Luận văn thạc sĩ sự thể hiện không gian đô thị trong dòng phim độc lập việt nam (từ góc nhìn văn hóa học)
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (1.75 MB, 114 trang )
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
-----------------------
NGUYỄN THỊ NGỌC DIỆP
SỰ THỂ HIỆN KHƠNG GIAN ĐƠ THỊ TRONG DỊNG PHIM
ĐỘC LẬP VIỆT NAM (TỪ GĨC NHÌN VĂN HĨA HỌC)
LUẬN VĂN THẠC SĨ
Chun ngành: Lý luận, Lịch sử và Phê bình Điện ảnh – Truyền hình
Người hướng dẫn khoa học: TS Hồng Cẩm Giang
Hà Nội-2017
z
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
-----------------------
NGUYỄN THỊ NGỌC DIỆP
SỰ THỂ HIỆN KHƠNG GIAN ĐƠ THỊ TRONG DỊNG PHIM
ĐỘC LẬP VIỆT NAM (TỪ GĨC NHÌN VĂN HĨA HỌC)
LUẬN VĂN THẠC SĨ
Chun ngành: Lý luận, Lịch sử và Phê bình Điện ảnh – Truyền hình
Mã số: 60 21 02 31
Người hướng dẫn khoa học: TS Hoàng Cẩm Giang
Hà Nội-2017
z
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan luận văn này là kết quả nghiên cứu của bản thân dưới
sự hướng dẫn khoa học của TS. Hồng Cẩm Giang, có kế thừa một số kết quả
nghiên cứu liên quan đã được công bố. Những tài liệu sử dụng trong luận văn
có xuất xứ cụ thể, rõ ràng.
Tơi xin hồn tồn chịu trách nhiệm trước Hội đồng Khoa học luận văn
của mình.
Hà Nội ngày 15 tháng 6 năm 2017
Học viên
Nguyễn Thị Ngọc Diệp
z
LỜI CẢM ƠN
♥♥♥
Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành tới các thầy cô Khoa Văn học, những
người đã kiến tạo nên Chuyên ngành Lý luận Lịch sử và Phê bình Điện ảnh –
Truyền hình cho trường ĐHKHXH&NV. Mặc dù chun ngành cịn rất non
trẻ, nhưng các thầy cơ đã rất nỗ lực thiết kế nhiều môn học hay, mời được các
chuyên gia điện ảnh đầu ngành trong và ngoài nước về giảng dạy cho học
viên. Sau khi hoàn thành chương trình học tơi khơng chỉ thu nhận được nhiều
kiến thức giúp ích cho cơng việc mà cịn được khai mở về nhận thức.
Tôi xin gửi lời cảm ơn đặc biệt tới người thầy của tơi, Tiến sĩ Hồng
Cẩm Giang. Cảm ơn cơ vì những giờ dạy chất lượng trên lớp và vì một đề tài
luận văn rất hay cơ đã dành riêng cho tôi. Tôi cảm thấy rất may mắn khi được
cô Giang nhận lời hướng dẫn. Đối với tơi, tồn bộ q trình làm luận văn dưới
sự hướng dẫn của cơ Giang là một q trình đầy thử thách, nhưng cũng vô
cùng thú vị, mà cho đến tận phút cuối tơi vẫn giữ được sự hào hứng. Đó là
một quá trình tuyệt vời đã làm thay đổi con người tôi.
Tôi cũng xin được gửi lời cảm ơn chân thành tới những người bạn đồng
môn Trịnh Đan Phượng, Nguyễn Hằng Nga, Đặng Hà Phương... Họ là những
người đã giúp đỡ tơi rất nhiều trong q trình làm luận văn.
Tơi sẽ không bao giờ quên 3 năm học điện ảnh tại trường
ĐHKHXH&NV.
Hà Nội ngày 15 tháng 6 năm 2017
Học viên
Nguyễn Thị Ngọc Diệp
z
MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ............................................................................................................... 2
1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................... 2
2. Lịch sử vấn đề ................................................................................................... 5
2.1. Điểm qua những nghiên cứu về không gian đô thị trong điện ảnh
thế giới .................................................................................................................... 5
2.2. Lịch sử nghiên cứu không gian đô thị trong điện ảnh Việt Nam ...................... 8
3. Đối tƣợng nghiên cứu ..................................................................................... 11
4. Phạm vi nghiên cứu..……………………………………………………...11
5. Mục đích nghiên cứu ...................................................................................... 11
6. Phƣơng pháp nghiên cứu ............................................................................... 11
7. Cấu trúc của luận văn .................................................................................... 12
CHƢƠNG 1. ĐÔ THỊ, LỊCH SỬ ĐƠ THỊ VÀ ....Error! Bookmark not defined.
DỊNG PHIM ĐỘC LẬP VIỆT NAM.............................................................. 13
1.1. Cơ sở lý luận ................................................................................................. 13
1.1.1. Khái niệm đơ thị, đơ thị hóa và lược sử phát triển của đô thị ở Việt Nam...13
1.1.2. Khái niệm phim độc lập .............................................................................. 17
1.2. Cơ sở thực tiễn ............................................................................................. 20
1.2.1. Lược sự phát triển của phim độc lập Việt Nam........................................... 20
1.2.2. Bi, đừng sợ!, Đập cánh giữa không trung, Homostratus - 3 phim độc lập
tiêu biểu của Việt Nam.......................................................................................... 23
1.2.2.1. Bi, đừng sợ!.............................................................................................. 23
1.2.2.2. Đập cánh giữa không trung ..................................................................... 24
1.2.2.3. Homostratus............................................................................................. 25
1.2.3. Phim độc lập hướng về đô thị ..................................................................... 26
Tiểu kết ................................................................................................................ 29
1
z
CHƢƠNG 2: KHÔNG GIAN ĐÔ THỊ NHƢ LÀ HỆ THỐNG
VĂN HĨA ........................................................................................................... 30
2.1. Khơng gian đơ thị từ cấp độ hình tƣợng thẩm mĩ và biểu tƣợng
văn hóa................................................................................................................. 30
2.1.1. Khơng gian đô thị trong mối quan hệ với thời gian .................................... 30
2.1.2. Hệ thống nhân vật trong không gian đô thị................................................. 33
2.1.3. Những biểu tượng về đô thị......................................................................... 36
2.2. Không gian đô thị trong sự tƣơng tác giữa các hệ thống giá trị............... 40
2.2.1. Đô thị và nông thôn trên đường biên tưởng tượng của không gian
địa lý……. ............................................................................................................ 40
2.2.2. Khơng gian đơ thị và những quan niệm văn hóa, tập qn, sinh hoạt ........ 43
2.2.3. Đơ thị hóa và sự hình thành căn tính, giới tính ........................................... 47
Tiểu kết ................................................................................................................ 52
CHƢƠNG 3. KHÔNG GIAN ĐÔ THỊ NHƢ LÀ HỆ THỐNG NGÔN NGỮ
ĐIỆN ẢNH .......................................................................................................... 53
3.1. Dàn cảnh - thành phố qua cấu trúc khn hình ....................................... 53
3.1.1. Bối cảnh, đạo cụ ......................................................................................... 53
3.1.2. Ánh sáng ..................................................................................................... 57
3.1.3. Phục trang, hóa trang ................................................................................. 63
3.1.4. Diễn xuất của diễn viên............................................................................... 65
3.2. Quay phim, dựng phim - Đô thị nhƣ mỹ học của máy quay .................... 70
3.2.1. Quay phim................................................................................................... 70
3.2.2. Dựng phim – nhịp điệu của đô thị............................................................... 76
3.3. Âm thanh và những vận động vô hướng của không gian đô thị ..................... 83
Tiểu kết..……………………………………………………………………...90
KẾT LUẬN ......................................................................................................... 91
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................... 93
PHỤ LỤC HÌNH ẢNH……………………………… ……………………100
2
z
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
1.1. Năm 2000 là thời điểm 14 năm sau Đổi Mới (1986), đất nước đã
đạt được sự phát triển ổn định, kinh tế tăng trưởng có tích lũy, đảm bảo an
ninh lương thực, bước đầu xóa đói giảm nghèo… Tuy nhiên, những mặt trái
của kinh tế thị trường đã bắt đầu lộ diện, xã hội Việt Nam đương đại bị phân
hóa sâu sắc, với rất nhiều bất ổn. Vào thời điểm này, phim nhà nước đã mất
vai trị dẫn đầu do khơng thích ứng được với kinh tế thị trường, phim thương
mại hồi sinh nhưng vẫn còn rất yếu ớt. Phim độc lập ra đời đúng giai đoạn
này phản ánh nỗ lực của những nhà làm phim trẻ muốn thoát khỏi “vũng lầy”
điện ảnh trong nước. Họ muốn tìm ngơn ngữ điện ảnh mới hơn, tiệm cận với
ngơn ngữ điện ảnh tồn cầu. Phim độc lập đã bước ra khỏi cấu trúc quen
thuộc của điện ảnh Việt Nam truyền thống, khước từ xây dựng nhân vật theo
hướng điển hình hóa… mà tập trung vào phản ánh cuộc sống của những con
người nhỏ bé, vô danh nơi đô thị, trong giai đoạn đất nước chuyển mình từ xã
hội nơng thơn lên xã hội đơ thị, khơng ngừng tiếp nhận những ảnh hưởng tồn
cầu.
