Thơ thất ngôn bát cú đường luật chữ hán và thơ chữ nôm

Tác giả: Hoàng Thọ Hữu
Nghề nghiệp : Dạy học
Trình độ chuyên môn: Cử nhân đại học Chuyên
ngành Ngữ Văn
Nơi công tác: Trờng THCS Thị trấn Xuân Trờng
huyện Xuân Trờng tỉnh
Nam Định
Điện thoại 03503 886030
D Đ 0977 055 699

Giảng dạy
thơ Thất ngôn bát cú - đờng luật chữ Hán
và thơ chữ nôm.

Thơ Thất ngôn bát cú - đờng luật chữ Hán và thơ chữ nôm

1


Trong chơng trình thơ
Ngữ văn 7
A/ Phần mở đầu :
I- Lý do chọn đề tài :
Năm học 2017 - 2018 là năm học thứ năm áp dụng chơng trình thay sách
và là năm thứ t thực hiện thay sách ở môn Ngữ văn lớp 7, là một giáo viên
trực tiếp giảng dạy ở lớp 7 môn Ngữ văn tôi cũng hết sức bỡ ngỡ trớc những
thay đổi đầu tiên về chơng trình cũng nh phơng pháp giảng dạy mới. song
thiết nghĩ tôi cũng xin đa ra một số vài suy nghĩ, những đề nghị của mình về
một vấn đề trong chơng trình Ngữ văn 7 để đợc góp ý kiến và đợc nghe
những ý kiến từ các cấp chuyên môn có thẩm quyền.
Thể thơ Thất ngôn bát cú Đờng luật với Đờng thơ và thơ nôm lần đầu

tiên đợc áp dụng vào giảng dạy ở chơng trình Ngữ văn 7 và với đối tợng học
sinh lớp 7 chúng ta sẽ giảng dạy nh thế nào, áp dụng phơng pháp nh thế nào,
nội dung tác phẩm truyền đạt ở mức độ nào ? đó là việc tôi nhận thấy cần
phải bàn và tham khảo ý kiến của các nhà chuyên môn, những mong sẽ dần
đi đợc đến một sự thống nhất tơng đối cho việc giảng dạy thể loại thơ này .

II- Cơ sở khoa học của thất ngôn bát cú Đờng luật và ( thơ
Nôm ) đánh giá chung về giảng dạy thơ thất ngôn bát cú .
1- Cơ sở khoa học :
- Thể thơ thất ngôn bát cú Đờng luật là một thơ luật ( thể luật ) - đợc quy
ớc một cách rất nghiệm khắc nếu không nói là rất khắt khe . Thơ Luật là thơ
có từ đời Đờng năm 620 -905 cho nên gọi là Đờng Luật . Mỗi bài thơ làm
tám câu , năm vần và phải theo đúng niêm luật .
- Thơ Nôm viết theo thể thất ngôn bát cú Đờng luật thực chất không có
gì khác so với thơ Đờng luật . Và chính ví những niêm luật khắt khe nh thế
nên việc giảng dạy thực sự là vấn đề khó. Khó ở chỗ giáo viên giúp cho học
sinh nắm bắt, hiểu đợc thể thơ đà là việc quá khó chứ cha dám nghĩ tới việc
giúp học sinh phân tích giá trị của pháp thơ Đờng luật.

Thơ Thất ngôn bát cú - đờng luật chữ Hán và thơ chữ nôm

2


2- Đánh giá chung về giảng dạy thơ thất ngôn bát cú đờng luật :
- Trớc đây thơ thất ngôn bát cú Đờng luật đợc áp dụng giảng dạy ở líp 8
vµ chđ u ë líp 9 ( víi bËc THCS ) đợc giảng dạy chủ yếu theo bố cục 4
phần của bài thơ và khai thác bổ ngang, ít chú trọng đến vần, luật và luật
bằng trắc của thể thơ mà mới chỉ dừng lại ở việc khai thác đối ở 4 câu gữa
bài ( 2 câu thực, 2 câu luận ). Tuy nhiên tôi nhận thấy dạy thơ Đờng luật thất

