HÌNH THÀNH KHÁI NIỆM HÌNH HỌC CHO HỌC SINH LỚP 1, 2, 3

TRƯỜNG ĐẠI HỌC QUẢNG NAM
KHOA TIỂU HỌC – MẦM NON & NGHỆ THUẬT

----------

NGUYỄN THỊ BÍCH HẰNG

HÌNH THÀNH KHÁI NIỆM HÌNH HỌC CHO
HỌC SINH LỚP 1, 2, 3

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC

Quảng Nam, tháng 5 năm 2019

\
TRƯỜNG ĐẠI HỌC QUẢNG NAM

KHOA TIỂU HỌC – MẦM NON & NGHỆ THUẬT
----------

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC

Tên đề tài:
HÌNH THÀNH KHÁI NIỆM HÌNH HỌC CHO

HỌC SINH LỚP 1, 2, 3

Sinh viên thực hiện
NGUYỄN THỊ BÍCH HẰNG

MSSV: 2115010519

CHUYÊN NGÀNH: GIÁO DỤC TIỂU HỌC

KHÓA: 2015 – 2019
Cán bộ hướng dẫn

Th.S TRƯƠNG THỊ KIM NGỌC
MSCB:

Quảng Nam, tháng 5 năm 2019

LỜI CẢM ƠN
Trong q trình nghiên cứu và hồn thành khóa luận của mình, tơi đã nhận
được sự quan tâm, giúp đỡ của các thầy, cô giáo, bạn bè và người thân.
Đầu tiên, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành, lịng biết ơn sâu sắc đến cơ giáo –
Th.S Trương Thị Kim Ngọc, người đã tận tình hướng dẫn, cung cấp tài liệu, giúp đỡ
tơi trong suốt q trình nghiên cứu và hồn thành khóa luận này.
Tơi cũng xin bày tỏ lịng biết ơn chân thành tới Ban giám hiệu nhà trường, các
thầy, cô giáo trong khoa Tiểu học – Mầm non & Nghệ thuật trường Đại học Quảng
Nam đã nhiệt tình chỉ bảo, chia sẻ, đóng góp ý kiến, tạo điều kiện để tơi hồn thành
khóa luận đúng thời gian quy định.
Tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến Ban giám hiệu nhà trường, các thầy, cô giáo
cũng như học sinh trường tiểu học Võ Thị Sáu đã giúp đỡ và hợp tác cùng tơi trong
suốt q trình điều tra, khảo sát và thực nghiệm đề tài này.
Cuối cùng tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành đến tập thể lớp Đại học Tiểu học
K15 cũng như gia đình và bạn bè đã động viên, giúp đỡ tôi trong suốt thời gian qua.
Mặc dù đã cố gắng và nỗ lực hết mình nhưng với khả năng cịn hạn chế nên
khơng tránh khỏi những thiếu sót nhất định. Vì vậy, những lời nhận xét, góp ý của
thầy, cơ và các bạn chính là điều kiện để khóa luận được hồn thiện hơn.
Tơi xin chân thành cảm ơn!

Tam Kỳ, tháng 05 năm 2019

LỜI CAM ĐOAN
Tơi xin cam đoan đề tài “Hình thành khái niệm hình học cho học sinh lớp 1,
2, 3” là cơng trình nghiên cứu độc lập của riêng tơi trong quá trình học tập và được sự
hướng dẫn khoa học của Th.S Trương Thị Kim Ngọc. Các nội dung nghiên cứu trong
đề tài này là trung thực và chưa công bố dưới bất kì hình thức nào trước đây.
Ngồi ra, trong khóa luận còn tham khảo một số tài liệu liên quan đến lí luận
của đề tài của các tác giả, cơ quan tổ chức khác đều có trích dẫn và ghi rõ trong phần
tài liệu tham khảo.
Nếu phát hiện có bất kì sự gian lận nào tơi xin hồn tồn chịu trách nhiệm về
nội dung khóa luận của mình.

