Lịch sử thế giới tập 2

Tai Lieu Chat Luong



Lõch Sûã Thïë Giúái

PHÊÌN THÛÁ NHÊËT

THÚÂI TRUNG CƯÍ CHÊU ÊU
CHÛÚNG I

Tịnh hịnh thïë giúái vâo cëi thúâi
thûúång cưí
1. Hai àïë qëc cêìm àêìu vùn minh nhên loẩi. Àïë
qëc La Mậ vâ àïë qëc Trung Hoa.
2. Thïë giúái chia lâm hai vng riïng biïåt.
1. Vâo àêìu kó ngun Da Tư, thïë giúái chia thânh nhiïìu
qëc gia lúán cố thïí liïn lẩc vỳỏi nhau bựỗng ỷỳõng thuóy lờợn
ỷỳõng bửồ. Tỷồu trung coỏ hai àïë qëc chi phưëi cẫ hoân cêìu:
àïë qëc La Mậ úã phûúng Têy vâ àïë qëc Trung Hoa úã
phûúng Àưng. Hai àïë qëc êëy, àïìu cố mưåt nïìn vùn minh
rêët cao vâ cố thïí lâm thânh trung têm bẫo vïå hôa bịnh cho
nhên loẩi.
Thúâi kị chiïën tranh tân khưëc trûúác kó ngun Da Tư
2


Nguỵn Hiïën Lï - Thiïn Giang

àậ qua rưìi. Cấc dên tưåc lúán àïìu cố thïí tiïën triïín mưåt cấch
n ưín vâ tûå do vïì mổi mùåt.

Ngổn àëc soi sấng cẫ chêu Êu lâ àïë qëc La Mậ.
Cấc dên tưåc trong àïë qëc êëy tûåa hưì mën lịa bỗ tinh thêìn
chng tưåc àõa phûúng àïí cng hôa lêỵn trong mưåt àoân thïí
rưång lúán vûúåt ra ngoâi qëc giúái. Tịnh nhên loẩi núi hổ àậ
phất triïín àïën chưỵ hổ mën qụn ngưn ngûä riïng àïí cng
dng thûá ngưn ngûä cố tđnh cấch phưí biïën, àẩi àưìng lâ tiïëng
Hi Lẩp vâ La Tinh.
ÚÃ Trung Hoa, tịnh hịnh xậ hưåi cng tûúng tûå nhû thïë.
Sau khi Têìn Thy Hoâng thưëng nhêët lậnh thưí vâ nhâ Hấn
thay thïë nhâ Têìn xêy àùỉp nïìn qn ch. Trung Qëc àậ
thânh mưåt àïë qëc hng cûúâng vïì à cấc mùåt: kinh tïë,
chấnh trõ, vùn hốa, chi phưëi cẫ cấc nûúác lấng giïìng.
ÚÃ ÊËn Àưå, ấnh sấng vùn minh khưng kếm phêìn rẩng
rúä. Patali Poutra lâ mưåt th àư huy hoâng, trấng lïå vâo
bêåc nhêët hoân cêìu. Khoa hổc vùn nghïå xûá êëy àaä tiïën àûúåc
nhûäng bûúác chûa tûâng thêëy trïn lõch sûã.
Àïë qëc Sace, chiïëm trổn miïìn bùỉc xûá ÊËn Àưå, lâ núi têåp
hổp cấc ngìn vùn minh Hi Lẩp, Ba Tû, ÊËn Àưå, Trung Hoa.
Ba Tû cng cố mưåt nïìn vùn minh àấng kïí, nhûng vị
Ba Tû bõ àống khn giûäa àẩi lc, nïn vùn minh ca nûúác
êëy côn giûä thấi àưå chng tưåc ca mưåt qëc gia cư lêåp chó
biïët cố àõa vûåc ca mịnh.
Trûâ vùn minh Ba Tû, vùn minh La Mậ, Trung Hoa, ÊËn
Àưå àïìu cố tấnh cấch àẩi àưìng, mưåt sûác hêëp dêỵn huyïìn
3


Lõch Sûã Thïë Giúái

diïåu trân ra khùỉp thiïn hẩ vâ lưi cën mổi giưëng ngûúâi

xung quanh.
2. Ngôai nhûäng àïë qëc vâ qëc gia vùn minh nối trïn,
thïë giúái côn chia ra hai vuâng riïng biïåt.
Vuâng duyïn haãi tûâ Alexandre qua ÊËn Àưå, àïën Trung
Hoa. Cấc qëc gia thåc vng nây ùỡu nựỗm trong phaồm
vi aỏnh saỏng vựn minh cuóa phỷỳng Àưng vâ phûúng Têy.
Ngûúâi Ấ Rêåp àậ múã àûúåc nhûäng hẫi cẫng rêët phưìn thõnh;
qëc gia Mếorế do cấc hoâng tûã Ai Cêåp thaânh lêåp giûäa
Soudan, Chêu Phi, vaâo thïë kó thûá 6 trûúác kó ngun Da Tư
vâ xûá Abyssinie àaä tûâng tiïëp xuác mêåt thiïët vúái Ai Cêåp, àaä
chõu nhiïìu ẫnh hûúãng tưët àểp ca xûá nây vâ ca La Maọ; caỏc
nỷỳỏc nựỗm khoaóng giỷọa ấận ửồ vaõ Trung Hoa; Miïën Àiïån,
bấn àẫo Mậ Lai, Giao Chó, Chên Lẩp àïìu chõu ẫnh hûúãng
vùn minh ÊËn Àưå vâ Trung Hoa chi phưëi.
Nhûng sau lûng vng dun hẫi êëy côn cố mưåt vng
mâ ấnh sấng vùn minh khưng rổi túái, gưìm cố nhûäng phêìn
àẩi lc mïnh mưng chiïëm cẫ Trung Êu, Bùỉc Ấ, cao ngun
Têy Tẩng vâ gêìn trổn Chêu Phi.
Lâm ch vng nây lâ nhûäng giưëng dên du mc dậ
man: Hung Nư, Mưng Cưí, Thưí Nhơ K, Têy Tẩng úã Chêu
Ấ; Germanin, Scythes úã chêu Êu. Trịnh àưå vùn hốa coõn thờởp
keỏm, hoồ sửởng bựỗng chựn nuửi vaõ cỷỳỏp giờồt, lâm thânh mưåt
biïín ngûúâi ln ln chuín àưång, trân tûâ chưỵ nây àïën chưỵ
kia, quanh nùm chinh chiïën. Mc àđch chiïën tranh ca hổ
lâ chiïëm àoẩt ca cẫi, bùỉt ngûúâi lâm nư lïå, vâ chiïën tranh
hổ gêy ra bao giúâ cng hïët sûác tân khưëc.
4


