kỳ thi
Hội.

37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.99

16

z


37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.33.44.55.54.78.655.43.22.2.4.55.2237.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.66

Vào học trường Giám được một thời gian, quan Tế Tửu của trường
thấy Đào Nguyên Phổ tuy với danh phận là cống sinh nhưng tài giỏi, lại có
chủ kiến nên đã gửi gắm người con gái yêu là Nguyễn Thị Châu cho ông. Vị
quan Tế tửu này để con gái lấy làm lẽ một anh học trị có lẽ do đặt rất nhiều
tin tưởng vào tương lai của anh học trị họ Đào này. Lúc này, ngồi hai bà vợ
đã mất là bà Hy Hà và bà ở Hưng Yên, ơng cịn có bà vợ ở Nam Định là con
quan phủ, bà Châu là vợ thứ tư. Sau này ông cịn có thêm một bà vợ nữa là bà
Dun Hà. Trong số năm bà vợ ấy thì chính bà vợ thứ tư (tức bà Châu) là
người đã sinh hạ ra cho ơng người con trai sau này có thể “nối nghiệp cha” và

làm rạng danh dòng họ Đào thế hệ kế tiếp, đó là nhà báo, học giả Quán Chi
Đào Trinh Nhất. Nhưng đó là sau này, khi Đào Nguyên Phổ đã “mồ yên mả
đẹp”, còn bây giờ, khi lấy bà Châu, được ở nhà bố vợ là một may mắn lớn cho
Đào Nguyên Phổ. Nhà vị quan Tế tửu trường Giám khi đó có rất nhiều sách,
nhất là các sách về Tân thư, Tân văn. Chính vì vậy mà đương nhiên Đào
Nguyên Phổ được tiếp xúc với những tài liệu quý đó. Bản thân Đào Nguyên
Phổ cũng là người được biết đến luồng gió mới Tân thư, Tân văn trước cả
Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh - hai người mà không bao lâu sau sẽ trở
thành những lãnh tụ của hai phe phái yêu nước lớn nhất cả nước là minh xã và
ám xã.
Khi khoá học ba năm ở trường Giám kết thúc, Đào Nguyên Phổ đã
vượt qua các kỳ thi rồi dự thi Đình khoa Mậu Tuất năm Thành Thái thứ 10
(1898). Đào Nguyên Phổ hăm hở ứng thí. Cơng lao dùi mài kinh sử của Đào
Ngun Phổ đã có kết quả, ơng đỗ Đình Ngun Hồng Giáp mặc dù khơng
đạt điểm tuyệt đối nhưng khơng có ai đỗ trên ông. Vậy là song hỷ lâm môn,
cả tiểu đăng khoa và đại đăng khoa Đào Nguyên Phổ đều đạt được. Đào
Nguyên Phổ được triều đình giữ lại làm quan Hàn lâm thừa chỉ, chức quan
chuyên soạn thảo các chỉ dụ cho nhà vua, phụ trách sưu tập sách, tài liệu phục

37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.99

17

z


37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.33.44.55.54.78.655.43.22.2.4.55.2237.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.66

vụ cho việc học tập của các giám sinh và nhận lưu giữ, chú giải các văn thơ,
phú, chiếu, biểu…trước khi phổ biến rộng trong nhân gian. Cũng trong thời

