Nghiên cứu bảo tồn một số loài cây dược liệu có nguy cơ bị đe dọa tại Vườn Quốc gia Hoàng Liên, tỉnh Lào Cai

ĐẠI HỌC THÁI NGUN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC NƠNG LÂM
––––––––––––––––––––––––––

NGUYỄN HỒNG

NGHIÊN CỨU BẢO TỒN MỘT SỐ LỒI CÂY
DƯỢC LIỆU CĨ NGUY CƠ BỊ ĐE DỌA TẠI VƯỜN
QUỐC GIA HOÀNG LIÊN, TỈNH LÀO CAI

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC MÔI TRƯỜNG

THÁI NGUYÊN - 2023


ĐẠI HỌC THÁI NGUN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC NƠNG LÂM
––––––––––––––––––––––––––

NGUYỄN HỒNG

NGHIÊN CỨU BẢO TỒN MỘT SỐ LỒI CÂY
DƯỢC LIỆU CĨ NGUY CƠ BỊ ĐE DỌA TẠI VƯỜN
QUỐC GIA HOÀNG LIÊN, TỈNH LÀO CAI
Ngành: Khoa học Môi trường
Mã số: 9.44.03.01

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC MƠI TRƯỜNG

Người hướng dẫn khoa học:

1. PGS.TS. Hồng Văn Hùng
2. PGS.TS. Trần Đăng Khánh

THÁI NGUYÊN - 2024


i
LỜI CAM ĐOAN
Tơi xin cam đoan, đây là cơng trình nghiên cứu của tôi. Các số liệu, kết
quả nêu trong luận án là trung thực và chưa được công bố trong bất kỳ cơng
trình nào khác.
Tác giả luận án

Nguyễn Hồng


ii
LỜI CẢM ƠN
Luận án được hoàn thành với sự giúp đỡ tận tình của nhiều cá
nhân và cơ quan nghiên cứu trong nước. Trước hết, tác giả xin
chân thành cảm ơn PGS.TS. Hoàng Văn Hùng, PGS.TS. Trần Đăng
Khánh, với cương vị người hướng dẫn khoa học, đã giúp đỡ cho
nghiên cứu sinh trong q trình nghiên cứu và hồn thành luận án.
Tác giả cũng bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới sự động viên và giúp
đỡ nhiệt tình của tập thể cán bộ, giảng viên Phân hiệu Đại học Thái
Nguyên tại tỉnh Lào Cai, Khoa Môi trường - Trường Đại học Nông
Lâm Thái Nguyên, Viện Di truyền Nông nghiệp trong q trình thực
hiện và hồn thành luận án.
Tác giả chân thành cảm ơn sự giúp đỡ của ban lãnh đạo Vườn
Quốc gia Hoàng Liên, UBND thị xã Sa Pa trong việc cung cấp tài

liệu

và

thông

tin

liên

quan

đến đề tài, hợp tác trong điều tra.
Trong q trình thực hiện và hồn thành luận án, nghiên cứu
sinh đã nhận được sự giúp đỡ của cán bộ, viên chức Phòng Đào tạo –
Nghiên cứu khoa học và Hợp tác quốc tế - Phân hiệu Đại học Thái
Nguyên tại tỉnh Lào Cai; Khoa Môi trường - Trường Đại học Nông lâm
Thái Nguyên; Viện Di truyền Nông nghiệp – Viện khoa học nông
nghiệp Việt Nam. Nhân dịp này, tác giả xin chân thành cảm ơn các
cơ quan trên. Xin trân trọng cảm ơn Phòng Đào tạo - Trường Đại học
Nông lâm Thái Nguyên đã tạo điều kiện thuận lợi để nghiên cứu sinh
hoàn thành luận án của mình.
Thái Ngun, ngày