Nguỵn Hiïën Lï - Thiïn Giang

Khi cấc àïë qëc Têy phûúng vâ Àưng phûúng côn
cûúâng thõnh, giưëng rúå hấo chiïën êëy khưng thïí vûúåt khỗi
biïn giúái khu vûåc hổ sinh sưëng. Nhûng àïën thïë kó thûá 3
sau T.C., àïë qëc La Mậ cng nhû àïë qëc Trung Hoa
bùỉt àêìu lêm vâo tịnh trẩng khng hoẫng, thoấi hốa vâ suy
nhûúåc, khưng à sûác ngùn cẫn hổ àûúåc nûäa. Àïën cëi
thïë kó thûá 4, hổ trân ngêåp vâo cấc nûúác vùn minh nhû
nûúác vúä búâ. Àêìu thïë kó thûá 5, hổ nghiïỵm nhiïn lâm ch
cẫ Têy Àïë qëc La Mậ.
Trong cåc khng hoẫng ghï gúám nây chó cố àïë
qëc Trung Hoa côn àûáng vûäng àûúåc mâ thưi. Phđa Bùỉc
nố thu ht àûúåc cấc rúå, phđa Nam tiïën ra túái búâ biïín, vâ
àêìu thïë kó thûá 6 ẫnh hûúãng ca nố àậ lan túái àẫo Tđch
Lan, phđa Nam ÊËn Àưå. Tuy nhiïn vïì sau mưåt phêìn vị sûå
phất triïín vïì mùåt biïín giẫm dêìn, mưåt phêìn vị ngûúâi Thưí
Nhơ K qëy rưëi úã Trung Ấ lâm cho sûå giao thûúng vúái
phđa Têy gùåp nhiïìu khố khùn, àïë qëc Trung Hoa trúã
thânh cư lêåp giûäa mưåt thïë giúái mưỵi ngây mưåt giâ cưỵi. Thïë
lûåc ca nố bao trm tûâ Giao Chó àïën Triïìu Tiïn vâ nïìn
kinh tïë thưëng nhêët ca nố à cho phếp nố sưëng vûäng
trong cấi tịnh trẩng cư lêåp êëy. Khi cẫ thïë giúái bõ tan rậ,
phên chia tûâng lơnh vûåc phong kiïën, thị nố gêy àûúåc thïë
qn bịnh trong chïë àưå chun chïë vâ dûåa vâo àố nố
tưìn tẩi ngốt hai ngaân nùm sau.

5


Lõch Sûã Thïë Giúái

TỐM TÙỈT
1) Cëi thúâi Thûúång cưí trïn thïë giúái àậ cố nhiïìu
àïë qëc vùn minh: Àïë qëc La Mậ, àïë qëc Trung
Hoa, àïë qëc ÊËn Àưå, àïë qëc Sace, àïë qëc Ba Tû.
Trong cấc àïë qëc êëy, àïë qëc La Mậ úã phûúng Têy vâ
àïë qëc Trung Hoa úã phûúng Àưng cố mưåt ẫnh hûúãng
mẩnh hún cẫ.
Àïë qëc La Mậ cêìm àêìu cấc nûúác chung quanh
búâ biïín Àõa Trung Hẫi: àïë qëc Trung Hoa chi phưëi
cấc dên tưåc Ấ Àưng.
2) Tuy nhiïn bïn cẩnh cấc dên tưåc vùn minh côn
cố nhiïìu giưëng ngûúâi dậ man chiïëm trổn Trung Êu,
Àưng Êu, Bùỉc Ấ cao ngun, Têy Tẩng vâ gêìn hïët àẩi
lc chêu Phi. Cấc giưëng ngûúâi man rúå naõy sửởng bựỗng
nghùỡ chựn nuửi vaõ giựồc cỷỳỏp.
Cuửởi thùở kú thûá 4 nhên cấc àïë qëc La Mậ vâ
Trung Hoa suy ëu hổ xêm lùng cấc vng Têy vâ Bùỉc
Trung Hoa, chiïëm cûá Têy àïë qëc La Mậ, àấnh phấ
cấc nûúác Àõa Trung Hẫi, Àưng Êu vâ múã àêìu thúâi kị
Trung cưí vâ úã chêu Êu.

6


Nguỵn Hiïën Lï - Thiïn Giang

CHÛÚNG II

ÀÏË QËC LA MẬ SAU KHI CẤC RÚÅ

XÊM LÙNG
1. Cấc Rúå xêm lùng Têy àïë qëc La Mậ.
2. Vûúng qëc Franc vâ giông Mếrovingien.
3. Tịnh hịnh xûá Gaule dûúái triïìu Mếrovingien.
4. Àưng àïë qëc La Mậ vâ vua Justinien.
5. Àïë qëc Hi Lẩp.
1. Cëi thïë kó thûá 4, àïë qëc La Mậ chia ra lâm hai:
Àưng àïë qëc vâ Têy àïë qëc. Trong khoẫng thïë kó thûá
5, giưëng Germain bõ giưëng Hung Nư àấnh àíi phẫi trân
vâo àïë qëc La Mậ mâ trûúác kia hổ àậ xêm nhêåp rêët àưng.
Khi xêm lùng cấc qëc gia vùn minh trong àïë qëc La
Mậ bổn Rúå nây khếp lẩi mưåt thúâi kị, thúâi kị thûúång cưí, vâ
àấnh dêëu mưåt thúâi kị múái, thúâi kị trung cưí trong lõch sûã
loâi ngûúâi úã chêu Êu.
Tuy nhiïn trong cấc cåc xêm lùng nây, giưëng Rúå
khưng thïí àùåt chên lïn toân bưå àïë qëc La Mậ. ÚÃ Àưng àïë
7