gian này, ông tham gia lớp học tiếng Pháp tại Pháp tự Quốc gia học đường.
Làm quan chưa đầy một năm, năm 1902, Đào Ngun Phổ được triều
đình “tín nhiệm” cử ra Hà Nội tham gia làm báo. Ông bắt đầu sự nghiệp nhà
báo của mình tại Đại Nam Đồng Văn Nhật Báo với vai trị chủ bút. Sau đó,
năm 1905, Đào Nguyên Phổ lại mở Đại Việt Tân Báo với E.Babut. Năm
1907, tờ Đại Nam Đồng Văn Nhật Báo chuyển thành Đăng Cổ Tùng Báo.
Từ đầu thế kỷ XX, mặc dù Huế vẫ là kinh đô của cả nước nhưng thực
dân Pháp đã chú ý tập trung xây dựng ở Hà Nội những cơng trình có giá trị sử
dụng và giá trị nghệ thuật cao nhằm biến Hà Nội trở thành một trung tâm kinh
tế, chính trị quan trọng của đất nước. Và sự thật, Hà Nội đã trở thành trung
tâm của Đông Dương. Sự phát triển của đô thị ở Hà Nội cũng khiến cho nơi
đây quy tụ được nhiều nhân sĩ trí thức của cả nước. Ngay khi ra Hà Nội, Đào
Nguyên Phổ nhanh chóng đi lại với nhiều bạn bè cũ như Kiều Oánh Mậu và
cả những bạn mới như Lương Văn Can, Nguyễn Quyền…Năm 1907, sau khi
bàn bạc trao đổi, một số nhà nho duy tân yêu nước đã thống nhất lập trường
Đông Kinh Nghĩa Thục, Lương Văn Can là thục trưởng, Nguyễn Quyền là
giám học, Đào Nguyên Phổ tham gia biên soạn sách. Đây không đơn thuần là
một trường học kiểu mới, các nhà nho yêu nước của ta đã biết lợi dụng sự
hoạt động hợp pháp của trường để tuyên truyền, phổ biến, cổ động những nội
dung u nước. Chính vì thế mà khơng bao lâu sau, thực dân Pháp đã “ngửi
thấy” những nguy cơ từ Đông Kinh Nghĩa Thục mà chúng gọi là “cái lò phiến
loạn ở Bắc Kỳ” nên chúng đã ra lệnh đóng cửa trường vào tháng 12 năm
1907. Tất cả các sách vở, tài liệu của trường bị tịch thu, tiêu huỷ, các yếu
nhân bị bắt bớ, tù đày. Cũng may lúc đó Đào Ngun Phổ đang hoạt động ở
ngồi nên thoát được.

37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.99

18

z


37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.33.44.55.54.78.655.43.22.2.4.55.2237.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.66

Năm 1908 là năm có nhiều phong trào chống Pháp nổ ra ở khắp ba kỳ,
như vụ đầu độc lính Pháp ở Hà Nội, phong trào kháng thuế xin xâu ở Trung
kỳ. Thực dân Pháp đã dùng mọi thủ đoạn để đàn áp, dập tắt các phong trào
này. Ở Hà Nội, vụ Hà Thành đầu độc phải hoãn đi hoãn lại mấy lần do bị lộ.
Có lẽ vì vậy mà Pháp truy lùng gắt gao những người có liên quan gần và cả
những người chúng nghi ngờ theo tiêu chí “giết nhầm cịn hơn bỏ sót”. Đào
Ngun Phổ cũng là một trong những người bị chúng truy lùng ráo riết. Trước
tình hình nguy cấp đó, ơng đã tự sát vào ngày 24 tháng 5 năm Mậu Thân ( tức
ngày 22 tháng 6 năm 1908) hưởng dương 48 tuổi, để giữ trọn danh tiết và
tránh liên luỵ cho bạn.
Về nguyên nhân cái chết của Đào Nguyên Phổ cũng có nhiều ý kiến
trái ngược nhau. Ngoài ý kiến như trên cho rằng Đào Nguyên Phổ tự sát để
giữ trọn danh tiết thì cũng có ý kiến cho rằng Đào Nguyên Phổ mất vì bị sốc
thuốc trong lúc đang trốn tránh ở nhà bạn. Luồng ý kiến này không phải
không hợp logic với việc Đào Nguyên Phổ bị nghiện thuốc phiện.
1.2.

Từ hành trình của một nhà nho chính thống.

Làng Thượng Phán xã Quỳnh Hồng khơng phải là nơi nổi tiếng về
địa linh nhân kiệt, đất khơng rộng, người khơng đơng, khơng có nhiều sản vật
nổi tiếng. Đất Thượng Phán cũng không phải là nơi sinh ra nhiều nhà khoa
bảng nổi tiếng suốt thời trung đại. Họ Đào làng Thượng Phán khơng phải là
dịng họ sớm có tiếng tăm, gia đình Đào Ngun Phổ cũng khơng phải gia
đình thế nho. Khơng có ghi chép gì chứng tỏ rằng từ đời ơng của Đào Ngun