tháng

Tác giả luận án

Nguyễn Hồng

năm 2024


iii


iv
MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN..............................................................................................i
LỜI CẢM ƠN...................................................................................................ii
MỤC LỤC........................................................................................................iii
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT................................................................vii
DANH MỤC BẢNG........................................................................................ix
DANH MỤC CÁC HÌNH................................................................................xi
MỞ ĐẦU............................................................................................................ 1
1. Tính cấp thiết của đề tài...............................................................................1
2. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài....................................................................3
3. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài....................................................3
4. Đóng góp mới của luận án............................................................................4
Chương 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU..............................................................5
1.1. Tổng quan về bảo tồn đa dạng sinh học...................................................5
1.1.1. Đa dạng sinh học và bảo tồn đa dạng sinh học.....................................5
1.1.2. Đa dạng di truyền và đánh giá đa dạng di truyền................................6
1.1.3. Các yếu tố sinh thái, môi trường và ảnh hưởng của nó đến bảo tồn đa
dạng sinh học...................................................................................................14
1.2. Tài nguyên cây dược liệu.........................................................................17
1.2.1. Tài nguyên cây dược liệu trên thế giới................................................17
1.2.2. Tài nguyên cây dược liệu ở Việt Nam..................................................18
1.3. Hoạt động bảo tồn cây dược liệu trên thế giới và ở Việt Nam..............19
1.3.1. Các mối đe dọa đối với tài nguyên cây dược liệu................................19

1.3.2. Quan điểm và cách tiếp cận trong bảo tồn tài nguyên cây dược liệu 19
1.3.3. Hoạt động bảo tồn cây dược liệu..........................................................21
1.3.4. Tổng quan một số phương pháp trong nghiên cứu bảo tồn cây dược
liệu.................................................................................................................... 27
1.4. Cách tiếp cận trong xác định lồi có nguy cơ bị đe dọa........................30
1.4.1. Quan điểm của IUCN...........................................................................30
1.4.2. Quan điểm của Việt Nam.....................................................................31
1.4.3. Quan điểm dựa trên kiến thức bản địa (cộng đồng)...........................32


v
1.5. Tổng quan về khu vực nghiên cứu và các nghiên cứu về cây dược liệu
tại VQG Hoàng Liên.......................................................................................34
1.5.1. Điều kiện tự nhiên, kinh tế -xã hội khu vực nghiên cứu....................34
1.5.2. Các nghiên cứu về cây dược liệu ở VQG Hoàng Liên........................40
1.6. Hướng tiếp cận nghiên cứu của đề tài....................................................41
1.6.1. Nhận xét rút ra từ nghiên cứu tổng quan............................................41
1.6.2. Định hướng nghiên cứu của đề tài.......................................................42
Chương 2: NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU...................44
2.1. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu...............................................................44
2.1.1. Đối tượng nghiên cứu...........................................................................44
2.1.2. Phạm vi nghiên cứu..............................................................................44
2.2. Nội dung nghiên cứu................................................................................44
2.2.1. Đánh giá tình trạng nguy cấp của một số loài cây dược liệu tại Vườn
Quốc gia Hoàng Liên......................................................................................44
2.2.2. Đặc điểm sinh thái tự nhiên của một số cây dược liệu có nguy cơ cần
được bảo tồn....................................................................................................44
2.2.3. Kết quả định danh và đánh giá đa dạng di truyền một số lồi cây
dược liệu có nguy cơ cần được bảo tồn.........................................................44
2.2.4. Một số giải pháp bảo tồn cây dược liệu tại Vườn Quốc gia Hoàng

Liên.................................................................................................................. 45
2.3. Phương pháp nghiên cứu........................................................................45
2.3.1. Phương pháp điều tra, khảo sát, đánh giá về tình trạng nguy cấp của
một số loài cây dược liệu tại Vườn Quốc gia Hoàng Liên............................45
2.3.2. Phương pháp nghiên cứu đặc điểm sinh thái tự nhiên của một số cây
dược liệu có nguy cơ cần được bảo tồn.........................................................46
2.3.3. Phương pháp nghiên cứu dịnh danh và đánh giá đa dạng di truyền
một số lồi cây dược liệu có nguy cơ cần được bảo tồn bằng chỉ thị phân tử
.......................................................................................................................... 49
2.3.4. Phương pháp nghiên cứu trong đề xuất giải pháp bảo tồn................52
Chương 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN...........................53
3.1. Đánh giá tình trạng nguy cấp của một số loài cây dược liệu tại
VQG Hoàng Liên...........................................................................................53
3.1.1. Hiện trạng đa dạng sinh học và cây dược liệu tại VQG Hoàng Liên 53