Lõch Sûã Thïë Giúái

qëc, cấc hoâng àïë La Mậ côn à sûác chêån àûáng hổ lẩi, vâ
giûä àûúåc mưåt vng àêët khấ rưång gưìm cố bấn àẫo Ba Nhơ
Cấn àïën Danube úã chêu Êu, Tiïíu Ấ vâ Syrie úã chêu Ấ, Ai
Cêåp vâ Cyrếnaique. Tẩi vng êëy àậ cố nhûäng àư thõ quan
trổng nhû Athênes Alexadrie vâ Constantinople.
Têy àïë qëc thị trấi lẩi, lổt hùèn vâo tay Rúå. Rúå Vandale
chiïëm cûá phđa Nam Y Pha Nho vâ Phi Chêu(1); Ostrgoth,
xûá (2); Visigoth xûá Y Pha Nho vâ phđa Nam xûá Gaule(3)
cho àïën sưng Loire; Burgondre, lûu vûåc sưng Rhưne(4);

Franc, toân xûá Bó.
2. Cëi thïë kó thûá 5 vâ àêìu thïë kó thûá 6, Clovis mưåt
ưng vua Franc thåc nhốm Salien(5), tûâ Bó xua qn qua
xûá Gaule, chiïëm cûá tôan xûá êëy.
Cố sûác khỗe vâ mûu lûúåc. Clovis àấnh diïåt dêìn cấc
t trûúãng bưå lẩc khấc, båc toân thïí cấc ngûúâi Franc tưn
mịnh lïn lâm vua, rưìi do àố thưëng nhêët àûúåc mưåt dên tưåc
(1)
(2)
(3)
(4)

5,6 triïåu dên, chûâng 80 ngân ngûúâi Vandales.
4,5 triïåu dên – 100.000 ngûúâi.
Cuäng vêåy.
2.500 ngûúâi – Toaân dên àïë quöëc 50 triïåu ngûúâi. Rúå khöng àïën
1.000.000.
(5) Ngûúâi Franc rêët can àẫm vâ rêët thiïån chiïën. Khi lêm naồn hoồ
hay duõng buỏa caỏn ngựổn, giaỏo lỷỳọi bựỗng, oaón gûúm båc dêy
cố thïí thay thïë cho cêy lao. Hổ khửng ửồi maọo, mang giaỏp muọ
chú duõng caỏi khiùn bựỗng gửợ hoựồc bựỗng miùn liùợu (mửồt thỷỏ liùợu
caõnh mùỡm boồc da). Ngûúâi Franc chia thânh hai ngânh: Salien
vâ Ripuaire. Mưỵi nhốm lẩi chia thânh bưå lẩc. Mưỵi bưå lẩc cố möåt
öng tuâ trûúãng.
8


Nguỵn Hiïën Lï - Thiïn Giang

hng cûúâng trïn mưåt àõa vûåc rưång tûâ dậy Pyrếnếes àïën

sưng Weser, Danube bao gưìm cẫ xûá Thuringe, Germanie
vâ vûúng qëc thåc ngûúâi Burgondes.
Súã dơ Clovis chiïën thùỉng àûúåc dïỵ dâng lâ nhúâ cố phấi
tùng lûä Da Tư gip sûác. Khi lïn lâm vua, Clovis lâ ngûúâi
ngoẩi àẩo. Nhûng vị kïët hưn vúái mưåt cưng cha trong àẩo
Da Tư(1), ưng chõu lâm phếp rûãa tưåi(2). Do àố phấi tùng lûä
Da Tư mûúån tay ưng àïí trûâ diïåt cấc t trûúãng theo àẩo
khấc thûúâng lâm trúã ngẩi sûå phất triïín quìn lúåi vêåt chêët
vâ tinh thêìn ca ngûúâi trong àẩo Da Tư.
Cấc vua Mếrovingien nưëi dội Clovis, giûä nghiïåp àûúåc
túái nùm 751.
Nhûng sau khi Clovis chïët rưìi, tc phên chia tâi sẫn
lâm cho dên tưåc Franc trúã thânh rúâi rẩc. Mưỵi lêìn cố mưåt
ưng vua chïët thị trong nûúác lẩi sinh loẩn vị tc phên chia
êëy. Cấc hoâng tûã àấnh nhau quët liïåt àïí giânh giêåt, giânh
ngưi khiïën vûúng qëc Franc phẫi bõ qua phên.
Nhûäng vua trõ vị vâo khoẫng 639-752 àïìu lâ bêët lûåc,
lûúâi biïëng. Chđnh quìn lổt vâo tay bổn àẩi thêìn.
Vua câng ëu thị bổn vộ sơ bêëy lêu àûúåc vua cùỉt àêët
ban thûúãng cưng lao mẩnh dêìn lïn, húåp thânh mưåt àùèng
cêëp àõa ch q tưåc rêët cûúâng ngẩnh. Rưët lẩi vua khưng
(1) Clotildi.
(2) Sûå rûãa tưåi nây xẫy ra nùm 496 do giấo sơ Sainte Rếmy úã Renims,
Clovis chõu phếp rûãa tưåi cng vúái 3.000 vộ sơ ca mịnh. Tûâ àố
Clovis trúã thânh mưåt ngûúâi phng sûå àùỉc lûåc àẩo Da Tö.
9


Lõch Sûã Thïë Giúái

giûä àûúåc chđnh quìn nûäa mâ àïí lổt vâo tay quan cung
trûúãng(1). Chûác quan nây ban àêìu chó lâ kễ hêìu cêån ca
vua, sau thânh ra mưåt võ phố vûúng quët àoấn hïët mổi
viïåc triïìu àịnh.
Trong thúâi kị suy vong, xûá Gaule chia lâm nhiïìu khu vûåc tưí
chûác thânh nhûäng vûúng qëc riïng biïåt: xûá Austrasie úã vng
sưng Meuse, sưng Rhin; xûá Neustrie úã vng Têy Bùỉc xûá Gaule;
xûá Burgondie úã vng sưng Sne vâ sưng Rhưne; xûá Aquitaine
úã vng Nam sưng Loire. Hai xûá Austrasie vâ Neustrie ln ln
xung àưåt nhau. Chó cố hai xûá Burgondie vâ Aquitaine côn giûä
àûúåc ẫnh hûúãng ca vùn minh La Mậ thưi.
3. Thúâi àẩi Mếrovingien, sûã gia cho lâ thúâi àẩi man rúå
hóåc mën trúã lẩi tịnh trẩng man rúå.
Chđnh trõ trong thúâi àẩi nây bao gưìm nhûäng têåp tc
ca ngûúâi man rúå vâ ngûúâi cưí La Mậ hưỵn húåp. Vua chó giûä
àûúåc mưåt hû võ vâ thûúâng bõ phïë, bõ giïët. Bổn vộ sơ khưng
cố phô vua mâ dûåa vâo thïë lûåc vua àïí cûúáp giêåt.
Mën tấi lêåp uy quìn, vua cưë bùỉt chûúác cấc hoâng
àïë La Mậ, tûå xûng tûúác hiïåu, lêåp cung àiïån, tưí chûác triïìu
àịnh nghi vïå nhû cấc hoâng àïë êëy. Nhûng rưët cåc hổ chó
theo àûúåc mưåt cấch vng vïì cấi vỗ bïn ngoâi khưng à
tẩo cho hổ mưåt cht uy quìn nâo àấng kïí.
Phấp låt vâ cấch tưí chûác xûã phẩt cng àïìu cố tđnh
cấch man rúå. Mưỵi xûá cố mưåt thûá phấp låt riïng vâ khi xûã
(1) Ngûúâi quẫn àưëc cung àiïån vua.
10