Phổ trở lên có tên trong các kỳ thi và được đứng trong hàng ngũ quan lại. Chỉ
đến đời bố của Đào Nguyên Phổ là Đào Văn Lịch mới bắt đầu bước chân vào
chốn quan trường dù rằng chỉ là một chức quan huyện. Năm Tự Đức thứ
21(1768), Đào Văn Lịch đỗ cử nhân khoa Mậu Thìn, sau đó được cử đi làm
quan tri huyện ở huyện Bình Xuyên (nay thuộc đất Vĩnh Phúc). (Theo Sở văn

37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.99

19

z


37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.33.44.55.54.78.655.43.22.2.4.55.2237.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.66

hố và Thơng tin Thái Bình trong cuốn Danh nhân Thái Bình thì cụ Đào Văn
Lịch được đặc cách ra làm quan mặc dù chưa đỗ đạt gì vì cụ có uy tín. Tuy
nhiên, theo tìm hiểu của chúng tơi, Đào Văn Lịch có tên trong Quốc triều
hương khoa lục của Cao Xuân Dục, là sách ghi chép danh tính những người
đỗ đạt từ cử nhân trở lên dưới thời Nguyễn – TTTT) . Sau một thời gian bôn
ba chốn quan trường, cảm thấy không thoải mái, Đào Văn Lịch từ quan về
nhà dạy học.
Đào Nguyên Phổ được cha dạy chữ từ năm lên năm tuổi. Từ nhỏ, cậu
Ba đã là một cậu bé thông minh lanh lợi: người gầy, khi ngồi đầu gối quá tai,
đôi mắt vừa nhanh vừa sáng, trí nhớ tốt, ứng đối nhanh. Rất nhiều giai thoại
đã kể về cậu bé Đào Dỗn Cung có khả năng ứng đối, xuất khẩu thành thơ
thần tình ngay từ nhỏ trước những tình huống cụ thể khác nhau. Những biểu
hiện đó đã khiến cho cụ cử Đào Văn Lịch đặt nhiều hi vọng vào cậu con trai
thứ ba này và sớm định hướng cho các con mình vào con đường học hành thi
cử theo Nho học.

Không lận đận như một số nhà nho khác nơi khoa cử, Đào Nguyên
Phổ dường như qua được các kỳ thi rất dễ dàng theo kiểu học đâu nhớ đó, thi
đâu trúng đấy.
Khoa thi tú tài năm 1877, Đào Văn Mại theo hai anh vác lều chõng
đến trường thi. Khi để cậu con trai mới 17 tuổi đi thi, có lẽ cụ cử Đào Văn
Lịch cũng khơng dám hi vọng gì nhiều, chỉ mong con trai có thể làm quen và
rút kinh nghiệm trong thi cử, Tuy nhiên, kết quả lại nằm ngoài cả sự hi vọng
của mọi người. Đào Văn Mại và người anh là Đào Thế Mỹ đều đỗ .
Sau khi đỗ năm 1877, ông ở nhà nghỉ ngơi một thời gian rồi năm sau
đi dạy học ở Duyên Hà (Thái Bình). Sau đó ơng chuyển sang dạy ở Phủ Cừ
(Hưng n). Thời gian này Đào Nguyên Phổ làm một thầy đồ nho kéo dài
liên tục tới năm năm. Dù sao thì đây vẫn là những bước đi nằm trong con

37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.99

20

z


37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.33.44.55.54.78.655.43.22.2.4.55.2237.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.66

đường của một nhà nho chính thống, hơn nữa lại tiếp nối được truyền thống
dạy học mà trước đây cụ Cử Đào Văn Lịch đã tạo dựng. Sau năm năm dạy
học, thầy đồ họ Đào mới chính thức bước chân vào chốn quan trường bằng
một chức học quan: làm giáo thụ ở Tam Nơng, Hưng Hố. Sáu năm sau, vị
học quan này được “chuyển ngạch” sang đường quan, được thăng làm tri
huyện Võ Giàng (Bắc Ninh). Nhưng có lẽ quan chức không phải là “nghề” sở
trường của Đào Nguyên Phổ, ơng xuất chính làm tri huyện một năm thì xảy ra
sự cố khiến cho con đường công danh tạm dừng lại.