vi
3.1.2. Tình hình khai thác và sử dụng cây dược liệu VQG Hoàng Liên.....58
3.1.3. Những kiến thức bản địa về đặc điểm và công dụng của một số cây
dược liệu làm thuốc ở VQG Hoàng Liên.......................................................59
3.1.4. Xác định một số lồi cây dược liệu q hiếm và có nguy cơ bị tuyệt
chủng tại Vườn Quốc gia Hoàng Liên...........................................................62
3.2. Đặc điểm sinh thái tự nhiên của một số cây dược liệu có nguy cơ cần
được bảo tồn....................................................................................................75
3.2.1. Đặc điểm sinh thái tự nhiên của cây Bàn tay ma (Heliciopsis lobata)
.......................................................................................................................... 75
3.2.2. Đặc điểm sinh thái tự nhiên của cây Hoàng liên chân gà (Coptis
quinquesecta)....................................................................................................77
3.2.3. Đặc điểm sinh thái tự nhiên của cây Hoàng tinh hoa đỏ
(Polygonatum kingianum)............................................................................84

3.3. Kết quả định danh và đánh giá đa dạng di truyền một số loài cây dược
liệu có nguy cơ cần được bảo tồn bằng chỉ thị phân tử................................92
3.3.1. Kết quả định danh và đánh giá đa dạng di truyền của cây Bàn tay
ma dựa trên trình tự ITS................................................................................92
3.3.2. Kết quả định danh và đánh giá đa dạng di truyền các mẫu Hoàng
liên chân gà dựa trên trình tự ITS.................................................................96
3.3.3. Kết quả định danh và đánh giá đa dạng di truyền các mẫu Hoàng
tinh đỏ dựa trên trình tự TrnL-TrnF IGS..................................................101
3.4. Một số giải pháp bảo tồn cây dược liệu tại Vườn Quốc gia Hoàng Liên
........................................................................................................................ 107
3.4.1. Cơ sở lý luận của đề xuất giải pháp...................................................107
3.4.2. Đề xuất giải pháp................................................................................107
KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ......................................................................110
1. Kết luận.....................................................................................................110
2. Kiến nghị...................................................................................................110
TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................111
DANH MỤC CÁC CƠNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN
QUAN ĐẾN LUẬN ÁN................................................................................130
PHỤ LỤC......................................................................................................131


vii


viii
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT
Viết tắt
ADN
BGCI
BTTN

CR
DD
ĐDSH
EN
EPA

FAO

Tên tiếng Anh
deoxyribonucleic acid
Botanic Gardens
Conservation International
Critically Endangered
Data Deficient
Endangered
United States Environmental
Protection Agency
Food and Agriculture

IPLCs

Thực hành tốt nuôi trồng và thu hái

Health Organization
Indigenous and Local
Knowledge
Indigenous peoples and
Local communities
International Union for

LC
LR

Natural Resources
Least Concern
Low Risk
Medicinal Plants Specialist

PRIMER
RRA
SARC

Cơ quan bảo vệ môi trường Hoa Kỳ

Nations
Good Agricultural and

Conservation of Nature and

NT
ÔTC
PRA

Bảo tồn thiên nhiên
Cực kỳ nguy cấp
Thiếu dữ liệu
Đa dạng sinh học
Nguy cấp

Tổ chức nông lương thế giới

IUCN

MPSG

Tổ chức các Vườn thực vật quốc tế

Organization of the United

GACP-WHO Collection Practices - World

ILK

Tên tiếng Việt
Axit deoxyribonucleic

Group
Near Threatened

theo khuyến cáo của Tổ chức y tế
thế giới
Kiến thức bản địa và địa phương
Người dân bản địa và các cộng đồng
đia phương
Liên minh bảo tồn thiên nhiên quốc
tế
Ít được quan tâm
Ít có nguy cơ
Nhóm chuyên gia cây dược liệu

Sắp bị đe dọa
Ô tiêu chuẩn
Participatory Rural Appraisal Đánh giá nơng thơn có sự tham gia
Plymouth Routines in
Phần mềm thống kê trong nghiên
Multivariate Ecological
cứu sinh thái đa biến
Research
Rapid Rural Appraisal
Đánh giá nhanh nông thôn
Species at Risk Committee
Uỷ ban các lồi có nguy cơ


ix
Viết tắt
SSC
TCM

Tên tiếng Anh
Species Survival
Commission
Traditional Chinese
Medicine

TCN

UNEP
VQG
VTV

VU
WB
WHO
WWF

Ủy ban cho sự sinh tồn của lồi
Thuốc truyền thống của Trung Quốc
Trước cơng ngun

Trade Records Analysis of
TRAFFIC

Tên tiếng Việt

Flora and Fauna in
Commerce
United Nations Environment
Programme
Vulnerable
World Bank
World Health Organization
Wide Fund For Nature