Nguỵn Hiïën Lï - Thiïn Giang

tưåi, quan tôa phẫi dng phấp låt ca tûâng xûá mâ xûã ngûúâi
trong xûá êëy(1).
Phong tc cng hïët sûác dậ man vâ thư lêåu. Hêìu nhû
cấc vua àïìu phẩm tưåi sất nhên. Vua Clotaire ler dng dao
bêìu giïët chấu vâ cho xûã giẫo con àễ lâ Chram.
Nẩn nhên chđnh ca chïë àưå tân khưëc êëy lâ àấm dên
chng hên ëu. Hổ phẫi êín np dûúái bống giấo àûúâng.
Vâ lc êëy chó cố giấo àûúâng lâ côn à sûác àûúng àêìu vúái
bổn vua cha, che chúã nhên dên, ra lõnh cêëm tân sất nư
lïå. Nhúâ nố mâ vùn minh La Mậ úã xûá Gaule àûúåc cûáu vận
mưåt phêìn nâo.
4. Trïn àêy lâ tịnh hịnh àïë qëc La Mậ úã phđa Têy.
Côn phđa Àưng thị vâo cëi thïë kó thûá 5, Àïë qëc La Mậ
côn tưìn tẩi àûúåc, nhûng tûúng tûå mưåt ngổn àên sùỉp tùỉt.
(1) Nïëu phaồm nhờn chửởi vaõ quan toõa khửng uó bựỗng chỷỏng àïí xûã
thị phấp låt cho viïån àïën cấch thđ nghiïåm vâ cấch cêìu Cha
xûã phẩt. Thđ nghiïåm thị ngûúâi ta dng nûúác vâ lûãa. Kễ bõ cấo
phẫi nhng hai bân tay vâo nûúác àun sưi, hóåc cêëm mưåt thỗi sùỉt
nung àỗ ài đt bûúác. Ba ngây sau, nïëu tay khưng bõ bỗng hóåc dêëu
bỗng cố mưåt trẩng thấi àùåc biïåt nâo àố thị tưåi nhên àûúåc coi lâ
vư tưåi. Cêìu Cha xûã phẩt thị ngûúâi ta cho ngun cấo vâ bõ cấo
hóåc nhûäng vộ si4 àẩi diïån cho ngûúâi êëy àêëu kiïëm vúái nhau.
Bïn nâo thùỉng àûúåc lâ ngûúâi vư tưåi, vị theo hổ Cha khưng bao
giúâ àïí kễ vư tưåi phẫi thua phẫi chïët.
Nhûäng cấch xûã phẩt nây cng tûúng túå nhû cấch xûã phẩt ca
vâi giưëng Mổi úã ni Trûúâng Sún nûúác ta. Nhûäng Mổi êëy bùỉt bõ
cấo nhêån ëng thêåt nhiïìu rûúåu, hóåc trêìm mịnh trong nûúác,
hóåc àûa tay vâo lûãa mâ khưng viïåc gị thị àûúåc coi lâ vư tưåi.

11

Lõch Sûã Thïë Giúái

Tịnh hịnh trong ngoâi àïìu hưỵn àưån. Ngoâi thị cấc Rúå
àe dổa. Rúå Hung Nư, Slave, ngûúâi Bẫo Gia Lúåi tân phấ vng
biïn giúái Danube; ngûúâi Ba Tû, Ấ Rêåp toan xêm chiïëm cấc
tónh Ấ Chêu. Trong thị nhûäng cåc mûu phẫn, bẩo nghõch
nhen nhốm cng khùỉp. Vua thũ sa oồa, ngửi vua nựỗm trong
tay boồn aõn bâ, bổn vộ tûúáng. Dên chng cng khưí hïët
sûác phêỵn ët vâ chûåc cố dõp lâ nưíi loẩn.
Giûäa tịnh thïë nguy ngêåp êëy, Justinien àûáng lïn khưi
phc lẩi àïë qëc. Lêìn lûúåt ưng àấnh dểp àûúåc Rúå Vandale,
Ostrogoth, Wisigoth, thêu lẩi nhûäng lậnh thưí Bùỉc Phi (533534) Àẩi Lúåi (535-554) vâ cng Àưng nam Y Pha Nho
(554). Trûâ xûá Gaule vâ cấc tónh ven biïín Àẩi Têy Dûúng
ca xûá Y Pha Nho, àïë qëc La Mậ thêu hưìi lẩi àûúåc gêìn
hïët àêët àai c.
Àấnh dểp xong, Justinien quay sang kiïën thiïët. Vïì
phấp àiïín ưng cho sûu têåp lẩi ngun bẫn nhûäng phấp l
La Mậ, lổc bỗ nhûäng phêìn tûúng phẫn àïí lâm thânh mưåt
bưå phấp àiïín tưíng húåp têët cẫ cấc khuynh hûúáng cùn bẫn
ca phấp l La Mậ.
Ưng cho kiïën trc khùỉp àïë qëc nhûäng thânh trị, cêìu
cưëng, bïånh viïån, nhâ tùỉm cưng cưång, tu viïån, giấo àûúâng,
cung àiïån. Giấo àûúâng Sainte Sophie lâ mưåt kiïën trc vơ
àẩi nhêët úã thânh Constantinople.
Nhûng vua Justinien xa xó quấ àưå. Cấi vỗ ngoâi huy
hoâng, trấng lïå mâ ưng tẩo ra cho mịnh àố khưng à che
àêåy phêìn thưëi nất, àưìi bẩi bïn trong. Chiïën tranh tưën kếm,
triïìu àịnh hoang phđ, dên chng khưng kham nưíi nhûäng