Đến thế kỷ XVIII, nhà nho nước ta xuất hiện thêm một mẫu hình mới
ngồi hai hình mẫu cũ là nhà nho tài tử. Với những nét khác biệt về quan
niệm sống, nhà nho tài tử tách mình ra ngồi hai loại hình nhà nho chính
thống và đã khẳng định được vị trí của mình trong đời sống và trên văn đàn
của cả một giai đoạn dài ở thế kỷ XVIII. Thế nhưng sang thế kỷ XIX, khi
nước ta có sự tiếp xúc, va chạm văn hố Đơng Tây thì mẫu hình nhà nho tài
tử khơng cịn hợp lẽ nữa, chuyển dần sang trạng thái suy yếu. Nhà nho chính
thống chiếm đại đa số và cũng có sự biến đổi để thích ứng với thời đại mới: là
nhà nho thị dân, nhà nho duy tân yêu nước.
Đào Nguyên Phổ sinh sống ở vùng quê Thái Bình, ngay cả khi đã đỗ
đạt, đi dạy học và đi làm quan thì quá trình đơ thị hố cũng khơng tác động
mạnh tới ơng. Từ khi đỗ cử nhân đến lúc vào Huế, Đào Nguyên Phổ đã lần
lượt trải qua các công việc: dạy học và làm quan. Dường như nghề giáo là
một nghiệp của Đào Nguyên Phổ, cho nên trước sau, dù có lúc chủ động hay
bị động, ơng đều đến với nó như một lẽ tự nhiên. Dù đã kinh qua cả hai con
đường của mẫu hình nhà nho chính thống là xuất (làm quan) và xử (dạy học),
nhưng thực tế đã đổi thay, nền nho học ngày càng tỏ ra bất lực trước thời
cuộc, cũng giống như nhiều nhà nho khác, ông phải tìm đến một phương thức
khác: biến đổi thành nhà nho duy tân yêu nước.

37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.99

21

z


37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.33.44.55.54.78.655.43.22.2.4.55.2237.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.66

1.3. Đến một nhà nho có tư tưởng canh tân.

1.3.1. Tiếp thu tân thư.
Xã hội Việt Nam từ những ngày đầu dựng nước đến thế kỷ XIX luôn
luôn chịu ảnh hưởng của Trung Quốc. Cái bóng của người hàng xóm to lớn
ảnh hưởng đến nước ta, chi phối xã hội ta về tất cả các mặt. Điều đó khơng có
gì lạ bởi Trung Quốc là cái nơi văn hố lớn của vùng Đông Á, không chỉ Việt
Nam mà cả các nước khác như Nhật Bản, Triều Tiên đều chịu ảnh hưởng của
Trung Quốc. Nhưng mọi thiết chế của bộ máy xã hội đều có thể trở nên cũ kỹ,
han gỉ, mốc meo nếu không được thay đổi. Ý thức hệ Nho giáo đã đi hết một
chu trình của nó, làm hết những vai trị mà lịch sử giao phó cho nó. Khi xã hội
có những biến thiên quá lớn mà Nho giáo lại quá lỗi thời không thể đứng ra
giải quyết được, trở thành vơ dụng thì chính những người trong cuộc, những
người từ trước tới nay vẫn dùi mài kinh sử nơi cửa Khổng, sân Trình đã đọc
điếu văn từ biệt Nho giáo. Giờ đây yêu nước không phải là trung với vua như
Khổng Tử dạy nữa, mà yêu nước phải theo tư tưởng mới: duy tân. Duy tân,
học theo các nước văn minh Âu Mỹ để đưa đất nước tiến tới độc lập, tự do.
Để tiến tới mục đích đó có nhiều con đường song hầu hết đều được bắt nguồn
từ việc tiếp xúc trực tiếp hoặc gián tiếp với văn minh phương Tây. Sự tiếp xúc
trực tiếp chỉ một số ít người được trải nghiệm, cịn lại đa số là tiếp xúc gián
tiếp qua sách báo từ nước ngoài, những sách báo mang nội dung mới mẻ.
“Tân thư là danh từ để chỉ chung những tài liệu, thư tịch sách vở được
các học giả Nhật Bản, Trung Quốc, Triều Tiên biên soạn hay dịch thuật bằng
chữ Hán, giới thiệu những tri thức và cung cấp những thông tin về những gì
trước hết thuộc Châu Âu hay thuộc về thế giới nói chung, vượt ra ngồi giới
hạn mà những gì cổ tịch- những tài liệu sách vở được trước tác trong khn
khổ truyền thống khu vực, trong đó chủ yếu là những gì mà Tam giáo (Nho,
Phật, Đạo) đề cập. Cũng trong phạm vi tân thư là những trước tác của các tác