Mạng lưới giám sát buôn bán động
vật, thực vật hoang dã
Chương trình mơi trường của Liên
hợp quốc
Vườn Quốc gia
Vườn thực vật
Sẽ nguy cấp

Ngân hàng Thế giới
Tổ chức y tế thế giới
Tổ chức quỹ thiên nhiên toàn thế giới


x
DANH MỤC BẢNG
Bảng 1.1. Hiện trạng dân số và lao động các xã thuộc VQG Hồng Liên...............38
Bảng 2.1. Mơ tả vị trí các ơ tiêu chuẩn....................................................................46
Bảng 2.2. Thành phần phản ứng PCR.....................................................................50
Bảng 2.3. Chu trình phản ứng PCR.........................................................................51
Bảng 3.1. Thống kê thành phần các loài thực vật VQG Hoàng Liên.......................53
Bảng 3.3. Thống kê thành phần các loài cây dược liệu VQG Hoàng Liên..............57
Bảng 3.4. Tần suất lấy cây dược liệu và số người/hộ đi lấy của người dân thuộc
khu vực Vườn Quốc gia Hoàng Liên.....................................................59
Bảng 3.5. Tổng hợp các loài cây dược liệu trong khu vực VQG Hoàng Liên
thường được cộng đồng sử dụng..........................................................59
Bảng 3.6. Danh sách các loài cây dược liệu có nguy cơ tại Vườn Quốc gia
Hồng Liên theo đánh giá của IUCN...................................................62
Bảng 3.7. Danh sách các loài cây dược liệu tại VQG Hồng Liên có nguy cơ
theo Sách Đỏ Việt Nam 2007................................................................64
Bảng 3.8. Liệt kê các loài cây dược liệu tại VQG Hồng Liên có nguy cơ theo
khảo sát của cộng đồng........................................................................66
Bảng 3.9. Kết quả đánh giá các lồi cây dược liệu có nguy cơ tại VQG Hoàng
Liên của cộng đồng..............................................................................67
Bảng 3.10. Kết quả đánh giá các loài cây dược liệu theo nhu cầu sử dụng tại
VQG Hoàng Liên của cộng đồng..........................................................68
Bảng 3.11. Đánh giá mức độ các loài dược liệu nguy cấp dựa vào cộng đồng.......69
Bảng 3.12. Danh sách các loài cây dược liệu tại Vườn Quốc gia Hồng Liên........71
có nguy cơ theo đánh giá của cộng đồng.................................................................71

Bảng 3.13. So sánh kết quả đánh giá các lồi có nguy cơ dựa vào cộng đồng
với đánh giá của IUCN và Sách Đỏ Việt Nam......................................74
Bảng 3.14. Khoảng cách di truyền theo cặp (genetic distance pairwise) giữa
Bàn tay ma và các lồi tham chiếu bằng mơ hình Kimura-2
parameter.............................................................................................95


xi
Bảng 3.15. Danh sách mẫu Hoàng liên chân gà được sử dụng trong nghiên cứu
.............................................................................................................. 96
Bảng 3.16. Vị trí SNPs trong chuỗi nucleotide của các mẫu Hoàng liên chân gà
.............................................................................................................. 98
Bảng 3.17. Khoảng cách di truyền theo cặp (genetic distance pairwise) giữa
các mẫu hồng liên chân gà bằng mơ hình Kimura-2 parameter.........99
Bảng 3.18. Danh sách mẫu Hoàng tinh hoa đỏ được sử dụng trong nghiên cứu
............................................................................................................101
Bảng 3.19. Vị trí SNPs trong chuỗi nucleotide của các mẫu Hoàng tinh hoa đỏ
............................................................................................................103
Bảng 3.20. Khoảng cách di truyền theo cặp (genetic distance pairwise) giữa các
mẫu hồng tinh đỏ bằng mơ hình Kimura-2 parameter.......................104


xii
DANH MỤC CÁC HÌNH
Hình 1.1. Bản đồ khu vực nghiên cứu tại Vườn Quốc gia Hồng Liên............34
Hình 3.1. Cây Bàn tay ma phát hiện tại khu vực nghiên cứu............................76
Hình 3.2. Cây Hồng liên chân gà....................................................................78
Hình 3.3. Mối quan hệ giữa các yếu tố sinh thái mơi trường với cây Hồng liên
chân gà (Sử dụng chức năng Hierarchical Cluster analysis trong
phần mềm Primer v5.0).................................................................79

