Nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến hiệu lực của kiểm toán nội bộ tại các doanh nghiệp phi tài chính niêm yết trên thị trường chứng Việt Nam

BỘ CÔNG THƯƠNG
TRƯỜNG ĐẠI HỌC CÔNG NGHIỆP HÀ NỘI

NGUYỄN THỊ DỰ

NGHIÊN CỨU CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN HIỆU LỰC
KIỂM TỐN NỘI BỘ TẠI CÁC DOANH NGHIỆP
PHI TÀI CHÍNH NIÊM YẾT TRÊN THỊ TRƯỜNG CHỨNG
KHOÁN VIỆT NAM

LUẬN ÁN TIẾN SĨ
CHUYÊN NGÀNH: KẾ TOÁN

Hà Nội- 2023


BỘ CÔNG THƯƠNG
TRƯỜNG ĐẠI HỌC CÔNG NGHIỆP HÀ NỘI

NCS: NGUYỄN THỊ DỰ

NGHIÊN CỨU CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN HIỆU LỰC KIỂM
TỐN NỘI BỘ TẠI CÁC DOANH NGHIỆP
PHI TÀI CHÍNH NIÊM YẾT TRÊN THỊ TRƯỜNG CHỨNG KHOÁN
VIỆT NAM

LUẬN ÁN TIẾN SĨ
CHUYÊN NGÀNH: KẾ TOÁN

MÃ SỐ: 9340301
NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:

1. PGS.TS. NGUYỄN THỊ HỒNGNGA
2. PGS.TS. LƯU ĐỨCTUYÊN

Hà Nội- 2023


1
LỜI CAM ĐOAN
Tơi cam đoan đây là cơng trình nghiên cứu của tôi dưới sự hướng dẫn của PGS. TS.
Nguyễn Thị Hồng Nga và PGS.TS. Lưu Đức Tuyên.
Các số liệu, kết quả trình bày trong nghiên cứu là trung thực và chưa từng được ai
công bố trong bất kỳ công trình nào khác.
HàNội,ngày
tháng năm2023
(Ký tên và ghi rõ họ tên)

Nguyễn Thị Dự


LỜI CẢM ƠN
Lời đầu tiên, tơi xin gửi lịng biết ơn chân thành và sâu sắc tới PGS.TS. Nguyễn Thị
Hồng Nga và PGS.TS. Lưu Đức Tuyên, đã tận tình hướng dẫn và động viên tơi trong q
trình học tập, nghiên cứu để hồn thành luận án. Sự khuyến khích động viên vào những
lúc tơi nản lịng, mất phương hướng, sự tận tâm và những góp ý, nhận xét của thầy cơ đã
định hướng cho tơi rất nhiều trong q trình bắt đầu bước chân vào nghiên cứu khoa học.
Điều đó thực sự quan trọng và có ý nghĩa to lớn đối với tôi.
Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám Hiệu, trung tâm Sau đại học, Khoa Kế toánKiểm toán Trường Đại học Công Nghiệp Hà Nôi đã luôn quan tâm, giúp đỡ cũng như
đóng góp các ý kiến quý báu giúp tơi hồn thành luận án.
Để luận án được hồn thiện, tơi cũng nhận được sự giúp đỡ q báu từ Tổng cục thuế,
Ủy ban chứng khốn, cơng ty chứng khoán, hiệp hội KTNB IIA Việt Nam, các doanh

nghiệp phi tài chính niêm yết, bạn bè đồng nghiệp ở các trường khác xin nhận lời cảm ơn
chân thành của tơi.
Sau cùng, tơi xin chân thành cảm ơn gia đình tôi đã luôn động viên, quan tâm và giúp
đỡ tôi vượt qua mọi khó khăn trong q trình học tập và nghiên cứu.
Hà Nội, ngày tháng năm 2023
Tác giả luận án