Việc các nhà làm phim độc lập tự tìm lối đi riêng đã mở ra lối thoát cho
nền điện ảnh bế tắc. Những bộ phim truyện độc lập như Bi, đừng sợ, Cha, con
và… (Phan Đăng Di); Đập cánh giữa không trung (Nguyễn Hồng Điệp); Đó,
hay đây?, Homostratus (Síu Phạm), Một thành phố khác (Phạm Ngọc Lân);
phim tài liệu Chuyến đi cuối cùng của chị Phụng (Nguyễn Thị Thắm)… đã
đem vinh quang về cho đất nước sau một thời gian quá dài điện ảnh Việt Nam
vắng bóng ở các LHP quốc tế. Dù ban đầu bị coi là “kẻ bên lề”, nhưng sau
hơn một thập niên phát triển, phim độc lập Việt Nam đã trở thành tiếng nói
mới có trọng lượng.
Đáng tiếc hiện nay có rất ít nghiên cứu về phim độc lập. Trong cuốn
Lịch sử Điện ảnh Việt Nam do Cục Điện ảnh xuất bản năm 2006 mới chỉ cập
nhật đến thời điểm năm 2003, không hề nhắc đến phim độc lập. Nghiên cứu
3
z
37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.33.44.55.54.78.655.43.22.2.4.55.2237.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.66
về phim độc lập tại các trường đại học đào tạo về điện ảnh cũng rất hiếm.
Thậm chí, vài năm trước có trường cịn khơng đồng ý cho sinh viên làm đề tài
nghiên cứu về phim độc lập với lý do phim độc lập chưa đủ mạnh để hình
thành một dòng phim. Sau hơn một thập niên phim độc lập xuất hiện, thiết
nghĩ đã đến lúc cần có thêm nghiên cứu, để nhìn nhận đúng vị trí, vai trị của
phim độc lập trong tiến trình phát triển của điện ảnh Việt Nam.
1.2. Phim độc lập ra đời ở đô thị và gắn bó rất chặt chẽ với đơ thị. Phim
độc lập đã phản ánh q trình đơ thị hóa tại Việt Nam và những ảnh hưởng
của q trình đó tới cấu trúc xã hội. Trong khi phim nhà nước vẫn hướng về
quá khứ với các đề tài chiến tranh, cách mạng, dịng phim thương mại chỉ sản
xuất phim giải trí, phản ánh xã hội một cách hời hợt, thì dịng phim độc lập đã
khám phá những góc khuất tối tăm nhất của đơ thị, tìm hiểu cuộc sống của
những con người dưới đáy xã hội.
Trong quá trình nghiên cứu phim độc lập, chúng tôi nhận thấy không
gian đô thị (KGĐT) là một yếu tố thực sự đáng chú ý, vì KGĐT khơng đơn
thuần là bối cảnh, mà cịn là một nhân vật có diễn ngơn riêng trong phim độc
lập. KGĐT Hà Nội với tất cả vẻ đẹp cổ kính và hiện đại, tĩnh lặng và xô bồ,
nông thôn xen lẫn thành thị đã trở thành nhân vật trong nhiều bộ phim độc lập
như Chơi vơi (Bùi Thạc Chuyên), Tâm hồn mẹ, Lạc lối (Nhuệ Giang), Bi,
đừng sợ! (Phan Đăng Di), Đập cánh (Nguyễn Hồng Điệp). Thành phố Hồ
Chí Minh đã trở thành nhân vật đặc biệt trong phim Homostratus (Síu Phạm),
Cha, con và… (Phan Đăng Di).
Nếu phim nhà nước chỉ trung thành với không gian nông thôn, phim
thương mại chỉ coi đơ thị là một bối cảnh thơng thường, thì phim độc lập đi
sâu vào tìm hiểu KGĐT như một thực thể sống phức tạp. Nếu phim nhà nước
vạch ranh giới giữa không gian nông thôn và KGĐT rất rõ ràng, thì phim độc
lập có xu hướng xóa nhịa ranh giới giữa những khơng gian đó. Nhân vật
trong phim độc lập có xu hướng vượt qua ranh giới giữa các khơng gian sống,
khơng để bị khơng gian “đóng hộp”, quy giản tính cách của mình như các
4
37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.99
z
37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.33.44.55.54.78.655.43.22.2.4.55.2237.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.66
nhân vật trong phim nhà nước. Thơng qua phân tích diễn ngơn của KGĐT
trong dịng phim độc lập, chúng tơi muốn tìm hiểu những thay đổi về đời sống
vật chất và tinh thần của con người Việt Nam trong tiến trình đơ thị hóa mạnh
mẽ của xã hội Việt Nam đương đại, gắn liền với thời đại tồn cầu hóa.
2. Lịch sử vấn đề
2.1. Điểm qua những nghiên cứu về không gian đô thị trong điện
ảnh thế giới
Thế kỉ XIX, cuộc Cách mạng Công nghiệp ở các nước phương Tây đã
khai sinh ra điện ảnh và đơ thị chính là cái nôi của điện ảnh thế giới. Ngay từ
khi điện ảnh ra đời, đô thị đã cung cấp nguồn bối cảnh phong phú, cùng
những chủ đề bất tận cho điện ảnh. Những thước phim đầu tiên của điện ảnh
thế giới là hình ảnh con tàu vào ga, cơng nhân tan ca, con người sống trong
các tòa nhà đẹp đẽ ở các thành phố của châu Âu, châu Mỹ... Điện ảnh đã trở
thành phương tiện ghi lại sự phát triển của mỗi thành phố. Ở Anh người ta đã
xây dựng một dự án rất độc đáo mang tên "Bản đồ thành phố trong phim", với
cơ sở dữ liệu gồm 1700 bộ phim làm về thành phố Liverpool để cho các nhà
làm phim, kiến trúc sư, người dân có thể tìm hiểu về thành phố1.