Hình 3.4. Mối quan hệ giữa các yếu tố sinh thái mơi trường với cây Hồng liên
chân gà (Sử dụng chức năng Non-metric Multi-Dimensional
Scaling trong phần mềm Primer v5.0)...........................................80
Hình 3.5. Mối quan hệ giữa các lồi với cây Hoàng liên chân gà (Sử dụng
chức năng Hierarchical Cluster analysis trong phần mềm Primer
v5.0)..............................................................................................82
Hình 3.6. Mối quan hệ giữa các loài với cây Hoàng liên chân gà (Sử dụng
chức năng Non-metric Multi-Dimensional Scaling trong phần mềm
Primer v5.0)..................................................................................83
Hình 3.7. Cây Hồng tinh hoa đỏ tại khu vực nghiên cứu................................86
Hình 3.8. Mối quan hệ giữa các yếu tố sinh thái môi trường với cây Hoàng tinh hoa
đỏ (Sử dụng chức năng Hierarchical Cluster analysis trong phần mềm
Primer v5.0)....................................................................................87
Hình 3.9. Mối quan hệ giữa các yếu tố sinh thái môi trường với cây Hoàng tinh
hoa đỏ

(Sử dụng chức năng Non-metric Multi-Dimensional

Scaling trong phần mềm Primer v5.0)...........................................87
Hình 3.10. Mối quan hệ giữa các lồi với cây Hoàng tinh hoa đỏ (Sử dụng
chức năng Hierarchical Cluster analysis trong phần mềm Primer
v5.0)..............................................................................................89
Hình 3.11. Mối quan hệ giữa các loài với cây Hoàng tinh hoa đỏ (Sử dụng chức
năng Non-metric Multi-Dimensional Scaling trong phần mềm
Primer v5.0)..................................................................................90


xiii
Hình 3.12. Ảnh điện di các mẫu bàn tay ma trên gel agarose 1,5% với cặp mồi
ITS1/ITS2......................................................................................93

Hình 3.13. Mối quan hệ di truyền giữa Bàn tay ma và các loài tham chiếu dựa
trên trình tự ITS. Các số gần nút thể hiện tỷ lệ bootstrap..............95
Hình 3.14. Ảnh điện di mẫu hoàng liên chân gà trên gel agarose 1,5% với cặp
mồi ITS1/ITS2..............................................................................97
Hình 3.15. Mối quan hệ di truyền 11 mẫu Hồng liên chân gà dựa trên trình tự
ITS. Các số gần nút thể hiện tỷ lệ bootstrap................................100
Hình 3.16. Ảnh điện di mẫu hoàng tinh đỏ trên gel agarose 1,5% với cặp mồi
trnL/trnF......................................................................................102
Hình 3.17. Mối quan hệ di truyền 21 mẫu Hồng tinh hoa đỏ dựa trên trình tự
lục lạp trnL-trnF IGS. Các số gần nút thể hiện tỷ lệ bootstrap....105