12


Nguỵn Hiïën Lï - Thiïn Giang

gấnh nùång mưỵi ngây mưåt thïm, phẫi sa dêìn vâo cẫnh khưën
cng. Vị vêåy mâ búâ cội tuy àûúåc múã rưång, àïë qëc lẩi nghêo
nân kiïåt qụå. Vua Justinien vïì sau bõ dên chng oấn ghết.
5. Ưng chïët khưng àûúåc bao lêu thị búâ cội Àưng àïë
qëc La Mậ bõ thêu hểp lẩi. Cëi thïë kó thûá 6, ngûúâi Lombard chiïëm phđa Bùỉc nûúác ; ngûúâi Wisigoth àoẩt lẩi miïìn
Àưng nam xûá Y Pha Nho. Thïë kó thûá 7, Rúå Slave vâ ngûúâi
Bẫo Gia Lúåi, kếo vâo Ba Nhơ Cấn, ngûúâi Ấ Rêåp lâm ch
cấc xûá Syrie Ai Cêåp vâ Bùỉc Phi. Thïë kó thûá 8, Rúå Franc
chiïëm gêìn hïët nûúác YÁ: Dêìn dêìn àïë qëc La Mậ gom lẩi
trong phẩm vi àïë qëc Hi Lẩp mâ ngûúâi ta cng gổi lâ àïë
qëc Byzantin(1) gưìm nhûäng xûá thåc ẫnh hûúãng Hi Lẩp
lâ xûá Hi Lẩp, Macếdoine, Thrace, Tiïíu Ấ.
Àïë qëc Byzantin tưìn tẩi túái nùm 1453, tûác lâ nùm qn
Thưí Nhơ K chiïëm cûá Constantinople. Trong khoẫng thúâi
gian chđn thïë kó, àïë qëc gùåp nhiïìu biïën cưë xẫy ra liïn tiïëp:
tưn giấo xung àưåt, àẫo chđnh, bẩo loẩn. Mưỵi lêìn thay àưíi
triïìu àẩi lâ mưỵi lêìn cố bi kõch àêỵm mấu diïỵn ra.
Tuy nhiïn àïë qëc Byzantin cng àïí lẩi àûúåc nhûäng
trang sûã khấ vễ vang. Nố bẫo vïå àûúåc búâ cội, chiïën thùỉng
nhûäng kễ àõch túái xêm lêën khưng ngúát. Ngûúâi Ấ Rêåp, ngûúâi
Bẫo Gia Lúåi, ngûúâi Nga àấnh Constantinople, nhûng lêìn
lûúåt bõ thẫm bẩi trûúác thânh nây. Àïë qëc Byzantin lc êëy
quẫ thêåt lâ trung têm vùn minh ca mưåt chêu Êu bõ ngûúâi
(1) Gổi lâ Àïë qëc Byzantin vị th àư lâ Constantinople trûúác kia
gổi lâ Byzanc.

13


Lõch Sûã Thïë Giúái

Rúå giây àẩp. Cấc dên tưåc Àưng Êu nhû Serbe, Baão Gia Lúåi,
Nga chõu aãnh hûúãng vùn hốa Byzantin(1).

TỐM TÙỈT
1. Àêìu thïë kó thûá 5, cấc Rúå chiïëm cûá toân cội Têy
àïë qëc La Mậ. Àẩi bưå phêån xûá Gaule lổt vâo tay Rúå
Burgonde, Wisigoth vâ Franc.
2. T trûúãng Franc lâ Clovis theo àẩo Da Tư vâ
nhúâ phấi tùng lûä gip àúä, tốm thêu àûúåc mưåt lậnh
thưí tûâ dậy Pyrếnếe àïën sưng Weser. Nhûng khi Clovis
chïët, cấc vua kïë nghiïåp – gổi lâ Mếrovngien – chia xûá
Gaule ra nhiïìu vûúng qëc nhỗ: Austrasie, Neustrie,
Burgondie, Aquitaine.
3. Cấc vua nây àïìu lûúâi biïëng, bêët lûåc. Cấch cai
trõ thị vng vïì; phong tc thị mổi rúå. Vùn minh La Mậ
àậ àïën hưìi xïë bống. Dên chng hïët sûác àiïu linh, chó
côn trưng cêåy mưåt phêìn nâo vâo sûå che chúã ca giấo
hưåi mâ thưi.
4. Àïën thïë kó thûá 6, Àưng àïë qëc La Mậ cng
túái lc lêm nguy. Bïn ngoâi thị Rúå xêm lêën, bïn trong
thị bẩo loẩn nưíi lïn. Nhûng Justinien chiïëm lẩi àûúåc
Àẩi Lúåi, Bùỉc Phi, mưåt phêìn Y Pha Nho vâ lo tưí
chûác lẩi viïåc cai trõ, àùåt phấp àiïín, kiïën trc àïìn àâi.
(1) Xem chûúng V: Àïë qëc BYZANTIN vâo thúâi Trung cưí.
14

Nguỵn Hiïën Lï - Thiïn Giang

Nhûng Justinien cng lâ mưåt ưng vua xa xó, lâm cho
nûúác nghêo, dên khưí.
5. Justinien chïët, Rúå lẩi xêm lêën. Àïë qëc ca
Justinien bõ thêu hểp lẩi thânh qëc gia Byzantin.
Nhûng àïën giûäa thïë kó 15, khi qëc gia nây tiïu diïåt,
vùn minh ca nố vêỵn côn rûåc rúä.

15


Lõch Sûã Thïë Giúái

CHÛÚNG III

SÛÅ BÂNH TRÛÚÁNG CA ÀẨO DA TƯ
1. Ngun nhên phất triïín ca àẩo Da Tư.
2. Giấo hoâng Grếgoire de Grand.
3. Àẩo Da Tư toân thõnh.
1. Àêìu thïë kó thûá 5 khi qn àưåi La Mậ rt khỗi àẫo
Bretagne thị rúå Angle vâ Saxon tûâ vng Elbe kếo túái xêm
chiïëm àẫo nây, dûång thânh xûá Angleterre(1). Àïën thïë kó
thûá 6, hổ tưí chûác thânh nhiïìu vûúng qëc nhỗ.
ÚÃ , sau khi vûúng qëc ca Rúå Ostrogoth bõ qn àưåi
Justinien tiïu diïåt, uy quìn cấc hoâng àïë Constantinople
àûúåc tấi lêåp (555)(2).
Trong tịnh hịnh hưỵn loẩn êëy, dên gian àïìu sưëng trong

cẫnh khng khiïëp, biïët cố nay mâ khưng biïët cố mai. Hổ
(1) Angle ngûúâi Angle; tre: àêët. Angleterre: àêët ca ngûúâi Angle.
(2) Kinh thânh La Mậ lc êëy, sau nhiïìu lêìn bõ bao vêy cûúáp giêåt,
bây ra mưåt cẫnh tûúång hoang phïë. Cấc lêu àâi trấng lïå biïíu hiïån
ca mưåt nïìn vùn minh rûåc rúä chó lûu lẩi mưåt àưëng àấ, gẩch. Dên
sưë mưåt triïåu chó côn àûúåc 50 ngaân.>
16