Mối quan hệ giữa điện ảnh và đô thị đã mở ra vô vàn gợi ý cho giới
nghiên cứu. Trong suốt nửa đầu của thế kỷ XX, các bộ phim thường được sử
dụng như một phương tiện để miêu tả và thúc đẩy cuộc cách mạng đô thị. Từ
thập niên 90, đã xuất hiện một đội ngũ nghiên cứu tiên phong thực hiện rất
nhiều nghiên cứu liên ngành về mối quan hệ giữa điện ảnh với đô thị, địa lý,
kiến trúc, lịch sử, văn học, truyền thông và văn hóa... Google từ khóa
"Cinema and urban space" (Điện ảnh và khơng gian đơ thị) trong mục tìm
kiếm riêng về sách, chúng tôi thu về 43.100 kết quả giới thiệu các cuốn sách
nghiên cứu về KGĐT trong điện ảnh, cho thấy KGĐT trong điện ảnh đã được
nghiên cứu sâu rộng và bài bản. Do hạn chế về việc tra cứu tài liệu tiếng Anh,
1
/>
5
37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.99
z
37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.33.44.55.54.78.655.43.22.2.4.55.2237.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.66
trong khn khổ luận văn này chúng tơi chỉ có thể điểm qua một số cơng trình
nghiên cứu trên thế giới.
Cuốn Cinema and the City: Film and Urban Societies in a Global
Context1 (Điện ảnh và thành phố: Phim và xã hội đơ thị trong bối cảnh Tồn
cầu) là tập hợp tài liệu về xã hội học đô thị và nghiên cứu điện ảnh, chỉ ra các
phương pháp tiếp cận mới với mối quan hệ giữa điện ảnh và thành phố. Một
trong những ví dụ cuốn sách đưa ra là việc Hollywood trở thành trung tâm
điện ảnh tồn cầu đã xóa đi bản sắc của vùng đất nó ngự trị, khiến cư dân sinh
sống ở đây buộc phải thích nghi, chấp nhận “điện ảnh hóa” cuộc sống để mưu
sinh. Điện ảnh đã tạo nên rất nhiều phiên bản khác nhau của một thành phố, ví
dụ New York được hình dung rất khác qua cách kể chuyện của các đạo diễn,
các hãng phim khác nhau. Điện ảnh cũng khiến khán giả khát khao được tới
thăm các địa điểm trong phim. Nhiều người tới New York đã ngay lập tức tới
thăm quan những địa điểm được đề cập trong phim của đạo diễn Woody
Allen…
Cuốn Cinema at the City's Edge: Film and Urban Networks in East
Asia2 (Điện ảnh bên rìa thành phố: Phim và hệ thống đô thị ở Đông Á) là một
tập hợp các bài viết nghiên cứu văn hóa, đơ thị, xã hội học, nhằm cung cấp
một cái nhìn liên ngành về các thành phố ở Đông Á. Cuốn sách cho biết, điện
ảnh có thể cung cấp những tưởng tượng “ngây thơ”, cũng như gieo rắc hoang
mang cho người xem về một thành phố. Tuy nhiên điện ảnh cũng phản ánh rất
sát thực tế q trình đơ thị hóa tại Đơng Á, vốn dĩ đã được thúc đẩy phát triển
quá nhanh, kéo theo những hậu quả khôn lường.
Vào những năm 1970, cuộc khủng hoảng chính trị - xã hội tại Hoa Kỳ
và khắp các nước Tây Âu đã thách thức những nguyên lý quy hoạch, kinh tế
học và lý thuyết đô thị. Ngành cơng nghiệp điện ảnh cũng phải trải qua q
trình chuyển đổi song song. Điện ảnh đã khám phá đường đi mới thông qua di
1
2
/> />
6
37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.99
z
37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.33.44.55.54.78.655.43.22.2.4.55.2237.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.66
sản của những năm 1970, bằng cách vẽ lại những thay đổi của đơ thị và văn
hóa, giúp con người nhìn lại cuộc khủng hoảng thập niên 70 và nền kinh tế
hậu cơng nghiệp. Đó là nội dung cuốn The Cinema of Urban Crisis: Seventies
Film and the Reinvention of the City1 (Điện ảnh thời khủng hoảng đô thị:
Phim thập kỉ 70 và sự tái tạo thành phố).
Đến thế kỉ XXI, điện ảnh vẫn gắn với đô thị không thể tách rời. Điện
ảnh không chỉ là bộ nhớ lưu trữ cảnh quan thành phố, phản ánh những thay
đổi của thành phố mà còn gây dựng “thương hiệu” cho các thành phố lớn.
Những địa danh như New York, London và Tokyo đã trở thành biểu tượng
của sự giàu có, quyền lực, địa vị, phong cách và văn hóa. Mặt khác điện ảnh
đã sản sinh ra những thành phố (theo nghĩa đen). Vì nhu cầu phát triển của
điện ảnh, mà rất nhiều thành phố điện ảnh đã ra đời như Los Angeles (Mỹ),
Mumbai (Ấn Độ), Rome (Ý), Hong Kong (Trung Quốc)... Điện ảnh cũng tạo
ra những đô thị tưởng tượng, đưa ra những ý tưởng về các thành phố lý tưởng.
Điện ảnh đã đưa những nhà nghiên cứu phim tới gặp gỡ các nhà hoạch định
chính sách, các kiến trúc sư. Cuốn Cinematic Urban Geographies2 (Địa lý đô
thị điện ảnh) cho thấy chúng ta có thể đọc lại quá khứ từ điện ảnh để xây
dựng đơ thị hiện tại và dự đốn tương lai của đô thị. Cuốn Cine-scapes:
Cinematic Spaces in Architecture and Cities3 (Cine-scapes: Không gian điện
ảnh trong kiến trúc và thành phố) cung cấp cái nhìn sâu sắc về kiến trúc và
các cuộc tranh luận đô thị, là công cụ cho những kiến trúc sư thiết kế đô thị
tham khảo.
Sự phát triển mạnh mẽ của điện ảnh trong thế kỉ XXI cho thấy điện ảnh
đã trở thành một công cụ để con người phản ánh, cũng như nhận thức thế giới.
Điện ảnh đã cung cấp cho nhân loại vơ vàn hình ảnh về các đơ thị trên thế
giới. Phân tích KGĐT trong các bộ phim điện ảnh thế giới, giúp chúng ta hình
dung ra bối cảnh văn hóa, kinh tế, chính trị, xã hội của từng quốc gia mà bộ
1
/> />3
/>2
7
37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.99
z
37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.33.44.55.54.78.655.43.22.2.4.55.2237.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.66
phim phản ánh. KGĐT trong điện ảnh là một đối tượng khơng ngừng thay đổi,
mở ra vơ vàn chiều kích nghiên cứu cho ngành khoa học xã hội và nhân văn.