1
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Hiện nay, thế giới đang đứng trước 5 cuộc khủng hoảng lớn, đó là dân số,
lương thực, năng lượng, tài nguyên và sinh thái. Năm cuộc khủng hoảng này đều liên
quan chặt chẽ với môi trường và làm cho chất lượng cuộc sống của con người có
nguy cơ suy giảm. Hay nói cách khác, chúng ta đang đứng trước một cuộc khủng
hoảng môi trường. Một trong các biểu hiện của khủng hoảng môi trường đó chính là
số chủng lồi động - thực vật bị tuyệt chủng đang gia tăng, thực chất đó là biểu hiện
của sự suy thối đa dạng sinh học. Chính vì vậy, việc nghiên cứu, bảo tồn đa dạng
sinh học là một trong những nhiệm vụ cấp bách của tất cả các quốc gia trên Thế giới.
Trong nghiên cứu, bảo tồn đa dạng sinh học thì nghiên cứu các lồi thực vật,
đặc biệt lồi q hiếm có nguy cơ bị đe dọa được nhiều nhà nghiên cứu trên thế giới
quan tâm. Bởi vì, thực vật là mắt xích quan trọng trong chuỗi thức ăn trong các hệ
sinh thái, nó là mơi trường sống của các lồi sinh vật khác sống. Khi nghiên cứu về
đa dạng thực vật chúng ta phải nghiên cứu về đa dạng hệ sinh thái, đa dạng loài và
đa dạng di truyền. Lý do là các hệ sinh thái khác nhau thì có đa dạng về lồi khác
nhau và một loài ở các hệ sinh thái khác nhau thì có đa dạng di truyền khác nhau.

Việc ứng dụng chỉ thị sinh học phân tử vào nghiên cứu đa dạng di truyền nhằm xác
định mức độ đa dạng di truyền có ý nghĩa quan trọng trong việc xác định các lồi có
nguy cơ bị tuyệt chủng do các lồi có tính đa dạng di truyền thấp thường có khả
năng thích nghi kém với các điều kiện mơi trường.
Lãnh thổ Việt Nam chịu sự chi phối về hoạt động địa chất của hai địa khối
Indonesia (từ Mường Tè - Lai Châu ở cực Tây Bắc đến Trung Bộ, Nam Bộ) và Hoa
Nam (Vùng Bắc Bộ). Từ đó hình thành thảm thực vật phong phú, đa dạng với khoảng
16.000 loài thực vật (Bộ Tài nguyên và Môi trường, 2008). Nguồn tài nguyên cây cỏ
tập trung chủ yếu ở 6 trung tâm đa dạng sinh vật trong cả nước là: Đông bắc, Hoàng
Liên Sơn, Cúc Phương, Bạch Mã, Tây Nguyên và Cao nguyên Đà Lạt. Hoàng Liên
Sơn là một trong những khu rừng đặc dụng quan trọng của Việt Nam với diện tích
vùng lõi là 29.845 ha và 38.724 ha vùng đệm, chủ yếu là rừng nguyên sinh có thảm
thực vật phong phú, đa dạng. VQG Hoàng Liên tỉnh Lào Cai được coi là một trong


2
những trung tâm đa dạng sinh học (ĐDSH) bậc nhất Việt Nam với nhiều lồi thực vật
bản địa và q hiếm của Việt Nam. VQG Hoàng Liên cũng là VQG duy nhất ở Việt
Nam có điều kiện khí hậu đặc thù và hệ sinh thái rừng riêng biệt, với quần xã thực vật
ơn đới trên núi. Có nhiều lồi chiếm ưu thế: Thích (Acer chapaense), Chân chim
(Scheffera chaphaensis), Đỗ quyên (Rhododendron) v.v.
Với những đặc điểm về khí hậu, địa hình và các điều kiện tự nhiên khác đã tạo
cho VQG này có tính đa dạng sinh học cao. Theo một số nghiên cứu VQG Hồng
Liên có khoảng 2.847 lồi thực vật bậc cao có mạch thuộc 1.064 chi, 299 họ, 06
ngành thực vật. Trong 149 lồi cây q hiếm có 133 lồi trong Sách Đỏ Việt Nam và
16 lồi có nguy cơ tuyệt chủng trên thế giới (Nguyen Nghia Thin và Nguyen Thi
Thoi, 1998). VQG Hồng Liên là vùng có nhiều loài cây dược liệu quý như: Sâm Vũ
diệp, Trúc tiết nhân sâm, các loại Hoàng liên, Đỗ trọng, Thổ hồng liên, Dâm dương
hoắc là những cây thuốc khơng nơi nào có ở Việt Nam. Ngồi ra, Lan hài, Lan kim
tuyến, Lan 1 lá, Củ bình vơi, Hồng tinh,… là những cây thuốc quý nhiều nơi có