ngôn bát cú cũng là một vấn đề khó đối với giáo viên chúng tôi.
- Và với chơng trình Ngữ văn 7 hiện nay, thơ thất ngôn bát cú Đờng luật
sẽ giảng dạy nh thế nào về phơng pháp về nội dung truyền đạt thi pháp Đờng
thơ . Phải chăng tôi thiết nghĩ việc còn những bỡ ngỡ trong phơng pháp mới,
đối tợng tiếp cận thể loại mới cũng là vấn đề bỡ ngỡ cho nhiều ngời, nhiều
giáo viên đang giảng dạy môn Ngữ văn lớp 7.

B/ Phần nội dung :
I- Cơ sở niêm luật thơ Đờng ( thể luật ) thất ngôn bát cú :
Nh chúng ta đà biết, thơ luật là nối thơ có từ thời Đờng năm 620 đến năm
905 cho nên thờng gọi là thơ Đờng luật. Mỗi bài làm 8 câu 5 vần và phải
theo đúng niêm, đúng luật. Khi nào làm 4 vần, thì hai câu đầu phải đối nhau
gọi là song phong.
Trong bài thơ luật câu thứ 3 và câu thứ 4
câu thứ 5 và câu thứ 6
Bao giờ cũng phải ®èi nhau ( LuËt ®èi )
- Th¬ luËt chØ dïng độc vận và chỉ dùng vần bằng chứ không dùng vần
trắc. Những bài thơ ngời ta gọi lầm thơ thơ luật vần trắc là lối thơ cổ phong
làm theo lối thơ luật đổi ra vần trắc, chứ trong Đờng thơ không bao giờ có
luật vần trắc.
- Luật có hai thứ : Một thứ luật bằng và một thứ luật trắc. Hễ chữ thứ hai
câu thơ thứ nhất là tiếng bằng thì gọi là luật bằng, chữ thứ 2 là tiếng trắc thì
gọi là luật trắc .Chẳng hạn : Với thể thất ngôn 8 câu ( bát cú )
Luật bằng : B B T T T B B

Thơ Thất ngôn bát cú - đờng luật chữ Hán và thơ chữ n«m

3

TTBBTTB
T T B B B T T Hai c©u thùc/ ®èi
BBTTBBT
B B T T B B T Hai c©u luËn / Đối
TTBBTTB
TTBBBTT
BBTTTBB
- Thất ngôn 8 câu ( bát cú ) luËt tr¾c
T T B B T T B
B B T T T B B
B B T T B B T
T T B B T T B
T T B B B T T
B B T T T B B
B B T T B B T
T T B B T T B

1- Bất luận :
Nếu đúng luật nh trên thì khó quá, cho nªn ngêi ta lËp ra lƯ bÊt ln. BÊt
ln nghĩa là không thể luật : Những chữ thứ nhất, thứ 3 và thứ 5 trong câu
thơ có thể dùng tiếng bằng thay tiếng trắc hay là tiếng trắc thay tiếng bằng.
Thơ thất ngôn bát cú thì có : NhÊt, tam, ngị bÊt ln “
VÝ dơ :
Lt

BÊt ln

BBTTTBB

TBBTBTB

TTBBTTB

BTTBBTB

TTBBBTT

BTTBTTT

BBTTTBB

TBBTBBB

Th¬ “ Thất ngôn bát cú - đờng luật chữ Hán và thơ chữ nôm

4


2- Khổ độc :
Khổ độc có nghĩa là khó đọc, câu thơ đọc lên trúc trắc không đợc êm tai.
Theo lệ bất luận, thì chữ thứ nhất, thứ 3 , thứ 5 không phải theo luật, song
tiếng trắc đổi làm tiếng bằng thì bao giờ nghe cũng thuận tai, còn tiếng bằng
đổi sang tiếng trắc thì có khi nghe chớng tai l¾m.
VÝ dơ :
T T B B T T B
( nếu chữ thứ 3 đổi làm tiếng trắc (T) thì khổ độc )
T T B BB T T
( Nếu chữ thứ 5 đổi làm tiếng trắc thì khổ độc )
Nói tóm lại. từ luật thơ đà định sẵn không kể, nếu theo lệ bất luận mà
trong câu ngữ ngôn có 3 tiếng trắc, trong câu thất ngôn có 5 tiếng trắc thì

phần nhiều là khổ độc, nhà làm thơ phải tự nhận thấy.