2.2. Lịch sử nghiên cứu không gian đô thị trong điện ảnh Việt Nam
Kể từ khi thành lập (15/3/1953) cho đến nay, nền điện ảnh Cách mạng
Việt Nam chủ yếu phản ánh đời sống tại nơng thơn. Sau giải phóng (1975),
điện ảnh nhà nước mới bắt đầu làm phim về đô thị, tuy nhiên rất dè dặt. Từ
trong ý thức hệ của những người làm điện ảnh nhà nước thời kì đầu, đơ thị,
mà đại diện lớn nhất ở đây là Sài Gịn, là nơi rất “nguy hiểm” vì “bị ảnh
hưởng lối sống lai căng, đồi trụy của chủ nghĩa thực dân mới Mỹ” và cư dân
thành phố đều cần được “cải tạo” cho thích ứng với lao động xã hội chủ
nghĩa. Do đó, nền tảng nghiên cứu về KGĐT trong điện ảnh gần như khơng
có. Trong các cuốn sách “chính thống” nghiên cứu về lịch sử điện ảnh Việt
Nam, chúng tôi chỉ thấy nhắc rất hạn chế đến đô thị.
Cuốn Lịch sử Điện ảnh Cách mạng Việt Nam sơ thảo do Cục Điện ảnh
xuất bản năm 1983 thể hiện rất rõ quan điểm đó. Cuốn sách phê phán những
đạo diễn “bị cuốn hút bởi những cảnh, những đoạn ly kỳ, hấp dẫn như những
cuộc săn đuổi hon-da, xe hơi trên đường phố, tạo nên những màn bí ẩn trong
hang ổ của bọn địch và những mánh lới của bọn chúng” [36, tr.340, tr.341].
Cuốn sách có ý ngợi khen những đạo diễn biết “tiết chế, không lạm dụng
những cảnh ăn chơi đàng điếm của cuộc sống sa đọa cũ mà nhân vật đã trải
qua” [36, tr.343].
Cuốn Lịch sử Điện ảnh Việt Nam do Cục Điện ảnh xuất bản năm 2006
đã lý giải vì sao mảng đề tài đương đại, trong đó có chủ đề đơ thị rất ít được
làm phim. “Có thể nói đề tài đương đại là mảng đề tài được nhiều người
mong đợi, công luận “thúc giục” và thường được đánh giá là thiếu trong “bố
cục” của điện ảnh phim truyện suốt nhiều năm. Tuy vậy, nhìn cho cơng bằng
thì đất nước có nhiều sự kiện, nhiều bước ngoặt lịch sử như Việt Nam, cuộc
sống đương đại luôn gắn liền với quá khứ, vì vậy trong những phim đề tài
8
37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.99
z
37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.33.44.55.54.78.655.43.22.2.4.55.2237.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.66
chiến tranh hoặc hậu chiến thường có mối liên quan đến hiện tại và phim đề
tài đương đại lại nằm trong sự gắn kết với quá khứ” [37, tr.303].
Cuốn sách này có nhắc đến thời kì điện ảnh “mì ăn liền” (1989 – 1995)
chủ yếu làm phim về đề tài thành thị, nhưng thành thị chỉ là bối cảnh hào
nhoáng “làm nền cho những cuộc tình trắc trở hoặc số phận éo le của những
“cô chiêu cậu ấm”, những “chàng nàng” nhàn rỗi và sung mãn, những cô gái
quê bị lường gạt. Nói cách khác, thành thị đương đại chỉ là “lớp váng” nổi lên
trên những câu chuyện xa rời thực tế xã hội và gần với thủ thuật câu khách”
[37, tr.303]. Cuốn sách đánh giá những bộ phim do các hãng phim nhà nước
sản xuất “bám sát cuộc sống đương đại ở thành thị, bám sát sự chuyển hóa xã
hội từ cơ chế kinh tế bao cấp sang kinh tế thị trường” [37, tr.303]. Phải kể tới
các tác phẩm tiêu biểu: Vị đắng tình yêu (1991), Lương tâm bé bỏng (1992),
Hãy tha thứ cho em (1992), Trở về (1994), Nước mắt thời mở cửa (1996),
Mùa ổi (2000), Tết này ai đến xông nhà (2002), Vua bãi rác (2002), Lưới trời
(2003), Gái nhảy (2003)… Cuốn sách mới chỉ cập nhật tới năm 2003, có điểm
qua rất ít về dịng phim thương mại (phát triển đầu năm 2000) và tất nhiên
không nhắc tới phim độc lập vì thời gian này phim độc lập đang trong giai
đoạn hình thành.
Qua khảo sát chúng tơi thấy trên thị trường chưa có một cuốn sách nào
nghiên cứu riêng về phim độc lập. Cuốn sách mới xuất bản năm 2017, Cánh
chim trong gió [26] là một trong những cuốn sách hiếm hoi có bài viết về
phim độc lập, nhưng không đề cập đến KGĐT trong phim độc lập. Chúng tơi
đã tìm thấy một số luận văn chọn phim độc lập làm đối tượng nghiên cứu
như: Vấn đề phái tính trong điện ảnh Việt Nam đương đại (qua Trăng nơi đáy
giếng, Cánh đồng bất tận và Bi, đừng sợ) [47]; Bộ phim Bi, đừng sợ! (Phan
Đăng Di), Bến không chồng (Lưu Trọng Ninh) và Trăng nơi đáy giếng
(Nguyễn Vinh Sơn) dưới góc nhìn nữ quyền luận [21]; Âm hưởng phái tính và
nữ quyền trong điện ảnh đương đại qua 3 bộ phim Đập cánh giữa không
trung, 4 days 3 weeks 2 hours và Thelma and Louise [34]. Nhưng chưa có
9
37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.99
z
37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.33.44.55.54.78.655.43.22.2.4.55.2237.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.66
luận văn nào nghiên cứu về KGĐT trong dòng phim độc lập. Duy chỉ có 2 bài
viết của tác giả Hoàng Cẩm Giang, ĐHKHXH&NV (Đại học Quốc gia Hà
Nội) đề cập đến KGĐT trong phim độc lập, đó là: Ranh giới nông thôn thành thị trong điện ảnh Việt Nam đương đại: trường hợp phim của Phan
Đăng Di, viết cho Hội thảo Đô thị Thái Lan năm 2016 [55]; Mắc kẹt và giải
thốt: Đơ thị hóa và những đối thoại không gian trong phim của Phan Đăng
Di in trong tập Kỷ yếu hội thảo "Tiếp cận liên ngành trong nghiên cứu văn
học nghệ thuật tại Việt Nam: Thành tựu và triển vọng", năm 2017. Hai tham
luận này là những gợi ý đầu tiên, là cảm hứng cho chúng tôi thực hiện luận
văn này.
Chúng tôi đã khảo sát trên mạng internet và thấy có nhiều bài báo viết
về phim độc lập, nhưng khơng có bài viết nào đề cập đến KGĐT trong phim
độc lập.