Nguỵn Hiïën Lï - Thiïn Giang

phẫi cêìu àêëng thiïng liïng che chúã, theo àẩo, àổc kinh
vâ vâo nhâ tu nûúng tûåa. Tưn giấo nhên àố mâ phất triïín
mẩnh, chi phưëi chùèng nhûäng àúâi sưëng tinh thêìn mâ cẫ àúâi
sưëng chđnh trõ ca mổi ngûúâi.
Giấo hoâng trûúác kia chó lâ mưåt àẩi diïån tưëi cao ca tưn
giấo, uy quìn úã trong phẩm vi tưn giấo mâ thưi. Nhûng vị
nûúác bõ xêm lêën, àêët àai bõ chia xễ, hoâng àïë khưng àûúåc
tưn trổng, Giấo hoâng thûâa cú hưåi êëy tranh giânh quìn
lúåi, àõa võ vúái vua cha.
2. Grếgoire le Grand (Àẩi Giấo Hoâng Grếgoire (590604) lâ mưåt giấo hoâng àêìu tiïn biïët lúåi dng tịnh hịnh nối
trïn. Xët thên tûâ mưåt gia àịnh q tưåc La Mậ, ưng àem tâi
sẫn xêy cêët nhiïìu tu viïån, rưìi tûâ mưåt lậnh cha phong kiïën
ưng biïën thânh mưåt giấo sơ, dûåa vâo tưn giấo àïí tẩo mưåt
àõa võ quan trổng. Àûúåc cûã lâm giấo hoâng, ưng coi mịnh
lâ cha tïí trong nûúác. Ưng lo phông th àïë qëc, trûng
mưå binh lđnh, tưí chûác viïåc mua baán vêåt thûåc, thûúng nghõ
vúái quên àõch àang vêy thânh, àïì phông mổi nguy biïën cố
thïí xẫy túái. Àưìng thúâi ưng coi sốc viïåc quẫn trõ tâi sẫn ca
toân thïí giấo hưåi nhêët lâ úã . Uy quìn ca Giấo hoâng do

àố vûúåt khỗi phẩm vi thânh La Mậ, lan rưång ra khùỉp nûúác.
Trong giấo hưåi, Giấo hoâng thi hânh nhiïìu cẫi cấch,
cho soẩn sấch dẩy tùng lûä vâ tùng cûúâng àûác tin ca giấo
àưì. Ưng àem tưn giấo tun truìn vâo cấc nûúác ngûúâi
Rúå chiïëm cûá.
Rúå Wisigoth, Lombard, nhêët lâ Anglo-Saxon theo àẩo
Da Tư rêët àưng.
17


Lõch Sûã Thïë Giúái

3. Giấo hoâng Grếgoire chïët, nhûng cưng viïåc truìn
àẩo vêỵn àûúåc tiïëp tc rêët mẩnh. Toân thïí ngûúâi Anglo-Saxon
àïìu thânh giấo àưì. Vâo cëi thïë kó thûá 7 (685), mưåt giấo
hưåi ca ngûúâi Anglo Saxon àûúåc thânh lêåp, trung thânh
vúái hưåi thấnh La Mậ hún hïët. Khoẫng thïë kó thûá 7 vâ thûá
8, cấc tu viïån ca giấo hưåi êëy lâ cú súã khẫo cûáu khoa hổc
vâ vùn chûúng quan trổng nhêët úã chêu Êu.
Phong trâo truìn giấo lan rưång vâo cẫ xûá Germanie.
Àïën giûäa thïë kó thûá 8, nhúâ sûå hoẩt àưång ca giấo sơ Boniface, chùèng nhûäng cẫ Têy Êu vâ mưåt phêìn xûá Germanie
tun truìn àẩo Da Tư mâ têët cẫ cấc giấo hưåi àïìu phc
tng tôa thấnh La Mậ.
Thïë kó thûá 8 (756), nhûäng qëc gia thåc giấo hưåi (Etats
de l’Eglise) àûúåc thânh lêåp, khiïën uy quìn Giấo hoâng
câng to hún. Ngun khi ngûúâi Lombard àïën chiïëm qn
Ravenne vâ hùm àổa Àưng àïë qëc La Mậ, Giấo hoâng
Etienne àïå nhõ cêìu cûáu vúái Pếpin le Bref úã Gaule. Àïí àïìn
ún giấo hoâng àậ lâm lïỵ tưn vûúng cho mịnh. Pếpin le
Bref àïën àấnh àíi ngûúâi Lombard (754-756) lêëy lẩi qån

Ravenne, rưìi khưng kïí àïën uy quìn Hoâng àïë La Mậ, àem
àêët êëy biïëu cho Giấo Hoâng. Tûâ àố sûå liïn lẩc giûäa thânh
La Mậ vâ Àưng àïë qëc La Mậ àoẩn tuåt hùèn. Giấo hoâng
lêëy qån Ravenne lêåp thânh qëc gia ca giấo – hưåi vâ trúã
thânh mưåt võ cha tïí cố uy quìn, cố thưí àõa vâ triïìu àịnh
nhû bao nhiïu àïë vûúng khấc(1).
(1) Mën biïët gưëc tđch àẩo Da Tư vâ Jếsus Christ ngûúâi sấng lêåp
àẩo êëy thị àổc Lõch sûã Thïë giúái cën I Nguỵn Hiïën Lï.
18


Nguyùợn Hiùởn Lù - Thiùn Giang

TOM TặT
1. Ngỷỳõi Anglo-Saxon xờm lêën xûá Bretagne, ngûúâi
Lombard xêm lêën nûúác YÁ, laâm cho tịnh hịnh Àưng àïë
qëc La Mậ bõ xấo trưån. Do àố àẩo Da Tư trúã nïn
mẩnh mệ. Tu viïån múã nhiïìu vâ quìn võ giấo hoâng
bânh trûúáng.
2. Àẩi giấo hoâng Grếgoire giûä mưåt vai trô quan
trổng, lêën ất cẫ hoâng àïë La Mậ. Ưng ch trûúng viïåc
truìn giấo cho ngûúâi Anglo-Saxon, vâ khùỉp mổi núi
uy quìn ca giấo hoâng vâ giấo hưåi àûúåc cng cưë.
3. Sau khi Grếgoire chïët, nhâ Boniface têån lûåc
truìn àẩo vâ nhúâ sûå thânh lêåp cấc qëc gia ca Giấo
hưåi mâ quìn võ Giấo hoâng câng tùng thïm maäi.