3- Niêm :
Niêm là phép định tiếng bằng niêm với tiếng bằng
Niêm là phép định tiếng trắc niêm với tiếng trắc
Ví dụ :
Nhất bát
Nhị tam
Tứ ngũ
Lục thất
Nghĩa là tiểng thứ 2 của câu thứ nhất niêm với tiếng thứ 2 của câu 8 và
cứ thế ......

4- ý nghĩa thơ luật :

Thơ Thất ngôn bát cú - đờng luật chữ Hán và thơ chữ nôm

5


- Thơ luật lấy tình và cảnh làm t liệu, lấy ý và từ làm sự vận dụng ; Tình
nhiều, cảnh rõ, ý cao, từ đẹp là thơ hay.
Mỗi bài thơ thất ngôn bát cú chia lạm 2 giải
+ Giải trên 4 câu : Hai câu đầu là khởi ( đề ) = phá đề + thừa đề
Câu 3 và 4 là thừa ( thực ) tức là tình
+ Giải dới 4 câu : Câu 5 và 6 là chuyển ( luận ) tức là cảnh
Câu 7 và 8 là hợp ( kết )
Thực ra Đề, thực, luận, kết hay Khởi, thừa, chuyển, hợp đều hàm
một nghĩa nh nhau. Đem cái ý trong đề mà khởi lên đầu là đề ( mÃo ), thừa
cái ý đà nói mà tả cải thực tình ra là thực, nhân cái thực tình mà bàn đến cái

cảnh là luận, hợp cái ý cả bài mà nói là kết. Những bài thơ luật thất ngôn bát
cú có thứ 8 và 5 vần, có thứ 8 câu 4 vần lại có thứ hạn vân tức là làm theo
vần định trớc, có thứ phóng vận, là làm theo vần của ngời làm thơ tuỳ ý mình
chọn lấy .

5- Giá trị của Đờng thi - Thất ngôn bát cú :
- Có thể nói thơ thất ngôn bát cú Đờng luật hay thơ đờng nói chung là
một thể loại thơ thật khó, khắt khe về niêm luật, khó làm, khó diễn tả tình
cảm, cảm xúc tự nhiên. Song thơ Đờng lại để lại một thành tùu v« cïng rùc
rì ( cha tõng thÊy so víi một số lợng tác giả đông đảo ( Hơn 2.000 tác giả / ở
Trung Quốc ) và với trên 40 nghìn tác giả có giá trị. Và ở Việt Nam ta thơ đ ờng cũng đợc nhiều nhà thơ sáng tác hay và đạt tới trình độ điêu luyện nhơ :
Bà Huyện Thanh Quan, Nguyễn Du, Nguyễn Khuyến, Tú Xơng Tản Đà .....
- Đờng thi là một sản phẩm vô giá của Văn học nhân loại.

II- Phơng pháp giảng dạy thơ Đờng : Thất ngôn - Bát cú,
trong chơng trình Ngữ văn 7 :
Trên cơ sở phơng pháp giảng dạy thơ thất ngôn bát cú Đờng luật vẫn đợc
áp dụng từ trớc đến nay và những đổi mới về phơng pháp mới hiện nay, cá
nhân tôi cũng xin trình bày một số suy nghĩ về phơng pháp giảng dạy thơ
thất ngôn bát cú Đờng luật.