Như đã trình bày trong phần Điểm qua những nghiên cứu về không
gian đô thị trong điện ảnh thế giới, các quốc gia phát triển đã có nền tảng
nghiên cứu rất phong phú về KGĐT trong điện ảnh. KGĐT trong điện ảnh
không chỉ thu hút những nhà nghiên cứu phim mà còn thu hút học giả của các
ngành xã hội học đơ thị, nhân học văn hóa, kiến trúc, dân tộc học… Riêng
ngành nhân học văn hóa cịn có một nhánh riêng là nhân học hình ảnh nghiên
cứu phương pháp ghi chép, sưu tầm bằng phim ảnh các loại hình tập quán,
sinh hoạt của các dân tộc. Việc nghiên cứu KGĐT trong dịng phim độc lập
khơng chỉ giúp nhận diện được đô thị Việt Nam đương đại, mà cịn cho thấy
những biến đổi về mặt kinh tế, chính trị, xã hội, phong tục, tập quán, cuộc
sống của con người Việt Nam trong giai đoạn đầu thế kỉ XXI. KGĐT trong
phim độc lập là một nguồn tư liệu vô cùng giàu có, là một đối tượng thú vị để
nghiên cứu. Nhận thấy cịn q ít nghiên cứu về KGĐT trong dịng phim độc
lập Việt Nam nên chúng tơi đã bắt tay vào thực hiện luận văn này.
10
37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.99
z
37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.33.44.55.54.78.655.43.22.2.4.55.2237.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.66
3. Đối tƣợng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận văn là KGĐT trong dòng phim độc lập
Việt Nam. KGĐT trong phim độc lập như là một hệ thống văn hóa, chứa đầy
những mã văn hóa về đời sống vật chất cũng như tinh thần của người Việt
Nam đương đại. KGĐT trong phim độc lập còn là một hệ thống ngơn ngữ
điện ảnh giàu có, cho thấy sự phát triển về diễn ngơn của dịng phim độc lập
so với các dịng phim chính tại Việt Nam.
4. Phạm vi nghiên cứu
Trong luận văn, chúng tôi tập trung nghiên cứu KGĐT thể hiện trong 3
bộ phim độc lập Bi, đừng sợ! của đạo diễn Phan Đăng Di, Homostratus của
đạo diễn Síu Phạm, Đập cánh giữa khơng trung của đạo diễn Nguyễn Hồng
Điệp, vì nhận thấy đây là 3 tác phẩm nổi bật nhất của dịng phim độc lập Việt
Nam.
5. Mục đích nghiên cứu
Đầu thế kỉ XIX, cuối thế kỉ XX xã hội Việt Nam có những đổi thay rất
lớn. Tồn cầu hóa đã khiến Việt Nam phải mở cửa đón những “luồng gió
mới”. Trong nước, chính trị, kinh tế, xã hội đều có những thay đổi lớn làm
ảnh hưởng sâu sắc đến cấu trúc xã hội, đến từng gia đình, từng cá nhân.
Những đổi thay này đã được các nhà làm phim độc lập nhanh nhạy nắm bắt.
Thông qua việc nghiên cứu KGĐT trong phim độc lập chúng tôi muốn dựng
chân dung tinh thần của xã hội Việt Nam trong giai đoạn chuyển đổi từ nông
thôn lên thành thị, chịu nhiều ảnh hưởng từ tồn cầu hóa.
6. Phƣơng pháp nghiên cứu
KGĐT trong phim độc lập là một hệ thống bao gồm tất cả những gì
thuộc về đời sống con người như ăn, ở, mặc, đi lại, kinh tế, chính trị, xã hội,
văn hóa... Chúng tơi sẽ chọn hướng tiếp cận chủ yếu là văn hóa học để có
một cái nhìn đa diện. Chúng tơi nghiên cứu KGĐT từ cấp độ hình tượng thẩm
mĩ và biểu tượng văn hóa. Trong đó, chúng tơi xem xét KGĐT trong mối
quan hệ với thời gian, xem xét cả căn tính, giới tính, đời sống sinh hoạt, tập
11
37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.99
z
37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.33.44.55.54.78.655.43.22.2.4.55.2237.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.66
qn của nhân vật. Ngồi ra, chúng tơi sẽ phân tích KGĐT trong sự tương tác
với các hệ thống giá trị truyền thống của văn hóa Việt Nam, để thấy KGĐT
góp phần hình thành nên căn tính con người Việt Nam trong thời đại mới.
Chúng tôi đồng thời kết hợp thêm hướng tiếp cận của xã hội học đô thị, nhân
học văn hóa, sinh thái học đơ thị để có thể hiểu sâu hơn về đối tượng nghiên
cứu. Chúng tôi chọn phương pháp thi pháp học để nghiên cứu hệ thống
khơng thời gian trong phim độc lập, nhằm tìm hiểu đặc trưng không gian nghệ
thuật của phim độc lập; phương pháp mỹ học để nghiên cứu hệ thống ngôn
ngữ điện ảnh của các bộ phim độc lập. Thao tác phân tích – tổng hợp, so
sánh, đối chiếu sẽ được dùng để phân tích, tổng hợp, so sánh các tác phẩm
điện ảnh trong nước với nhau, giữa các bộ phim trong và ngồi nước.
7. Cấu trúc của luận văn
Chương 1: Đơ thị, lịch sử đơ thị và dịng phim độc lập Việt Nam
Chương 2: Không gian đô thị như là hệ thống văn hóa
Chương 3: Khơng gian đơ thị như là hệ thống ngôn ngữ điện ảnh
Một số ký hiệu viết tắt trong luận văn
Không gian đô thị
KGĐT
Liên hoan phim
LHP
Nhà xuất bản
Nxb
Đập cánh giữa không trung
Đập cánh
Trang
tr.
Đại học Khoa học Xã hội & Nhân văn
ĐHKHXH&NV
Tên các bài báo, tác phẩm sẽ được in nghiêng
Ký hiệu cho phụ lục hình ảnh
Bi, đừng sợ!
B
Đập cánh giữa không trung
D
Homostratus
H
12
37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.99
z
37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.33.44.55.54.78.655.43.22.2.4.55.2237.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.66
CHƢƠNG 1. ĐƠ THỊ, LỊCH SỬ ĐƠ THỊ VÀ DỊNG PHIM
ĐỘC LẬP VIỆT NAM
1.1. Cơ sở lý luận
Phim độc lập châu Á ra đời từ đơ thị và gắn bó chặt chẽ với đô thị.
Trong các bộ phim độc lập ở châu Á, KGĐT không chỉ là không gian sống
của nhân vật, mà cịn là khơng gian nghệ thuật của nhà làm phim. Các nhà
làm phim độc lập Giả Chương Kha, Lâu Diệp, Vương Tiểu Soái (Trung
Quốc); Thái Minh Lượng (Đài Loan); Vương Gia Vệ (Hong Kong),
Apichatpong Weerasethakul (Thái Lan) và nhiều nhà làm phim độc lập ở
Philippines… đều lấy đô thị là đối tượng phản ánh. Các nhà làm phim độc lập
của Việt Nam như Phan Đăng Di, Nguyễn Hồng Điệp, Síu Phạm… cũng
khơng ngoại lệ.
Nhận thức được mối quan hệ chặt chẽ giữa phim độc lập và đô thị,
trong khuôn khổ luận văn này chúng tôi sẽ làm rõ khái niệm đơ thị và đơ thị hóa,
tìm hiểu lịch sử phát triển của đô thị Việt Nam. Bởi đô thị Việt Nam với tất cả
những đặc điểm của nó đã ảnh hưởng rất lớn đến cảm xúc, tư duy nghệ thuật của
các nhà làm phim độc lập, cũng như ảnh hưởng đến bộ phim họ làm ra.