37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.99

22

z


37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.33.44.55.54.78.655.43.22.2.4.55.2237.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.66

giả Việt Nam như Bùi Viện, Nguyễn Trường Tộ, Nguyễn Lộ Trạch, Phạm
Phú Thứ…đề cập đến những vấn đề của quốc tế, những chuyện thời sự cấp
thiết của quốc gia…nghĩa là vượt ra ngoài, vượt lên trên những giới hạn tri
thức, kinh nghiệm và giải pháp mà nhà nho cựu học truyền thống đã hay có
thể biết tới”[78; tr. 73,74]. Đây có thể coi là một cách nói khái quát nhất để
chỉ về phạm vi của những thứ được gọi chung là tân thư.
Một trong những người Việt Nam biết đến những thư tịch có nội dung
“tân thư” sớm nhất là Lê Quý Đôn. Nhận thấy những giá trị to lớn của những
thư tịch này nên ông đã mang về nước một số tân thư trong những năm 17671768 khi đi sứ Trung Quốc, nhưng khi đi qua biên giới Trung Quốc đã bị tịch
thu hết. Ở Việt Nam các vua Nguyễn từ Minh Mệnh, Thiệu Trị đến Tự Đức
đều quyết liệt cự tuyệt văn hoá cũng như những tri thức, thông tin về phương
Tây. Nhưng trải qua một thời gian dài của lịch sử, trước những thất bại to lớn,
đau đớn của triều đình cũng như các phong trào đấu tranh chống Pháp, Tân
thư mới được “quan tâm nhìn nhận và tun truyền sơi sục” tất nhiên là nằm
ngồi sự cho phép của chính quyền bảo hộ.
Nguyễn Lộ Trạch chính là người đi đầu trong truyền bá Tân thư và
đồng thời đề nghị tiến hành cứu nước theo một đường lối khác bởi ông nhận
thức rất sáng suốt, đúng đắn rằng: “không thể coi thường mạng dân, không
thể nhắm mắt đui mù trước tương quan lực lượng hai bên, đối phương đang
chiếm được những điểm chiến lược trọng yếu, lập đồn luỹ kiên cố, cịn ta tồn
bộ lực lượng tê liệt, tiêu điều sau lần vươn dậy cuối cùng của phong trào Cần
Vương. Những lãnh tụ chết, những đạo quân tinh nhuệ tan rã, những chiến
khu bí mật bị phá vỡ, những đồn điền kho lương bị thiêu rụi, lịng người hãi
hùng trước vũ khí Tây phương. Trong tình trạng khơng cịn hậu phương, một

căn cứ tạm gọi là an tồn, một biên giới bạn để ẩn náu, thì dù có giỏi đến mức

37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.99

23

z


37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.33.44.55.54.78.655.43.22.2.4.55.2237.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.66

độ nào cũng chỉ như Đề Thám, Phan Đình Phùng là cùng”(Chuyển dẫn theo
Trần Ngọc Vương)[78; tr. 81,82].
Sau Nguyễn Lộ Trạch, ở kinh đô Huế, các nhà khoa bảng trẻ tuổi tài
cao, ưu thời mẫn thế như Nguyễn Thượng Hiền, Phạm Phú Đường, Phan Bội
Châu, Phan Châu Trinh, Đào Nguyên Phổ, Huỳnh Thúc Kháng, Ngô Đức Kế,
Đặng Nguyên Cẩn, Trần Quý Cáp… lần lượt chuyền tay nhau những cuốn
Tân thư để mưu đồ sự nghiệp cứu nước cứu nhà vào những năm đầu thế kỷ
XX (1901-1902). Trong số những người vừa được xướng tên đây thì Đào
Ngun Phổ chính là người được tiếp xúc với Tân thư sớm nhất.
Sau khi ký hai hiệp ước đầu hàng giặc là Hacmăng và Patơnơt, triều
đình Huế lại tiếp tục mở các khoa thi và tiến hành đều đặn các khoa thi ấy.
Rất nhiều những ông cử lại ồ ạt kéo về kinh để ôn luyện kinh sử chờ thi Hội ở
Quốc Tử Giám. Trong số đó có những người đơn thuần theo tư tưởng Nho gia
cổ truyền: đi học, đi thi rồi ra làm quan để vinh thân phì gia, rạng danh dịng
tộc. Trong số đó cũng có khơng ít người mang theo những tâm trạng kích
động vì phong trào duy tân, mong muốn có danh vọng, uy tín để hoạt động
cứu nước. Một trong những người có uy tín lớn nhất ở kinh đô Huế lúc bấy
giờ là Nguyễn Thượng Hiền bởi cả tài năng, phẩm chất và những mối quan hệ
mà ơng có, vị trí trong xã hội ơng đã tạo dựng được. Chính vì vậy ơng đã là