nhưng đã cạn kiệt, nay chỉ cịn ở Sa Pa. Một số lồi bản địa của VQG Hồng Liên
như Bách xanh (Calocedrus macrolepis), Thơng đỏ (Taxus chinensis), Vân sam
Hoàng Liên (Abies delavayi); Vượn đen Đơng Bắc (Nomasscus), Hồng hồng
(Buceros bicornis), Voọc bạc má (Trachypithecus) v.v.
VQG Hồng Liên có sự đặc thù là có dân cư (đặc biệt là người dân tộc thiểu
số) sinh sống trong khu vực lõi của vườn. Sự đa dạng sinh học của VQG Hồng
Liên đã có vai trị quan trọng đối với đời sống sinh kế và sản xuất của người dân nơi
đây và đang đóng góp vào sự phát triển kinh tế - xã hội, đặc biệt là phát triển du lịch
của Sa Pa nói riêng và của tỉnh Lào Cai nói chung. Bên cạnh đó, các hoạt động du
lịch, xây dựng các cơng trình v.v. đã tác động lớn tới hệ sinh thái và đa dạng loài tại
VQG Hoàng Liên.
Tuy nhiên, cho tới nay, các nghiên cứu ở VQG Hoàng Liên chủ yếu tập trung
vào việc liệt kê các loài động, thực vật và giới thiệu những nét đặc trưng chung về
mơi trường, sinh thái. Đến nay có rất ít cơng trình nghiên cứu tổng thể về cây dược
liệu, đặc biệt là các lồi cây dược liệu có nguy cơ bị đe dọa tại VQG Hoàng Liên,
tỉnh Lào Cai. Danh lục các lồi cây dược liệu có nguy cơ bị đe dọa chủ yếu dựa vào
các tiêu chuẩn của IUCN hoặc các tiêu chuẩn trong xác định loài của Sách Đỏ Việt


3
Nam, trong khi đó ở nhiều vùng cụ thể và tiểu vùng sinh thái nhất định lồi có nguy
cơ bị đe dọa có thể được xác định bởi nhiều tiêu chí khác; và hiện tại cũng ít các
nghiên cứu xác định được mối quan hệ giữa các yếu tố sinh thái – môi trường ảnh
hưởng đến sự phân bố các lồi cây dược liệu có nguy cơ bị đe dọa. Đặc biệt, cịn ít
những nghiên cứu sâu về đa dạng di truyền bằng chỉ thị sinh học phân tử đối với
lồi cây dược liệu có nguy cơ bị đe dọa tại VQG Hoàng Liên, tỉnh Lào Cai.
Xuất phát từ yêu cầu trên, rất cần thiết phải thực hiện những nghiên cứu
mang tính hệ thống và có cơ sở khoa học để từ đó định hướng giải pháp cho
bảo tồn cây dược liệu, đây chính là lý do để tiến hành đề tài “Nghiên cứu bảo
tồn một số loài cây dược liệu có nguy cơ bị đe dọa tại Vườn Quốc gia Hoàng

Liên, tỉnh Lào Cai”.
2. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài
2.1. Mục tiêu tổng quát
Xác định được một số lồi cây dược liệu có nguy cơ tại VQG Hồng Liên và
tiến hành các nghiên cứu để đề xuất các giải pháp bảo tồn.
2.2. Mục tiêu cụ thể
- Đánh giá thực trạng đa dạng sinh học và xác định được một số lồi dược
liệu có nguy cơ bị đe dọa tại Vườn Quốc gia Hoàng Liên, tỉnh Lào Cai;
- Xác định yếu tố sinh thái - môi trường tác động đến sự phân bố của lồi
thực vật có nguy cơ bị tuyệt chủng tại khu vực nghiên cứu;
- Đánh giá quan hệ di truyền của một số loài dược liệu có nguy cơ bị đe dọa
bằng chỉ thị sinh học phân tử;
- Đề xuất một số giải pháp bảo tồn một số lồi dược liệu có nguy cơ bị đe
dọa tại Vườn Quốc gia Hoàng Liên, tỉnh Lào Cai.
3. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài
3.1. Ý nghĩa khoa học
Kết quả nghiên cứu của đề tài luận án đã cung cấp thêm nhiều dẫn liệu,
thông tin khoa học về điều kiện sinh thái và môi trường, sự phân bố, đa dạng di
truyền, thực trạng nguy cơ bị đe dọa tuyệt chủng phục vụ cho công tác nghiên cứu
về bảo tồn, phát triển nguồn gen cây dược liệu tại Vườn Quốc gia Hoàng Liên.