Thơ Thất ngôn bát cú - đờng luật chữ Hán và thơ chữ nôm

6


Với việc giảng dạy thơ thất ngôn bát cú Đờng luật có thể đợc đi theo
trình tự nh sau :

1- Thao tác thứ nhất :

Tìm hiểu về thể thơ :
Với học sinh lớp 7 lần đầu tiên các em đợc tiếp cận với thể thơ thất ngôn
bát cú Đờng luật, giáo viên nên cho các em tiếp cận từng bớc.
- Bớc 1 : Giới thiệu bài thơ ( bảng phụ ) cho các em nhận xét về số câu
thơ trong bài thơ, về số chữ ( tiếng ) trong một dòng ( câu thơ ) của bài
- Bớc 2: Học sinh phát hiện : bài thơ có 8 câu, mỗi câu có 7 tiếng từ đó
giáo viên có thể nói ngay 8 ( tức là bát ) câu còn gọi là cú, 7 là thất ) , ngôn
là ( từ, tiếng)
Vậy bài thơ còn đợc gọi là thất ngôn bát cú tức là : Mỗi bài thơ chỉ có 8
câu, mỗi dòng ( câu ) thơ chỉ có 7 tiếng và đây là thể thơ Đờng luật. Thể thơ
đờng luật bắt nguồn từ Trung Quốc xuất hiện ở thời Đờng ( 620 - 905 )
- Bíc 3 :VỊ niªm lt của thể thơ : Giáo viên giới thiệu cho học sinh
Chủ yếu giúp học sinh nắm đợc :
Nhịp thơ thờng thấy ở thể thơ này là :
2/ 2 / 3
Hoặc

4 / 3

+ Luật đối rất chỉnh ở hai câu thực và hai câu luận : đối ý, đối vế, đối
thanh, ®èi ®iĨn tÝch .....
- Bíc 4 :Bè cơc cđa bµi thơ : chia làm 4 phần :
- Hai câu đề ( khởi, khai ) : nêu ra đề tài của bài thơ
- Hai câu thực ( thừa ): là thừa cái ý đà nói mà tả cái thực tình
- Hai câu luận ( chuyển ) : bàn về cảnh, tình, ý của bài thơ
- Hai câu kết ( hợp ) : hợp ( thâu tóm ) ý của bài mà nói

Thơ Thất ngôn bát cú - đờng luật chữ Hán và thơ chữ nôm

7

Còn về vần và niêm luật bằng trắc ở mỗi câu thơ, thiết nghĩ chúng ta cha
thể cùng lúc mà truyền tải cho học sinh đợc ( nên để ở các lớp, cấp sau các
em sẽ đợc tìm hiểu thêm ).
Nh vậy khi các em nắm đợc bố cục và phần cơ bản về nhịp và luật đối thì
giáo viên lu ý để các em chú ý khi phân tích khai th¸c hÕt dơng ý cđa nã
( t¸c dơng ).
- Chẳng hạn các em đà đợc tiếp xúc với thể thơ này từ bài thứ 2, thứ 3 .....
giáo viên vẫn phải có câu hỏi về thể thơ ( Em hiểu gì về thể thơ thất ngôn bát
cú Đờng luật ) để củng cố thêm cho học sinh về thể thơ này .

2- Thao tác thứ 2 :
Đọc thơ :
- Giáo viên cần lu ý học sinh đọc đúng, ngắt đúng nhịp thơ ( 2/ 2 / 3 - 4 /
3)
ngoài việc nhấn mạnh vào các từ ngữ diễn tả tình cảm, tâm trạng, thái độ,
cảm xúc .... của nhân vật trữ tình trong thơ ( hay các từ ngữ gợi tả mạnh )
- Giáo viên cần đọc mẫu.
- Tuy nhiên việc đọc có hay không còn tuỳ thuộc vào nội dung và cảm
xúc cụ thể của từng bài thơ mà giáo viên cần linh hoạt thích ứng đêr đọc cho
hợp lí, đúng và hay.
Ví dụ : Bài : Qua đèo ngang - Bà Huyện Thanh Quan
Bớc tới ®Ìo ngang / bãng xÕ tµ ( 4 /3 )
Cá cây chen đá / lá chen hoa ( 4 / 3 )
Lom khom díi nói / tiỊu vµi chó ( 4/ 3 )
Lác đác bên sông/ chợ mấy nhà ( 4 /3 )

3- Thao tác thứ 3:Tìm hiểu bài thơ Phân tích nội dung,
nghệ thuật :

- Thông thờng : Chúng tôi đi theo bố cục 4 phần để phân tích ( 2 câu đề,
2 câu thực, 2 câu luận, 2 câu kết ) tức là phân tích theo kiểu bổ ngang Việc làm này thiết nghĩ là phù hợp với đặc trng của thể loại thơ này.