Tam Kỳ, tháng 05 năm 2019
Sinh viên thực hiện

Nguyễn Thị Bích Hằng

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

STT Viết tắt Nội dung

1 BT Bài tập

2 GV Giáo viên

3 HH Hình học

4 HK Học kỳ

5 HS Học sinh

6 KN Khái niệm

7 KNHH Khái niệm hình học

8 NXB Nhà xuất bản

9 PPDH Phương pháp dạy học

10 SGK Sách giáo khoa

11 Tr Trang

Tên DANH MỤC CÁC BẢNG Trang
Bảng 1 Nội dung 22
Bảng 2 23
Bảng 3 Nhận thức của giáo viên về tầm quan trọng của dạy học hình 24
Bảng 4 thành khái niệm hình học cho học sinh lớp 1, 2, 3 25
Nhận thức của giáo viên về vai trò của dạy học hình thành
Bảng 5 khái niệm hình học cho học sinh lớp 1, 2, 3 26
Bảng 6 Các con đường mà giáo viên đã sử dụng để dạy học hình 27
Bảng 7 thành khái niệm hình học cho học sinh lớp 1, 2, 3 28
Bảng 8 Các phương pháp mà giáo viên thường sử dụng khi dạy học 29
Bảng 9 hình thành khái niệm cho học sinh trong bài “Hình chữ nhật 30
Bảng 10 Toán 3” 31
Bảng 11 Khó khăn mà giáo viên gặp phải khi dạy học hình thành khái 32
Bảng 12 niệm hình học cho học sinh lớp 1, 2, 3 66
Bảng 13 Mức độ yêu thích của học sinh khi học mơn Tốn 67
Bảng 14 Cảm nhận của em khi học các bài học có nội dung hình học 68

Các phương pháp mà giáo viên thường sử dụng khi dạy học
các bài học có nội dung hình học
Mức độ hứng thú và tham gia tích cực các hoạt động của học
sinh khi học các bài học có nội dung hình học
Phương pháp học sinh thích thú nhất khi học các bài học có
nội dung hình học
Phương pháp mà giáo viên đã sử dụng khi dạy học bài
“Đường gấp khúc – Độ dài đường gấp khúc”
So sánh mức độ hoàn thành nhiệm vụ tiết học của học sinh
lớp 2/5 và 2/6 trước khi thực nghiệm
So sánh mức độ hoàn thành nhiệm vụ tiết học của học sinh
lớp 2/5 và 2/6 sau khi thực nghiệm
So sánh mức độ hứng thú trong tiết học của học sinh lớp 2/5
và 2/6

Tên DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ Trang
Biểu đồ 1 Nội dung 22
Biểu đồ 2 23
Biểu đồ 3 Nhận thức của giáo viên về tầm quan trọng của dạy học hình 24
Biểu đồ 4 thành khái niệm hình học cho học sinh lớp 1, 2, 3 25
Nhận thức của giáo viên về vai trị của dạy học hình thành
Biểu đồ 5 khái niệm hình học cho học sinh lớp 1, 2, 3 26
Biểu đồ 6 Các con đường mà giáo viên đã sử dụng để dạy học hình 27
Biểu đồ 7 thành khái niệm hình học cho học sinh lớp 1, 2, 3 28
Biểu đồ 8 Các phương pháp mà giáo viên thường sử dụng khi dạy học 29
Biểu đồ 9 hình thành khái niệm cho học sinh trong bài “Hình chữ nhật 30
Biểu đồ 10 Toán 3” 31
Biểu đồ 11 Khó khăn mà giáo viên gặp phải khi dạy học hình thành khái 32
Biểu đồ 12 niệm hình học cho học sinh lớp 1, 2, 3 67
Biểu đồ 13 Mức độ u thích của học sinh khi học mơn Toán 68

Biểu đồ 14 Cảm nhận của em khi học các bài học có nội dung hình học 69
Các phương pháp mà giáo viên thường sử dụng khi dạy học
các bài học có nội dung hình học
Mức độ hứng thú và tham gia tích cực các hoạt động của học
sinh khi học các bài học có nội dung hình học
Phương pháp học sinh thích thú nhất khi học các bài học có
nội dung hình học
Phương pháp mà giáo viên đã sử dụng khi dạy học bài
“Đường gấp khúc – Độ dài đường gấp khúc”
So sánh mức độ hoàn thành nhiệm vụ tiết học của học sinh
lớp 2/5 và 2/6 trước khi thực nghiệm
So sánh mức độ hoàn thành nhiệm vụ tiết học của học sinh
lớp 2/5 và 2/6 sau khi thực nghiệm
So sánh mức độ hứng thú trong tiết học của học sinh lớp 2/5
và 2/6