4
3.2. Ý nghĩa thực tiễn
Những giải pháp được áp dụng sẽ góp phần bảo tồn bền vững tài nguyên cây
dược liệu tại Vườn Quốc gia Hoàng Liên và thúc đẩy sự phát triển, khai thác, sử
dụng có hiệu quả nguồn gen cây dược liệu quý, nâng cao thu nhập cho người dân.
4. Đóng góp mới của luận án
- Sử dụng tri thức bản địa đã đánh giá được thực trạng nguy cơ bị đe dọa
tuyệt chủng của 15 loài dược liệu quý hiếm tại VQG Hoàng Liên, tỉnh Lào Cai, bao

gồm 07 loài rất nguy cấp, 05 loài nguy cấp, 03 loài sẽ nguy cấp cần được bảo tồn.
- Đã đánh giá được mức độ đa dạng di truyền, xác định được marker phân tử
nhận dạng (barcode) của 3 loài cây Bàn tay ma (Heliciopsis lobata (Merr.) Sleum),
Hoàng liên chân gà (Coptis quinquesecta W. T. Wang) và Hoàng tinh hoa đỏ
(Polygonatum kingianum Coll et Hemsl.); xác định được một số yếu tố sinh thái mơi trường và các lồi thực vật có quan hệ với sự phân bố các lồi cây dược liệu
này, từ đó đề xuất những giải pháp tối ưu để bảo tồn các loài cây dược liệu quý
hiếm tại Vườn Quốc gia Hoàng Liên.


5
Chương 1
TỔNG QUAN TÀI LIỆU
1.1. Tổng quan về bảo tồn đa dạng sinh học
1.1.1. Đa dạng sinh học và bảo tồn đa dạng sinh học
1.1.1.1. Khái niệm về đa dạng sinh học
Thuật ngữ đa dạng sinh học được định nghĩa lần đầu tiên bởi Norse và
McManus (1980) trên cơ sở hai khái niệm gần gũi là "đa dạng di truyền" (lượng
biến dị di truyền trong loài) và "đa dạng sinh thái" (số loài trong một quần xã sinh
vật). Thuật ngữ đa dạng sinh học rút ngắn (Biodiversity) gắn liền với tên tuổi của
Walter G. Rosen vào năm 1985 khi lập kế hoạch cho hội nghị "Diễn đàn quốc gia
về Đa dạng sinh học" được tổ chức tại thủ đô Washington, Hoa Kỳ năm 1986
(Wilson EO., 1988).
Từ đó đến nay, có nhiều định nghĩa khác nhau về đa dạng sinh học được đưa
ra. Trong đó, định nghĩa về đa dạng sinh học được sử dụng trong Công ước Đa dạng
Sinh học (United Nations, 1992) và Chiến lược Đa dạng Sinh học toàn cầu (WRI,
IUCN và UNEP, 1992) được coi là "toàn diện và đầy đủ nhất", nó được sử dụng
chính thức trong các văn bản quốc tế về đa dạng sinh học. Theo đó: "Đa dạng sinh
học được dùng để chỉ sự phong phú và đa dạng của giới sinh vật từ mọi nguồn trên
Trái Đất, nó bao gồm sự đa dạng trong cùng một loài, giữa các loài và sự đa dạng
hệ sinh thái".

Như vậy, đa dạng sinh học cần được xem xét ở ba cấp độ: Đa dạng nguồn
gen, đa dạng loài và đa dạng hệ sinh thái.
1.1.1.2. Khái niệm về bảo tồn
Theo Luật Đa dạng sinh học năm 2018 quy định:
- Bảo tồn đa dạng sinh học là việc bảo vệ sự phong phú của các hệ sinh thái
tự nhiên quan trọng, đặc thù hoặc đại diện; bảo vệ môi trường sống tự nhiên thường
xuyên hoặc theo mùa của lồi hoang dã, cảnh quan mơi trường, nét đẹp độc đáo của
tự nhiên; ni, trồng, chăm sóc lồi thuộc Danh mục loài nguy cấp, quý, hiếm được
ưu tiên bảo vệ; lưu giữ và bảo quản lâu dài các mẫu vật di truyền.