Thơ Thất ngôn bát cú - đờng luật chữ Hán và thơ chữ nôm

8


- Phần lớn thơ thời trung đại là gợi tả bằng vài nét chấm phá và mang
tính ớc lệ nên phải chỉ ra đợc những đặc sắc trong bút pháp khi phân tích
VD : Bài thơ Qua đèo Ngang gợi nhiều hơn tả chỉ một vài nét nh Cỏ cây
chen đá lá chen hoa Khiến cho ta hình dung cảnh vật trở lên hoang sơ vắng
vẻ
.- Giáo viên từ việc cho häc sinh ph¸t hiƯn c¸c tÝn hiƯu nghƯ tht từ câu
thơ rồi phân tích dụng ý nghệ thuật của tác giả đặc biệt phân tích luật đối ở
hai câu thực và 2 câu kết - cho học sinh thấy rõ dụng ý của tác giả cha đủ,
mà giáo viên cần giúp các em thấy cái tài của tác giả ( cái hay của thơ đờng đặc biệt cũng là ở đó )
- Bên cạnh việc phân tích dụng ý nghệ thuật giáo viên cũng cần phải bám
sát vào mạch thơ, mạch cảm xúc của tác giả để dẫn dắt hệ thống câu hỏi và
để đảm bảo mạch cảm xúc của tác giả ( Kỵ nhất là giáo viên dừng lại để làm
ngắt mạch thơ ).
- Ngoài ra , Giáo viên vẫn phải tiến hành phân tích giá trị nghệ thuật( th
pháp ) khác của bài thơ nh : Thời gian nghệ thuật, không gian nghệ thuật, các
biện pháp tu từ, cách sử dụng từ ngữ của tác giả, ..... để làm nổi bật giá trị nội
dung của bài thơ - So sánh liên hệ với các bài thơ khác, tởng tợng miêu tả,
dựng cảnh ....
4- Tích hợp trong thơ :
- Thực ra vấn đề tích hợp không phải bao giờ mới đợc áp dụng cho chơng
trình thay sách mà nó đà đợc áp dụng trong phơng pháp giảng dạy văn từ trớc đó. Tuy nhiên, phơng pháp tích hợp mới có phần rõ hơn, tách rõ hơn so
với trớc đó và tích hợp đòi hỏi ngời giáo viên phải có sự linh hoạt vận dụng

trong giờ dạy, nó phải đợc đan xen thích hợp trong nội dung của tác phẩm.
Đây là một việc làm không đơn giản vì vậy dạy thơ cái quan trọng là giáo
viên phải đảm bảo mạch cảm xúc của bài thơ,nếu dừng lại tích hợp có thể sẽ
vô tình làm ngắt mất mạch của bài thơ.
Ví dụ :
Lom khom dới núi tiều vài chú
Lác đác bên sông chợ mấy nhà

Thơ Thất ngôn bát cú - đờng luật chữ Hán và thơ chữ n«m

9


ta không thể dừng lại để tích hợp Tiếng Việt ( đổi trật tự cú pháp ) ở đây
đợc - Vì học sinh lớp 7 thứ nhất cha đợc học mà muốn giải thích, phân tích
thì rất mất thời gian mà lại mất đi sự liền mạch của bài thơ. nếu có thể, giáo
viên nên đa xuống phần luyện tập.
- Tích hợp Tiếng Việt : Giải thích từ khó giáo viên lên làm ở đầu khi cha
phân tích ( sau phần đọc )
- Tích hợp văn ( dọc, ngang ) cần phải linh hoạt trong từng nội dung và
phải đợc tiến hành gọn không ảnh hởng tới cảm xúc của bài thơ.
- Giáo viên có thể tích hợp với các môn học nh : GDCD, Lịch sử, Văn
học sử, Tiến viƯt .... ( tÝch hỵp ngang ). Cịng cã thĨ tích hợp vbới bài trớc,
bài sau, tác giả trớc, tác giả sau .... ( tích hợp dọc ) ....