1.1.1. Khái niệm đơ thị, đơ thị hóa và lược sử phát triển của đơ thị ở
Việt Nam
Đơ thị chính là thước đo trình độ văn minh của nhân loại. Nhà nhân học
nổi tiếng Gordon Childe đã xác định có một cuộc “cách mạng đô thị” (urban
revolution) tiếp sau cách mạng Đá mới. Đây là cột mốc đánh dấu việc con
người thoát khỏi lệ thuộc tự nhiên về mặt cư trú, biết tập hợp lại thành những
cộng đồng tụ cư đa quan hệ [10].
Theo từ điển Oxford, từ urban (đô thị) xuất hiện từ đầu thế kỉ XVII, có
gốc Latin là "urbanus" nghĩa là "thành phố". Từ đô thị được từ điển Oxford
13
37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.99
z
37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.33.44.55.54.78.655.43.22.2.4.55.2237.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.66
xếp loại tính từ, thể hiện đặc tính của thành phố, thành thị1. Từ urbanization
(đơ thị hóa) được từ điển Oxford định nghĩa: là một quá trình khiến một khu
vực trở nên thành thị hơn2.
Theo Lowry, đô thị được định nghĩa như là một nơi cư trú thường
xuyên của ít nhất 2.000 người và họ không tham gia sản xuất nông nghiệp. Họ
sống trong một phạm vi mà người này có thể đi bộ đến chỗ người kia sống.
Thành phố là nơi cư trú có mật độ đơng đúc với quy mơ dân số ít nhất là
100.000 người. Chan định nghĩa đơ thị hóa là một q trình đa diện và phức
hợp nhưng về cơ bản nó là biểu hiện về mặt không gian của sự chuyển dịch
cơ cấu lao động từ các hoạt động dựa trên nông nghiệp sang các hoạt động
dựa trên công nghiệp trong cấu trúc sản xuất [40, tr.41].
Các ngành khoa học cũng phát triển định nghĩa riêng về đơ thị, đơ thị
hóa sát với nhu cầu nghiên cứu của họ. Ngành Dân số định nghĩa đơ thị hóa
dựa trên các tiêu chí: Quy mơ dân số; Mật độ dân số; Tỷ lệ dân số tham gia
hoạt động sản xuất phi nông nghiệp; Chức năng hành chính của địa phương
[27, tr.139, tr.140]. Ngành Xã hội học đơ thị định nghĩa đơ thị hóa là sự di
dân từ nông thôn vào thành thị, là sự tập trung ngày càng nhiều dân cư sống
trong những vùng lãnh thổ địa lý hạn chế được gọi là các đô thị [29, tr.45].
Như vậy có thể thấy đơ thị hóa được xem là q trình tổ chức lại mơi
trường cư trú của nhân loại. Nhân loại từ chỗ chủ yếu ở nông thôn, khi thay
đổi phương thức sản xuất họ đã phát minh ra đơ thị và ngày càng có xu hướng
sống tập trung tại đô thị. Các nhà khoa học ngày càng ngả sang cách hiểu đơ
thị hóa như là một quá trình kinh tế - xã hội - lịch sử mang tính quy luật, trên
quy mơ tồn cầu.
1
2
/> />
14
37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.99
z
37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.33.44.55.54.78.655.43.22.2.4.55.2237.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.66
Lịch sử thế giới ghi nhận, dù đô thị của phương Tây ra đời sau đô thị ở
phương Đông, nhưng do kinh tế công thương nghiệp phương Tây phát triển
hơn, nên sau này đô thị của phương Tây đã phát triển vượt trội. Cuộc Cách
mạng Công nghiệp diễn ra cuối thế kỉ XVIII, đầu thế kỉ XIX ở phương Tây đã
làm bùng phát đô thị ở châu Âu và thế giới. Đơ thị hóa đã chuyển dịch tồn
bộ cơ cấu nền kinh tế từ nông nghiệp sang công nghiệp, thương mại và dịch
vụ. Năm 1890, có 6,5% dân số thế giới sống ở đô thị, tới năm 2014 tỉ lệ dân
cư đô thị là 50% [40, tr.42]. Theo Báo cáo về triển vọng đơ thị hóa thế giới
2014 của Liên hợp quốc công bố ngày 10/7/2014, tới năm 2050 sẽ có 66%
dân số thế giới sống ở đơ thị1.
Trong suốt chiều dài lịch sử phát triển, Việt Nam luôn được định danh
là một đất nước nông nghiệp với hằng số văn hóa truyền thống nơng nghiệp nơng thơn - nơng dân. Kinh tế, xã hội Việt Nam khơng có những phát triển
đột phá để tạo bước ngoặt cho đô thị. Các hình thái kinh tế - xã hội và hình
thái đô thị ở Việt Nam chuyển biến theo dạng thức kế thừa, tiệm tiến, cái sau
gối chồng lên cái trước và cái trước bảo lưu tồn đọng lại trong cái sau [10,
tr.276].
Đô thị ở Việt Nam ngay từ thời cổ đại đã rất khiêm tốn về quy mô, số
lượng và mật độ. Trải qua cả ngàn năm, đô thị vẫn không bứt phá bởi sự
khống chế hai đầu: sự kiểm sốt của nhà nước quan liêu tồn trị và sự níu kéo
bao vây của cộng đồng các làng xã. Ngồi ra ý thức hệ “trọng nơng ức
thương” đã kìm hãm sự phát triển hoạt động kinh doanh tự do, tiền đề của
phát triển đô thị. Nông thôn và thành thị có một mối quan hệ hịa đồng và
tương xâm. “Thị dân chưa bao giờ chịu cắt đứt mình với cái cuống nhau nông
thôn từng nuôi dưỡng họ, chưa bao giờ chịu để mình mất gốc. Đó là những
1
/>
15
37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.99
z
37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.33.44.55.54.78.655.43.22.2.4.55.2237.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.66
giai tầng thị dân khơng thuần nhất và chưa chín muồi” [10, tr.290]. Sự hòa
đồng dẫn đến sự bao vây, níu kéo của làng xã nơng thơn với đơ thị cả về vật
chất lẫn tinh thần. “… nó bảo lưu một nếp sống tùy tiện, một tâm lý manh
mún của tầng lớp nông dân trong một xã hội nông nghiệp lạc hậu. Nó khơng
tạo được một ý thức làm chủ tự do, tiến tới một xã hội công dân đô thị, như
trong quá trình của các thành thị Tây Âu” [10, tr.292].
Xã hội truyền thống của Việt Nam có đặc trưng nổi bật là sự tồn tại của
thế lưỡng nguyên đối trọng trên tất cả mọi mặt của đời sống: những yếu tố đối
lập nhau cùng tồn tại và đan xen, xung đột, đấu tranh với nhau nhưng cũng lại
nương tựa, bổ sung cho nhau, tạo nên một hiện tượng dung hợp mang tính
thỏa hiệp, góp phần thiết lập sự ổn định nhưng cũng hạn chế phát triển, dẫn
đến ngưng đọng và trì trệ. Thế lưỡng nguyên về kinh tế - chính trị - xã hội đã
tác động đến văn hóa tư tưởng. Trong những thế kỉ XVII – XVIII – XIX, nội
tâm người dân đô thị luôn bị giằng xé, đầy những nghịch lý lưỡng nan giữa
một hệ tư tưởng Nho giáo chính thống quy phạm với một thực trạng văn hóa
thống mở, vượt qua những lề thói cũ và mang tính nhân văn, giải phóng con
người [10, tr.292, tr.293, tr.294].