đầu mối chính, là người mà hầu hết những người có chí hướng u nước đều
tìm đến để trao đổi, đi lại. Ơng cũng là người có vai trị quan trọng trong việc
truyền bá Tân thư giai đoạn này.
Năm 1895, khi gặp gỡ và kết giao với Nguyễn Thượng Hiền, chính
“người tiều phu trẻ núi Nưa” này đã đưa ra những lời khuyên rất bổ ích cho
Đào Ngun Phổ. Vị Hồng giáp họ Nguyễn đã phân tích cho Đào Nguyên
Phổ thấy được nhiều lợi ích của việc tiếp tục học tập, mà phải là học ở kinh
đơ- trung tâm chính trị quan trọng đối với sĩ dân Việt Nam. Trường học đầu

37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.99

24

z


37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.33.44.55.54.78.655.43.22.2.4.55.2237.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.66

tiên được xây dựng ở kinh đô cũng là trường có lịch sử lâu đời nhất ở Việt
Nam chính là trường Quốc học. Trường được thành lập vào thời vua Minh
Mệnh. Lúc đầu trường có tên là Quốc Tử học, là chỗ dạy dỗ cho các hoàng tử
và con cái các vị đại thần. Sau đó trường là nơi học cho các thí sinh chuẩn bị
thi đại khoa nên đổi tên là Quốc Tử Giám.
Học trường Giám chưa lâu, Đào Nguyên Phổ đã khẳng định được tên
tuổi bằng chính khả năng của mình. Đã từng đỗ cử nhân năm 17 tuổi, từng
làm cả học quan và đường quan, từng đi dạy học khắp đó đây, lại có khiếu
ứng đối linh hoạt, học giỏi nên Đào Nguyên Phổ được nhiều người chú ý,
yêu quý. Dù đã có vợ con ở quê, ở Nam Định nhưng Đào Nguyên Phổ vẫn lọt
được vào “tầm ngắm” của quan Tế Tửu. Việc này không những tạo điều kiện
thuận lợi cho sự nghiệp học hành của Đào Ngun Phổ mà cịn là cánh cửa

chính để Đào Nguyên Phổ đón nhận những “cơn gió lạ” mát lành. Cũng trong
thời gian này, ông kết giao thêm với một số sĩ phu yêu nước có tư tưởng đổi
mới như bộ ba “Tam hùng đất Quảng” là Phan Châu Trinh, Huỳnh Thúc
Kháng, Trần Quý Cáp. Nhờ vậy mà nhãn quan chính trị của ơng được mở
rộng, nhận thức chính trị phát triển theo xu hướng tiến bộ một cách mạnh mẽ,
dứt khoát hơn.
Vào cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX, Tân thư đang tràn vào nước ta
một cách lặng lẽ nhưng lại có tác động lớn, làm khuynh đảo đời sống tinh
thần của giới sĩ phu và là tiền đề chính cho cuộc vận động duy tân trong
những năm 1903-1908. Người ta cố gắng tìm đọc Tân thư, cố gắng để sở hữu
những tri thức q đó nhưng khơng phải ai cũng dễ dàng có được trong thời
buổi khó khăn ấy. Vậy mà Đào Nguyên Phổ bỗng dưng lại “lọt” được vào nơi
có nhiều Tân thư nhất nước ta hồi đó: nhà của quan Tế Tửu Quốc Tử Giám.
Thế là nghiễm nhiên khi nhiều người mới rỉ tai nhau về việc xuất hiện những
cuốn sách kỳ lạ (kỳ thư) thì Đào Nguyên Phổ đã được đọc chúng. Những tên

37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.99

25

z