5- Phơng pháp thảo luận trong học sinh :
Đây là phơng pháp nếu giáo viên tổ chức tốt sẽ có rất nhiều u điểm và
mang lại kết quả tốt. Bởi lẽ khi thảo luận, học sinh đợc trình bày chính ý kiến
của mình, đợc bàn luận và khắc sâu 1 vấn đề, một khía cạnh nội dung cụ thể.
Thảo luận trong dạy thơ Đờng cũng nh các thể loại văn học khác, thông thờng có 3 hình thức.

a/ Thảo luận nhóm : Các nhóm cùng thảo luận một vấn đề.
b/ Thảo luận qua phiÕu häc tËp cđa tõng häc sinh.
c/ Th¶o ln qua câu hỏi đợc hỏi trực tiếp từ giáo viên và học sinh cùng
có ý kiến sau đó giáo viên chốt lại.
* Trên đây chỉ là ý kiến của cá nhân tôi về phần phơng pháp khai thác ở
phần nội dung một bài thơ thất ngôn bát cú Đờng luật còn các bớc tiến hành
trong giờ Ngữ văn của thể thơ này cũng nh các thể thơ khác, văn khác.
- Song bên cạnh phơng pháp giảng dạy chia theo bố cục 4 phần ( đề,
thực, luận, kết ) nh đà trình bày ở trên. Qua thực tế, tôi thấy có một số bài lại
có thể đi khai thác khác ( 1 / 6 / 1 ) - NghÜa lµ mét câu đầu 6 câu giữa và một
câu cuối nh bài : Bạn đến chơi nhà của Nguyễn Khuyến.

Thơ Thất ngôn bát cú - đờng luật chữ Hán và thơ chữ nôm

10


Vậy cá nhân tôi xin các cấp chuyên môn có những ý, những chính kiến
rõ ràng hơn nữa để giúp anh chị em giáo viên chúng tôi giảng dạy với thể thơ
thất ngôn bát cú Đờng luật đợc tốt hơn.
- Phơng pháp giảng dạy của Đờng thi ?
- Có nên tích hợp làm ngắt mạch bài thơ ?
- Với học sinh lớp 7 nên truyền đạt ở mức độ nào ?

C/ Kết luận :
Giảng dạy văn là một nghệ thuật - Mà vấn đề giảng dạy với thể luật Đờng thi áp dụng cho chơng trình Ngữ văn 7 thiết nghĩ cũng là một vấn đề
thật khó. Cái khó ở thể luật Đờng thi còn có thể gọi là thể thơ của những nhà
thơ uyên bác, bác học ( nó ít bình dân ), nó còn khó bởi niêm luật ngặt
nghèo, khắt khe - Vốn dĩ đôi lúc bản thân giáo viên chúng tôi còn bỡ ngỡ.
Chính vì thế, bản thân tôi mới đợc tham gia giảng dạy chơng trình Ngữ

văn 7 với thời gian còn quá ít để nói tới việc viết ra đợc những sáng kiến, chứ
không thể nói là kinh nghiệm đợc. Mà những nội dung đà trình bày trên đây
chỉ là những suy nghĩ của cá nhân tôi xin đợc có đôi chút suy nghĩ, ngâm
ngợi về phơng pháp giảng dạy thể luật Đờng thi ở Ngữ văn 7 .
Rất mong các cấp chuyên môn xem xét và cho bản thân tôi cũng nh giáo
viên chúng tôi những ý kiến quý báu để cùng với phong trào Giáo dục - Góp
phần nhỏ bé vào công cuộc thay sách thành công của nền giáo dục nớc
nhà .
Xuân Trờng, ngày ...... tháng 5 năm 2018..
Ngời viết sáng kiến

Hoàng Thọ Hữu

Thơ Thất ngôn bát cú - đờng luật chữ Hán và thơ chữ nôm

11


Thơ Thất ngôn bát cú - đờng luật chữ Hán và thơ chữ nôm

12