Nguyễn Thị Dự


MỤC LỤC
LỜICAMĐOAN...............................................................................................................i
LỜICẢMƠN.................................................................................................................... ii
DANH MỤC TỪVIẾTTẮT...........................................................................................vii
DANH MỤCCÁCBẢNG.............................................................................................viii
DANH MỤCCÁCHÌNH.................................................................................................ix
DANH MỤCSƠ ĐỒ........................................................................................................x
CHƯƠNG 1 GIỚI THIỆU NGHIÊN CỨU VÀ TỔNG QUAN CÁC NHÂN TỐ
ẢNHHƯỞNG ĐẾN HIỆU LỰC KTNB TẠI CÁCDOANHNGHIỆP....................................1
1.1 GIỚI THIỆUĐỀTÀI.................................................................................................1
1.1.1 Trình bày lý do chọnđềtài........................................................................................1
1.1.2 Mục tiêu và câu hỏinghiên cứu...............................................................................3
1.1.3 Đối tượng và phạm vinghiênc ứ u ...........................................................................4
1.1.4 Phương phápnghiêncứu...........................................................................................4
1.1.5 Kết cấuluậnán..........................................................................................................5
1.1.6. Ý nghĩa khoa học vàthựctiện..................................................................................5
1.1.7 Những đóng góp mới củanghiênc ứ u ...................................................................6
1.2 TỔNG QUAN NGHIÊNCỨU...................................................................................6
1.2.1 Tổng quan nghiên cứu về các yếu tố ảnh hưởng đến hiệulựcKTNB........................6
1.2.2. Tổng quan các cơng trình nghiên cứu hiệu lực KTNB trongdoanhnghiệp............10

1.3 KHOẢNG TRỐNG VỀ ĐỊNH HƯỚNGNGHIÊN CỨU........................................15
CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG HIỆU LỰC CỦAKTNB
TRONGDOANHNGHIỆP..................................................................................................17
2.1 NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀKTNB...................................................................17
2.1.1 KháiniệmKTNB....................................................................................................17
2.1.2 Vai trò và nhiệm vụcủaKTNB..............................................................................19
2.1.3 Quy trình thực hiện kiểm tốncủaKTNB...............................................................20
2.2 LÝ LUẬN VỀ HIỆULỰCKTNB.............................................................................22
2.2.1 Khái niệm hiệulựcK T N B ...................................................................................22
2.2.2 Đo lường hiệulựcKTNB........................................................................................24


2.3 LÝ THUYẾTNỀNTẢNG........................................................................................32
2.3.1 Lý thuyếtđ ạ i d i ệ n ............................................................................................32
2.3.2 Lý thuyết thểchếmới..............................................................................................33
2.3.3 Lý thuyết các bênliênquan....................................................................................37
2.4. CÁC NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN HIỆU LỰC CỦA KIỂM TOÁN NỘI
BỘTRONGDOANHNGHIỆP........................................................................................39
2.4.1 Năng lực của kiểm tốnnội bộ...............................................................................40
2.3.2 Tính độc lập của kiểm tốnnộibộ...........................................................................41
2.3.3 Tính khách quan của kiểm tốnnộibộ....................................................................42
2.3.4 ThngồiKTNB...................................................................................................43
2.3.5 Hỗ trợ của nhà quản lýcấpc a o ............................................................................43
2.3.6 Uỷ ban kiểm t/Bankiểmsốt...................................................................................44
2.3.7 Hệ thốngphápluật..................................................................................................45
2.5 TRÌNH BÀY MƠ HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CÁC GIẢ THUYẾT NGHIÊN
CỨU452.5.1 Xác định mơ hìnhnghiêncứu......................................................................45
2.5.2 Phát triển giả thuyếtn g h i ê n cứu.......................................................................46
CHƯƠNG 3 PHƯƠNG PHÁP TRONGNGHIÊNCỨU.................................................50
3.1. THIẾT KẾ TRONGNGHIÊNC Ứ U ......................................................................50