Đến thời kì hiện đại, đơ thị hóa tại Việt Nam ln gặp khó khăn bởi ách
đơ hộ của thực dân, và hai cuộc chiến tranh chống Pháp (1946 - 1954) và Mỹ
(1955 – 1975). Năm 1955, Việt Nam có 11% dân số là dân đơ thị. Sau năm
1985, dân số đô thị mới bắt đầu tăng. Năm 2009 tỉ lệ thị dân là 29,6%. Năm
2016, tỉ lệ thị dân chiếm 34,6% [29, tr.48, tr.49].
Q trình đơ thị hóa ở Việt Nam diễn ra chậm chạp, ở trình độ thấp,
phân hóa khơng đồng đều giữa các vùng miền, do chịu nhiều ảnh hưởng của
chiến tranh và cơ chế chính sách. Sự phát triển không đồng đều giữa đô thị và
nơng thơn kéo theo làn sóng di cư rất lớn của người nông thôn ra đô thị kiếm
việc làm, tạo nên “những tập đồn thơn dân trong lịng đơ thị” (urban
16
37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.99
z
37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.33.44.55.54.78.655.43.22.2.4.55.2237.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.66
villagers) [32, tr.45]. Kinh tế thị trường đã kích thích khát vọng làm giàu bằng
mọi giá của các cư dân dẫn đến một thứ “chủ nghĩa tư bản man rợ” (thuật ngữ
của nhà trí thức Nguyễn Khắc Viện), làm băng hoại những giá trị đạo đức tốt
đẹp của dân tộc [10].
Nhận xét của cố GS Trần Quốc Vượng: “Tiểu nông là nền xảng xã hội
Việt Nam cổ truyền và tâm thức, tâm lý tiểu nơng hay cái căn tính tiểu nông
vẫn là nét trội, nét bản chất của tâm lý, ý thức, văn hóa Việt Nam” [32, tr.22]
vẫn rất đúng với xã hội đô thị đương đại Việt Nam. Về cơ bản, đô thị Việt
Nam vẫn là sự pha trộn giữa thành thị và nông thôn, Việt Nam vẫn là “một cái
làng lớn” như nhận xét của GS Trần Quốc Vượng.
1.1.2. Khái niệm phim độc lập
Khái niệm phim độc lập ra đời cùng với nền điện ảnh lớn nhất thế giới,
điện ảnh Hoa Kỳ. Các hãng phim độc lập được định nghĩa là khơng có sự kết
hợp thành dây chuyền, không thuộc sở hữu của một hãng phát hành và cũng
không sở hữu một hãng phát hành nào. Một hãng phim độc lập có thể rất lớn
và có uy tín, hoặc nhỏ và khơng có vị thế, như các nhà sản xuất thể loại phim
giật gân hạng B [43, tr.499, 500].
Trong những năm 1950, máy quay cầm tay phát triển đã khiến việc làm
phim trở nên dễ dàng hơn. Tại Mỹ, các hãng phim độc lập bắt đầu bùng nổ,
chiếm lấy phân khúc sản xuất phim giật gân hạng B, phim gợi dục, đánh vào
thị trường dành cho thanh, thiếu niên. Vào những năm cuối thập niên 60, các
bộ phim độc lập kinh phí thấp đã đạt doanh thu đáng kể. Ví dụ phim độc lập
the Graduate (1967) chi phí hết 3 triệu USD, đem về 49 triệu USD. Đến cuối
thập niên 1980, có từ 200 đến 250 phim độc lập được phát hành mỗi năm, gấp
ba lần số lượng phim phát hành của các hãng phim [43, tr.246, tr.526].
Phim độc lập ra đời còn gắn với một xu hướng phát triển mạnh mẽ
trong những năm 50, đó xu hướng cá nhân. Các hãng phim độc lập tại Mỹ
17
37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.99
z
37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.33.44.55.54.78.655.43.22.2.4.55.2237.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.66
không chấp nhận điện ảnh chỉ là độc quyền của một vài hãng lớn, cá nhân nhà
làm phim muốn có tiếng nói riêng. Ở Mỹ các nhà làm phim có thể quyết định
lúc nào độc lập, lúc nào phụ thuộc vào các hãng phim “đại gia”. Các hãng
phim lớn thay vì kiềm chế, đã hợp tác với các nhà làm phim độc lập tạo ra
những bộ phim ăn khách. Sau này các hãng lớn còn thành lập các hãng sản
xuất phim theo phong cách phim độc lập. Những đạo diễn Mỹ như Afred
Hitchcok, Howard Hawks, Orson Welles, Fritz Lang, John Ford, Douglas
Sirk, Sam Fuller, Nicholas Ray… dẫu làm phim cho các hãng “đại gia”,
nhưng lại được các nhà phê bình của tạp chí Cashiers du Cinesma (Pháp)
đánh giá cao về tinh thần độc lập sáng tạo, vì họ đã dám chống lại kịch bản
mà các hãng phim áp đặt cho họ [5, tr.140].
Phim độc lập thường được hiểu là một bộ phim được thực hiện bởi ý
chí của một nhà làm phim, không phụ thuộc vào các hãng phim lớn, sản xuất
với kinh phí thấp, tự tìm cách phát hành. Nhưng với xu hướng hợp tác sản
xuất ngày càng phát triển, giờ đây có những bộ phim độc lập thu hút dàn sao
hạng A, với 50% kinh phí sản xuất do các hãng phim lớn tài trợ. Đó là cịn
chưa kể, các hãng phim “đại gia” đã thu mua các hãng phim độc lập và tung
ra thị trường sản phẩm phim dán mác “độc lập”. Những bộ phim đó có được
coi là độc lập không?
Để định nghĩa phim độc lập, giờ đây người ta có xu hướng căn cứ theo
quan điểm phim tác giả, qua những dấu hiệu dưới đây: Đạo diễn là một nghệ
sĩ (khác với tư cách đạo diễn như một kỹ thuật viên thông thường chỉ làm
nhiệm vụ thực hiện bộ phim trung thành với kịch bản); Đạo diễn tạo được sự
thống nhất về phong cách và đề tài qua các bộ phim. Anh ta sẽ thoát ly được
kịch bản để thể hiện những sáng tạo riêng của mình trong bộ phim; Phim tác
giả “giải cấu trúc” phim tự sự cổ điển, nó trọng hình thức kể hơn chính cả câu
chuyện, nên đơi khi thách thức sự kiên nhẫn của khán giả; Phim tác giả
18
37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.99
z
37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.33.44.55.54.78.655.43.22.2.4.55.2237.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.66
thường có cái kết để lửng vì họ quan điểm một bộ phim không thể giải quyết
rốt ráo mọi vấn đề trong đời sống [5, tr.157].
Trang đã dẫn định nghĩa phim độc lập của
những người làm trong lĩnh vực điện ảnh. Đạo diễn, nhà sản xuất Ted
Demme: “Nếu bộ phim thể hiện cá nhân của đạo diễn thì đó là phim độc lập”.