19

Lõch Sûã Thïë Giúái

CHÛÚNG IV

SÛÅ BÂNH TRÛÚÁNG CA ÀẨO HƯÌI
1. Xûá Ấ Rêåp khi Mahomet ra àúâi.
2. Hưìi giấo vâ giấo ch Mahomet.
3. Giấo lđ àẩo Hưìi.
4. Àïë qëc Ấ Rêåp.
5. Vùn minh Hưìi giấo.
1. Trong lc úã phûúng Têy àẩo Da Tư bânh trûúáng thị
tẩi Ấ Rêåp àẩo Hưìi xët hiïån.
Ấ Rêåp ngun lâ xûá súã ca giưëng dên du mc thûúâng
hay àấnh phấ cấc vng lên cêån, hóåc cûúáp giêåt cấc thûúng
àưåi(1).
Àïën àêìu thïë kó thûá 7, cấc giưëng dên êëy chûa tỗ dêëu
nguy hiïím lùỉm. Hổ àậ àõnh cû vâ úã nhûäng vng trưìng tóa
àûúåc, hổ lêåp thânh lâng xốm. Trïn cấc con àûúâng thûúng
àưåi thûúâng qua lẩi, hổ lêåp nhûäng thõ trêën vâo cúä trung bịnh,
(1) Hưìi xûa àûúâng giao thưng chûa tiïån, thûúng nhên húåp thânh
àưåi ài qua sa mẩc.
20


Nguỵn Hiïën Lï - Thiïn Giang

àûáng àêìu cố thõ trêën Mếdine dên sưë lâ 15.000 ngûúâi vâ La
Mecque(1), 25.000 ngûúâi.
Ngûúâi Ấ Rêåp vưën theo àẩo àa thêìn, mưỵi bưå lẩc thúâ mưåt
võ thêìn khấc nhau, nhûng têët cẫ àïìu lêëy thấnh àûúâng La

Mecque lâm chưỵ lïỵ bấi cng. Tẩi àêy cố mưåt ngưi àïìn cưí
gổi lâ Kaaba lâm toân àấ àen, thúâ mưåt mẫnh vêỵn thiïët (mưåt
mẫnh tinh t trïn khưng trung rúi xëng). Mẫnh vêỵn thiïët
êëy àûúåc coi lâ võ thêìn tưëi cao àûáng àêìu cấc thêìn xûá Ấ Rêåp.
Àïìn Kaaba do mưåt hổ uy thïë nhêët tûác lâ hổ Koraichite canh
giûä. Mohamet, ngûúâi sấng lêåp àẩo Hưìi, thåc vïì hổ nây.
2. Mahomet sinh nùm 570 quanh vng La Mecque trong
mưåt gia àịnh rêët nghêo(2). Thã nhỗ ưng chùn cûâu, rưìi lâm
hûúáng àẩo cho cấc thûúng àưåi qua sa mẩc, ài khùỉp àố àêy.
Vïì sau lâm nư bưåc cho mưåt quẫ ph giâu cố, kïët hưn vúái
ngûúâi nây. Tûâ àố ưng chêëm dûát cåc àúâi phiïu lûu. Àïën
bưën mûúi tíi, ưng vêỵn sưëng têìm thûúâng nhû mổi ngûúâi,
chûa cố dêëu hiïåu gị tỗ ra sau nây ưng ta lâ mưåt giấo ch.
Tûâ tíi nây trúã ài ưng cố nhûäng cûã chó khấc thûúâng vâ bùỉt
àêìu àïì xûúáng tưn giấo àưåc thêìn. Àïën nùm mûúi tíi, ưng
gùåp toân thêët bẩi. Bổn hâo mc La Mecque thêëy ưng gêy
nhiïìu ẫnh hûúãng trong àấm dên nghêo cố lo súå, nïn mưỵi
lêìn thêëy ưng giẫng àẩo thị chûãi mùỉng àấnh àêåp.
(1) Hai thừ trờởn naõy nựỗm trùn nhỷọng ỷỳõng giao thỷỳng tỷõ Hưìng
Hẫi sang chêu Ấ.
(2) Ưng J. Pirrenne trong sấch “Les grands courants de l’Histoire
universelle” nối Mahomet thåc vïì mưåt gia àịnh ph hâo vâ
chun vïì thûúng mậi.
21


Lõch Sûã Thïë Giúái

Lc êëy tịnh hịnh thõ trêën Mếdine khưng àûúåc n ưín;
xung àưåt thûúâng diïỵn ra. Dên chng, nhêët lâ ngûúâi Do Thấi,

khi àïën hânh lïỵ úã La Mecque, tin theo Mahomet, bỗ lưëi thúâ
cng ca àẩo àa thêìn. Mahomet àûúåc hổ múâi túái Mếdine.
Nhûng Mahomet khưng ài vưåi. Ln hai nùm, ưng gúãi dêìn
tđn àưì tûâ La Mecque túái Mếdine. Mưåt ngây kia thêëy thïë lûåc ca
ưng lúán quấ, bổn hâo mc úã La Mecque àõnh ấm sất ưng. Hay
àûúåc tin êëy, ưng trưën khỗi, àng vâo àïm thđch khấch túái nhâ.
Ngûúâi Hưìi giấo gổi sûå àâo têíu nây lâ Hếgire vâ dng
àïí àấnh dêëu kó ngun Hưìi giấo (622).
Tẩi Mếdine ưng hoân thânh cưng cåc tưí chûác tưn giấo
múái, cưí xy thânh chiïën àïí trûâng phẩt kễ bưåi àẩo.
Hưìi nhỗ, nhên dên thûúng àưåi qua Syrie, ưng gùåp mưåt
giấo sơ Da Tư vâ theo àẩo nây, khi túái Mếdine, gêìn ngûúâi
Do Thấi, ưng chõu ẫnh hûúãng àẩo Do Thấi. Cho nïn àẩo
Hưìi lâ mưåt sûå hưỵn húåp àẩo Da Tư vâ àẩo Do Thấi.
3. Giấo lđ àẩo Hưìi gưìm cố nhûäng cåc àâm thoẩi ca
Mahomet do tđn àưì ghi chếp lẩi trong thấnh kinh Koran.
Kinh nây khưng nhûäng giẫng vïì àûác tin mâ côn giẫng vïì
khoa hổc, låt phấp vâ cấc qui tùỉc vïå sinh nûäa.
Giấo àiïìu cùn bẫn tốm tùỉt trong cêu nây: chó cố mưåt
àûác cha duy nhêët lâ Allah vâ mưåt tiïn tri ca ngûúâi lâ
Mahomet.
Giấo àiïìu côn dẩy phẫi phc tng mën ca cha:
sûå phc tng êëy gổi lâ Islam. Khi chïët rưìi, con ngûúâi côn
phẫi chõu quìn phấn quët ca chuáa.
22