3.1.1 Quy trìnhn g h i ê n c ứ u ......................................................................................50
3.1.2 Quy trình xây dựng phiếukhảosát........................................................................51
3.1.3 Xây dựng mẫunghiêncứu.......................................................................................51
3.1.4 Thang đocácbiến...................................................................................................53
3.2. TRÌNH BÀY PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨUĐỊNHTÍNH..................................56
3.2.1 Thiết kế hình thứcphỏngvấn..................................................................................57
3.2.2 Quy trình nghiên cứuđịnhtính................................................................................57
3.2.3 Kỹ thuậtphântích...................................................................................................58
3.2.4 Kết quả nghiên cứuđịnht í n h ..............................................................................59
3.3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨUĐỊNH LƯỢNG...................................................69
3.3.1 Quy trìnhn g h i ê n c ứ u ......................................................................................69
3.3.2 Kỹ thuật thu thập dữ liệuđịnhlượng.......................................................................70


3.3.3 Kỹ thuật xử lýdữliệu..............................................................................................71
CHƯƠNG 4: KẾT QUẢNGHIÊNCỨU.........................................................................74
4.1 KHÁT QUÁT VỀ DOANH NGHIỆP PHI TÀI CHÍNH NIÊM YẾT TRÊN
THỊTRƯỜNG CHỨNGKHỐN VN.............................................................................74
4.1.1 Tổng quan về thị trường chứngkhoánV N ............................................................74
4.1.2 Tổng quan về các đơn vị phi tài chính niêm yết trên thị trường chứng khoán
ViệtNam.........................................................................................................................78
4.1.3 Tổng quan thực trạng KTNB tại các doanh nghiệp niêm yết trên thị trường
chứngkhoánViệtN a m ...................................................................................................81
4.2 KẾT QUẢNGHIÊN CỨU........................................................................................84
4.2.1 Kết quả nghiên cứu giai đoạn khảo sátsơbộ..........................................................84
4.2.1.1 Đặc điểm mẫunghiênc ứ u .................................................................................84
4.2.1.2 Đo lường độ tin cậythangđo...............................................................................85
4.2.2 Kết quả nghiên cứu giai đoạn khảo sátchínht h ứ c ...............................................88
4.2.2.1 Mơ tả tổng quan tínhhiệulực..............................................................................89
4.2.2.2 Thực hiện kiểm định độ tin cậythang đo............................................................93

4.2.2.3 Phân tích EFA- hân tốkhámp h á ....................................................................97
4.2.2.4 Trình bày kiểm định cácgiảt h u y ế t ...............................................................98
CHƯƠNG 5: THẢO LUẬN KẾT QUẢ VÀ ĐỀ XUẤT CÁCKHUYẾNNGHỊ..........109
5.1 TỔNG HỢP VÀ THẢO LUẬN KẾT QUẢNGHIÊNCỨU....................................109
5.1.1 Tác động nhân tố năng lực KTNB đến hiệulực KTNB.......................................109
5.1.2 Tác động nhân tố tính độc lập của KTNB ảnh hưởng đến hiệulựcKTNB............109
5.1.3 Tác động nhân tố tính khách quan của KTNB đến hiệulựcKTNB.......................110
5.1.5 Tác động nhân tố UBKT/Ban kiểm soát đến hiệulựcKTNB................................111
5.1.6 Tác động nhận tố hệ thống pháp luật ảnh hưởng đến hiệulựcKTNB...................113
5.1.7 Tác động nhân tố thuê ngoài KTNB đến hiệulựcKTNB......................................113
5.1.8 Sự khác biệt giữa nhóm doanh nghiệp có quy mơ lao động khác nhau đến gia
tănggiá trị và mức độ hài lòng kiểm toánnộibộ................................................................114
5.1.9 Sự khác biệt về nhận thức KTNB giữa các đối tượng khảo sát giữ các chức vụ
khácnhau...................................................................................................................... 114


5.1.10 Sự khác biệt về mức độ hài lòng giữa nhóm doanh nghiệp có th ngồi kiểmtốn
nội bộ và khơng thuêngoàiKTNB...................................................................................115
5.2 ĐỀ XUẤT CÁC GIẢI PHÁP,KHUYẾNNGHỊ......................................................115
5.2.1 Đối với doanh nghiệp phi tài chínhniêm yết.........................................................115
5.2.2 Đối với hiệp hội hànhnghềKTNB........................................................................117
5.2.3 Đối với các cơ sởđàotạo......................................................................................118
5.2.4 Đối với cơ quan hoạch địnhchínhsách.................................................................118
5.3 HẠN CHẾ VÀ ĐỀ XUẤT HƯỚNG NGHIÊN CỨUTIẾPT H E O .....................120
KẾTLUẬN................................................................................................................... 123


DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT
Viết tắt
KTNB/ IA

HNX
HOSE
SPPIA
COSO

CAE
SOX
BCTC
MENA
IRP
CNTT/ IT
AC
CEO
CFO
KTVNB
IIA
INTOSAI
IFAC
IIASB
IPPF
KTĐL

Tiếng Việt
KTNB
Sàn giao dịch chứng khoán Hà Nội
Sàn giao dịch chứng khoán TP. Hồ
Chí Minh
Chuẩn mực cho Thực hành Chuyên
nghiệp về KTNB
Ủy ban thuộc Hội đồng quốc gia Hoa

Kỳ về việc chống gian lận về báo
cáo tàichính
Kiểm tốn trưởng
Đạo luật Sarbanes-Oxley
Báo cáo tài chính
Khu vực Trung Đơng và Bắc Phi
Quy trình báo cáo tích hợp
Cơng nghệ thơng tin
Ủy ban kiểm tốn
Tổng giám đốc điều hành
Giám đốc tài chính
Kiểm tốn viên nội bộ
Viện kiểm toán viên nội bộ Hoa Kỳ
Tổ chức quốc tế cơ quan kiểm tốn
tối cao
Liên đồn kế tốn quốc tế

Tiếng Anh
Internal Audit
Hanoi Stock Exchange
Ho Chi Minh Stock Exchange
Standards for the Professional
Practice of Internal Auditing
Committeee
of
SponsoringOrganization

Chief audit executives
The Sarbanes-Oxley Act
Financial Reporting

The Middle East and North Africa
The integrated reporting proces
Information Technology
audit committee
Chief Executive Officer
Chief Financial Officer
Internal Auditor
The Institute of Internal Auditor
International
Organization
of
Supreme Audit Institutions
International
Federation
of
Accountants
Ủy ban Quốc tế về Chuẩn mực Kiểm The International Auditing and
toán và Dịch vụ Đảm bảo
Assurance Standards Board
Khung chuẩn mực Quốc tế về hành
International Professional Practices
nghề KTNB chuyên nghiệp
Framework
Kiểm toán độc lập
External Audit


DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng 2. 1 Tổng hợp vận dụng lý thuyết nền tảng vàonghiêncứu.....................................38
Bảng 3. 1 Bảng đo lường biến phụ thuộc hiệulựcKTNB................................................53