Biên kịch, đạo diễn Alan Rudolph: “Nếu anh thực sự độc lập thì khơng ai có
thể phân hạng anh và phân loại phim của anh (…). Tôi khơng nghĩ độc lập có
nghĩa là chống lại hệ thống, anh luôn phải phụ thuộc vào tiền bạc”. Nhà văn,
đạo diễn Michael Winterbottom: "Tôi nghĩ từ quan điểm làm phim, tôi chỉ
muốn làm bộ phim tôi thực sự muốn làm. Đó chính là định nghĩa tốt nhất về
phim độc lập. Người ta làm bộ phim họ muốn làm, hơn là làm việc trong các
hãng phim và làm phim cho các hãng đó” [57].
Đặt câu hỏi “Điều gì khiến một bộ phim độc lập trở nên độc lập?”, bài
viết của trường dạy điện ảnh trực tuyến Light Film Shool đã kết luận: “Chúng
tôi đã kết luận rằng một "bộ phim độc lập" được định nghĩa theo tinh thần của
nó. Bởi vì phim độc lập vốn đã rất rủi ro, hầu hết các bộ phim độc lập - bất kể
chúng được làm trong hay ngoài hệ thống các hãng phim lớn của Hollywood đều có ngân sách dưới 20 triệu đơ la” [60].
Ở châu Á, ngồi tính tác giả, người ta cịn phân biệt phim độc lập ở tính
chất “phản dịng chính” của nó. Thế hệ thứ 6 của điện ảnh Trung Quốc là tập
hợp những nhà làm phim độc lập rất thành cơng tại các LHP quốc tế nhưng
gặp khó khăn ở quê nhà. Những nhà làm phim như Trương Nguyên, Ngơ Văn
Quang, Vương Tiểu Sối, Hà Kiến Qn, Chương Minh, Giả Chương Kha,
Quản Hổ, Lộ Hộc Trường, Lâu Diệp, Vương Nhất Trì, Trương Dương… bị
coi là những “đứa con cơ độc, quái gở” của nền điện ảnh đại lục [19, tr.67,
tr.68]. Một số đạo diễn cịn có phim bị cấm chiếu ở Trung Quốc.
19
37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.99
z
37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.33.44.55.54.78.655.43.22.2.4.55.2237.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.66
Phim độc lập du nhập về Việt Nam mang đầy đủ đặc điểm của phim
độc lập thế giới. Nhà làm phim độc lập tiên phong tại Việt Nam là Phan Đăng
Di đã cho thấy tính tác giả rất rõ nét từ phim ngắn Khi tôi 20, Sen, đến phim
dài Bi, đừng sợ!, Cha, con và… Hay Síu Phạm ngay từ những phim đầu tiên
như Đó hay đây?, Homostratus đã cho thấy phong cách điện ảnh giàu tính thể
nghiệm, ứng dụng nhiều loại hình nghệ thuật vào điện ảnh. Hầu hết các phim
độc lập Việt Nam được làm bằng kinh phí do nhà làm phim bỏ ra, cộng với
nguồn vốn huy động từ các quỹ nước ngoài. Năm 2016, nhà làm phim Síu
Phạm đã thực hiện kêu gọi vốn cộng đồng (crowdfunding) để làm bộ phim
Con đường trên núi. Phim độc lập Việt Nam sau khi hoàn thành thường đi dự
LHP quốc tế, sau đó mới về phát hành trong nước.
Tóm lại, phim độc lập, đúng như tinh thần “độc lập” của nó, do một cá
nhân nhà làm phim khởi phát ý tưởng và tiến hành thực hiện. Nhà làm phim
độc lập như một tác giả, có phong cách nghệ thuật riêng và luôn cố gắng đi
tới cùng ý tưởng của mình. Ngồi ra, phim độc lập là phim nằm ngồi hệ
thống các hãng phim lớn, kinh phí làm phim được huy động từ nhiều nguồn
khác nhau, được phát hành bởi các hãng phát hành lớn hay nhỏ tùy thuộc vào
sức hấp dẫn của từng bộ phim.
1.2. Cơ sở thực tiễn
1.2.1. Lược sự phát triển của phim độc lập Việt Nam
Trước khi phim độc lập du nhập vào Việt Nam, ở Việt Nam tồn tại 2
dịng phim chính là dịng phim nhà nước và dòng phim thương mại.
Năm 2004, tổ chức Atelier Varan có trụ sở tại Paris (Pháp) vào Việt
Nam hợp tác với các tổ chức trong nước nhằm đào tạo các nhà làm phim tài
liệu theo phong cách tài liệu trực tiếp. Ngồi Varan, cịn có TPD (thành lập
2002, trực thuộc Hội Điện ảnh Việt Nam, do Quỹ Ford tài trợ), Hanoi Doclab
(thành lập năm 2009, do Viện Goethe tài trợ) [42]. Những trung tâm này đã
20
37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.99
z
37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.C.33.44.55.54.78.655.43.22.2.4.55.2237.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.66
thu hút rất nhiều người trẻ mê điện ảnh, góp phần hình thành nên cộng đồng
phim độc lập Việt Nam.
Những năm 2000, thành công của các nhà làm phim độc lập Trung
Quốc đã lan tới Việt Nam. Các nhà làm phim Trung Quốc đã chứng minh
không cần phải là người của các hãng phim lớn vẫn có thể làm phim. Họ đã
tìm sự trợ giúp của các quỹ văn hóa nước ngoài để thực hiện phim đầu tay.
Những bộ phim độc lập Trung Quốc chủ yếu làm về những con người bình
thường, dễ bị tổn thương trong xã hội, đã giúp nhà làm phim gặt hái thành
công tại các LHP quốc tế. Thành cơng đó đã mở ra hi vọng cho những nhà
làm phim trẻ Việt Nam.
Nhưng trước khi các nhà làm phim độc lập Việt Nam thực thụ ra đời,
các đạo diễn thuộc biên chế các hãng phim nhà nước mới là người đầu tiên
thử nghiệm làm phim độc lập, thể loại phim truyện dài. Phim Chơi vơi (2008)
của đạo diễn Bùi Thạc Chuyên và biên kịch Phan Đăng Di, phim Tâm hồn mẹ
(2011) của đạo diễn Nhuệ Giang dẫu là sản phẩm hợp tác của các hãng phim
nhà nước với các quỹ văn hóa nước ngồi, vẫn có thể coi là những phim độc
lập thời kì đầu. Đến năm 2013, đạo diễn hãng phim nhà nước Phạm Nhuệ
Giang mới chính thức làm một phim độc lập thực thụ là Lạc lối.
Năm 2010, Bi, đừng sợ! (2009), bộ phim do Phan Đăng Di viết kịch
bản và đạo diễn đã đem về 2 giải thưởng từ LHP Cannes, cùng một loạt giải
quốc tế khác. Đây là cộc mốc lịch sử quan trọng của dòng phim độc lập tại
Việt Nam. Thời gian này cịn có nhà làm phim độc lập Síu Phạm từ nước
ngồi trở về, giới thiệu 2 phim Đó hay đây? (2011), Homostratus (2013) với
phong cách rất độc đáo. Sau đó tới lượt Đập cánh (2014) của Nguyễn Hồng
Điệp đem về nhiều giải thưởng quốc tế. Ngoài ra phải kể tới “hiện tượng”
phim tài liệu độc lập Chuyến đi cuối cùng của chị Phụng (2014) của đạo diễn
21
37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.55.77.77.99.44.45.67.22.55.77.C.37.99.44.45.67.22.99
z