Nguỵn Hiïën Lï - Thiïn Giang

Cấch lïỵ bấi cng giẫn dõ nhû giấo àiïìu. Tđn àưì chó tn

theo bưën àiïìu rùn: mưỵi ngây cêìu nguån nùm lêìn; tùỉm rûãa
trûúác khi cêìu nguån; trong àúâi đt nhêët phẫi ài lïỵ bấi úã La
Mecque mưåt lêìn. Ngoâi ra Mahoemt côn dẩy cûä rûúåu vâ
thõt heo. Ngûúâi nâo chõu chiïën àêëu vị Cha sệ àûúåc lïn
thiïn àâng.
Mahomet àïì xûúáng thấnh chiïën chưëng ngûúâi khưng
theo Hưìi giấo. Ngûúâi Ấ Rêåp hûúãng ûáng rêët àưng, vị lông
mưå àẩo cng cố, mâ vị mën dûåa vâo chiïën tranh àïí cûúáp
giêåt cng cố. Giûäa La Mecque vâ Mếdine xẫy ra nhiïìu cåc
xung àưåt, nhûng Mahomet chiïën thùỉng, vâ nùm 630 ưng
àûúåc àốn vïì La Mecque.
Àïën nùm 632 tûác lâ lc ưng àûúåc 62 tíi, khi lêm chung,
ưng lâm ch àûúåc toân xûá Ấ Rêåp. Mưåt phêìn lúán cấc bưå lẩc
Ấ Rêåp tưn ưng lâm giấo ch.
Súã dơ ưng thânh cưng àûúåc nhúâ xậ hưåi Ấ Rêåp lc êëy àậ
túái mưåt trịnh àưå mâ tưn giấo àa thêìn khưng thđch húåp vúái sûå
tiïën hốa nûäa. Cấc giưëng dên du mc àậ bùỉt àêìu àõnh cû vâ
ranh giúái bưå lẩc àậ bùỉt àêìu bõ xốa bỗ; cấc gëng dên phẫi
hôa húåp lêỵn nhau àïí tẩo thânh mưåt qëc gia mẩnh hún,
phẫi cố mưåt nïìn kinh tïë thưëng nhêët, mưåt qn àưåi hng
cûúâng àïí chưëng lẩi ngoẩi xêm hóåc àïí xêm lêën cấc xûá khấc.
Ngoâi lđ do xậ hưåi vâ lõch sûã êëy ta cố thïí kïí thïm tđnh cấch
chiïën àêëu mẩnh mệ ca Hưìi giấo, quẫ quët àấnh ngậ ửởi
phỷỳng bựỗng moồi phỷỳng tiùồn khuóng bửở. Lủ do thỷỏ ba lâ
tđnh tịnh ca võ giấo ch: Mahomet vûâa cố tâi ngoẩi giao
vûâa lâ ngûúâi nham hiïím tân ấc, biïët ty lc mâ dng vộ
23


Lõch Sûã Thïë Giúái

lûåc hóåc àiïìu àịnh, têën cưng hay nhûúång bưå, nghơa lâ ưng
cố à tđnh tịnh ca “bêët cûá mưåt Qëc vûúng Ấ Rêåp nâo”.
Trûúác khi lêm chung mưåt nùm, ưng àậ rốt vâo lông
tđn àưì nhûäng lúâi nhên tûâ vûâa àng vúái mưåt võ giấo ch vûâa
thđch húåp vúái cấi trêåt tûå xậ hưåi ưng àậ dûång lïn:
“Húäi thêìn dên; con hậy nghe lúâi nối ca ta àêy; vị
khưng biïët nùm túái àêy ta côn sưëng vúái cấc con nûäa khưng.
Cấc con ai cng biïët coi sinh mẩng, tâi sẫn ca àưìng loẩi
lâ thiïng liïng, lâ bêët khẫ xêm phẩm, vâ phẫi nhúá nhû vêåy
cho àïën khi thiïn cng àõa têån.
“Cha àậ ban cho mưỵi ngûúâi mưåt gia tâi; túâ di chc sệ
khưng húåp phấp nûäa nïëu ngûúâi nây lẩi xêm phẩm àïën kễ kia.
“Kễ lâm con thåc quìn súã hûäu ca kễ lâm cha. Ai
xêm phẩm àïën låt hưn phưëi sệ bõ hânh hẩ.
“Ai nhịn nhêån kễ khấc lâm cha, coi kễ khấc lâm thêìy
sệ bõ cha, bõ thiïn thêìn, vâ bõ nhên loẩi trûâng phẩt.
“Húäi thêìn dên ca ta úi! Àân ưng cố quìn àưëi vúái àân
bâ vâ àân bâ cng cố quìn àưëi vúái àân ưng. Àân bâ khưng
àûúåc phẩm låt hưn phưëi, lâm nhûäng viïåc dêm ư; nïëu àân
bâ phẩm tưåi, cố quìn giam hổ trong phông riïng, dng
roi da mâ àấnh, song àûâng àấnh mẩnh lùỉm. Nhûng nïëu
hổ biïët giûä mịnh thị nïn cho hổ ùn mùåc àêìy à. Hậy trổng
àậi ngûúâi vúå ca con vị hổ lâ nhûäng kễ bõ giam cêìm trong
tay con hổ khưng cố quìn hânh gị cẫ trong nhûäng viïåc
liïn quan àïën hoå; con tin lúâi chuáa mâ lêëy hổ, con dng lúâi
cha mâ râng båc hổ vúái con.
24