Bảng 3. 2 Bảng đo lường các nhân tố ảnh hưởng đến hiệulựcKTNB.............................54
Bảng 3. 3 Tổng hợp kết quả phỏng vấn chuyên gia lần 1- Đo lường hiệulựcKTNB.......59
Bảng 3. 4 Tổng hợp kết quả phỏng vấn chuyên gia lần 1- Các nhân tố ảnh hưởng
đếnhiệulựcKTNB............................................................................................................61
Bảng 3. 5 Đề xuất chỉ báo đo lường Hệ thốngphápluật..................................................63
Bảng 3. 6 Bảng tổng hợp mức độ đồng ý phỏng vấn chuyên gialần2.............................65
Bảng 3. 7 Tổng hợp thang đo các biến sau phỏng vấnchuyêngia....................................66
Bảng 4. 1 Phân loại doanh nghiệp tài chính và phi tài chính trên thị trường chứng
khốnVN........................................................................................................................ 78
Bảng 4. 2: Phân loại doanh nghiệp phi tài chính theo thời gian niêm yết và quy mô
vốn79Bảng 4. 3: Phân loại doanh nghiệp theo ngành nghề hoạt động và thị trường niêm
yết 80Bảng 4. 4: Phân loại doanh nghiệp theo quy mô lao động và ngành nghềhoạtđộng
....................................................................................................................................... 80
Bảng 4. 5: Phân loại doanh nghiệp theo thời gian niêm yết và thựchiệnKTNB..............81
Bảng 4. 6 Tổng hợp hệ số Cronbach’s Alpha các biến giai đoạnsơbộ............................85
Bảng 4. 7 Tổng hợp đánh giá độ tin cậy sau khi loại trừquansát.....................................88
Bảng 4. 8 Đặc điểm doanh nghiệp theo quy mô vốn vàlĩnhvực......................................89
Bảng 4. 9 Đặc điểm doanh nghiệp theo quy mơ và thngồiKTNB..............................89
Bảng 4. 10 Thống kê mô tả biếnphụthuộc......................................................................90
Bảng 4.11Thống kê mô tả biếnđộclập............................................................................92
Bảng 4. 12 Mơ tả nhân tố thngồiKTNB....................................................................93
Bảng 4. 13 Tổng hợp đánh giá độ tin cậy thang đo biếnphụthuộc..................................94
Bảng 4. 14 Tổng hợp độ tin cậy thang đo biếnđộclập.....................................................95
Bảng 4. 15 Đánh giá độ tin cậy sau khi loại trừ PL6 của nhân tố Hệ thốngphápluật.......96
Bảng 4. 16 Tổng hợp đánh giá độ tin cậy sau khi loại trừquansát...................................96
Bảng 4. 17 Tổng hợp phân tích nhân tố khám phá- Biếnphụthuộc.................................97
Bảng 4. 18 Tổng hợp kết quả phân tíchtươngquan..........................................................98
Bảng 4. 19 Kết quả hồi quy đa biến- Gia tăng giátrịKTNB..........................................100
Bảng 4. 20 Tổng hợp hồi quyđabiến............................................................................101
Bảng 4. 21 Tổng hợp kết quả kiểm định các giả thuyếtnghiêncứu................................103

Bảng 4. 22 Kết quả kiểmđịnhIndependent....................................................................105
Bảng 4. 23 Khác biệt nhóm doanh nghiệp th ngồi và khơng thngồiKTNB........105
Bảng 4. 24 Bảng phân tíchANOVAcác nhóm doanh nghiệp có lĩnh vựckhácnhau........106


DANH MỤC CÁC HÌNH

Hình 2. 1 Tổng hợp đo lường trực tiếp hiệulựcKTNB....................................................27
Hình 2. 2 Tổng hợp đo lường hiệu lực KTNB theocảmnhận..........................................31
Hình 2. 3 Mơ hình nghiên cứuđềxuất.............................................................................46
Hình 3. 1 Thời gian phỏng vấnlần 1...............................................................................59
Hình 3. 2 Mơ hình nghiên cứuchínhthức........................................................................62
Hình 3. 3 Thời gian phỏng vấnlần 2...............................................................................65
Hình 4. 1 Tổng giá trị vốn hóa thị trường giai đoạn từ năm 2012- 2022 (nghìn tỷ
đồng)75Hình 4. 2 Tổng số lượng nhà đầu tư chứng khốn nước ngồi giai đoạn từ
2017-202275Hình 4. 3 Tổng số lượng các nhà đầu tư trong nước giai đoạn2017-2022
....................................................................................................................................... 76
Hình 4. 4 Tổng số doanh nghiệp niêm yết trên thị trường chứng khoán VN giai đoạn
2017-2022...................................................................................................................... 76
Hình 4. 5 Giá trị giao dịch cổ phiếu bình qn giai đoạn2016-2022...............................77
Hình 4. 6 Chỉ số chứng khốn VN- Index giai đoạn2016-2022......................................77
Hình 4. 7 Phân loại doanh nghiệptheongành..................................................................78
Hình 4. 8 Loại hìnhdoanhnghiệp....................................................................................81
Hình 4. 9 Cách thức tổchứcKTNB.................................................................................82
Hình 4. 10 Bộ phận KTNB nhận được hỗ trợcầnthiết....................................................83
Hình 4. 11 Đối tượngkiểmtốn.......................................................................................83
Hình 4. 12: Biểu đồ phân phối phầndưHistogram........................................................102


DANH MỤC SƠ ĐỒ

Sơ đồ 3. 1 Quy trìnhnghiêncứu.......................................................................................50


1
CHƯƠNG 1 GIỚI THIỆU NGHIÊN CỨU VÀ TỔNG QUAN CÁC CƠNG
TRÌNH VỀ CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN HIỆU LỰC KTNB TẠI
CÁC DOANH NGHIỆP
1.1 GIỚI THIỆU ĐỀTÀI
1.1.1 Trình bày lý do chọn đềtài
Theo IIA, (2017) - Viện KTNB Hoa Kỳ, KTNB “được định nghĩa là hoạt động kiểm
toán và thực hiện tư vấn mang tính khách quan độc lập nhằm tăng thêm giá trị cũng như
cải thiện hoạt động cho tổ chức”. Việc đạt được các mục tiêu từ việc xem xét và cải
thiện hiệu quả của quản lý rủi ro, quy trình quản trị và KSNB bằng cách tiếp cận có
ngun tắc, hệ thống thơng qua cơng cụ KTNB”. Như vậy, khái niệm nhấn mạnh chức
năng KTNB hỗ trợ đơn vị hoàn thành việc đánh giá và cải thiện hiệu suất của các
quy trình quản trị, quản lý rủi ro và KSNB của mình bằng cách áp dụng kỹ thuật tiếp
cận có nguyên tắc, hệ thống . KTNB giúp “bảo vệ giá trị cho tổ chức” và KTNB được
ví như “quan sát viên độc lập” nhằm mục đích đảm bảo các đơn vị tuân thủ luật định,
luật lệ và quy tăc của tổ chức; KTNB là người “giám sát, bảo trì, nâng cấp KSNB”
trong vai trị đảm bảo hiệu quả kinh doanh và thiết lập các thủ tục và HĐKS cần thiết
theo Gramling, Maletta, Schneider và Church, 2004). Việc phát hiện và cải thiện những
hạn chế của hệ thống quản lý dựa vào KTNB (Cohen và Sayag, 2010; Hass,
Abdolmohammadi và Burnaby, 2006; Roth, 2003). Trong đó, chức năng KTNB có thể
một cá nhân hoặc nhóm chuyên nghiệp chịu trách nhiệm cung cấp cho đơn vị các
dịch vụ đảm bảo và tư vấn. Do vậy, trong khung “chuẩn mực Quốc tế về hành
nghề KTNB chuyên nghiệp”- IPPF (The IIA, 2017) cũng nhấn mạnh sứ mệnh của
KTNB: “Tăng cường và bảo vệ các giá trị của đơn vị thông qua việc cung cấp sự
đảm bảo, tư vấn và thấu hiểu một cách khách quan và theo định hướng rủiro.”
Trên góc độ lý luận:
Thứ nhất, về hiệu lực KTNB và các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu lực KTNB. Dựa vào

quá trình tổng hợp và phân tích các nghiên cứu trên thế giới về hiệu lực cũng như các
yếu tố có ảnh hưởng đến hiệu lực KTNB tại các đơn vị phi tài chính niêm yết trên thị
trường chứng khốn VN, tơi nhận thấy các nghiên cứu này còn hạn chế, chưa tổng
hợp và xây dựng hồn thiện được mơ hình đo lường và mức độ tác động của từng yếu
tố đến hiệu lực KTNB tại các đơn vị phi tài chính. Đồng thời, nhân tố Hệ thống pháp
luật được các nghiên cứu định tính khẳng định ảnh hưởng tỷ lệ thuận đến hiệu lực
KTNB nhưng chưa có tài liệu nào đo lường định lượng thang đo nhân tố thông qua
khảo sát diện rộng để xem xét ảnh hưởng đến hiệu lực KTNB. Chính vì vậy, nghiên
cứu này hồn thiện tiêu chí đo lường và đánh giá tiêu chí đo lường nhân tố Hệ thống
pháp luật và thiết lập mơ hình các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu lực KTNB để đóng
góp cho cơ sở lýthuyết.
Thứ hai, những thay đổi của bối cảnh kinh tế chính trị trên thế giới địi hỏi HĐQT
cũng như các nhà quản lý ln phải có những tìm hiểu , nghiên cứu, xem xét và cóc á c


biện pháp giúp tăng cường hiệu lự