MỤC LỤC
MỞ ĐẦU...........................................................................................................................1
1. Lý do chọn đề tài ..........................................................................................................1
2. Mục đích nghiên cứu ....................................................................................................2
3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu..............................................................................2
3.1. Đối tượng nghiên cứu ................................................................................................2
3.2. Khách thể nghiên cứu ................................................................................................2
4. Nhiệm vụ nghiên cứu....................................................................................................2
5. Phương pháp nghiên cứu ..............................................................................................3
5.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lí luận .....................................................................3
5.1.1. Phương pháp nghiên cứu tài liệu ............................................................................3
5.1.2. Phương pháp phân tích - tổng hợp .........................................................................3
5.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn .................................................................3
5.2.1. Phương pháp điều tra..............................................................................................3

5.2.2. Phương pháp hỏi ý kiến chuyên gia .......................................................................3
5.2.3. Phương pháp thực nghiệm sư phạm .......................................................................3
5.3. Phương pháp thống kê toán học ................................................................................3
6. Lịch sử vấn đề nghiên cứu............................................................................................3
7. Đóng góp của đề tài ......................................................................................................4
7.1. Về lý luận ...................................................................................................................4
7.2. Về thực tiễn................................................................................................................4
8. Phạm vi nghiên cứu ......................................................................................................4
9. Cấu trúc tổng quan của đề tài .......................................................................................5
NỘI DUNG NGHIÊN CỨU.............................................................................................6
CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC DẠY HỌC HÌNH
THÀNH KHÁI NIỆM HÌNH HỌC CHO HỌC SINH LỚP 1, 2, 3 ................................6
1.1. Cơ sở lí luận của việc dạy học hình thành khái niệm hình học cho học sinh lớp 1,
2, 3.....................................................................................................................................6
1.1.1. Một số khái niệm liên quan ....................................................................................6
1.1.2. Phương pháp dạy học trực quan .............................................................................9
1.1.2.1. Quan niệm về phương pháp trực quan ................................................................9
1.1.2.2. Vai trò và phạm vi sử dụng của phương pháp dạy học trực quan trong dạy học
Toán ................................................................................................................................. 10
1.1.2.3. Một số yêu cầu cơ bản khi sử dụng phương pháp trực quan trong dạy học Toán
ở tiểu học.........................................................................................................................10
1.1.2.4. Quy trình dạy học hình học trực quan...............................................................11
1.1.3. Phương pháp dạy học thực hành – luyện tập .......................................................12

1.1.3.1. Quan niệm về phương pháp thực hành – luyện tập ..........................................12
1.1.3.2. Vai trò và phạm vi sử dụng của phương pháp thực hành – luyện tập ..............12
1.1.3.3. Những yêu cầu cơ bản khi sử dụng phương pháp thực hành – luyện tập trong
dạy học Toán ở tiểu học..................................................................................................12
1.1.4.4. Quy trình dạy học hình học thực hành – luyện tập ...........................................13
1.1.5. Đặc điểm nhận thức của học sinh giai đoạn lớp 1, 2, 3 .......................................14

1.1.5.1. Tri giác ...............................................................................................................14
1.1.5.2. Chú ý ..................................................................................................................14
1.1.5.3. Tưởng tượng ......................................................................................................14
1.1.5.4. Tư duy................................................................................................................14
1.1.5.5. Ghi nhớ ..............................................................................................................14
1.1.6. Vai trị của việc dạy học hình thành khái niệm hình học cho học sinh giai đoạn
lớp 1, 2, 3 ........................................................................................................................15
1.2. Cơ sở thực tiễn của việc dạy học hình thành khái niệm hình học cho học sinh lớp
1, 2, 3...............................................................................................................................16
1.2.1. Vai trị, vị trí các yếu tố hình học trong mơn Tốn các lớp 1, 2, 3 ......................16
1.2.1.1. Vai trị các yếu tố hình học trong mơn Tốn các lớp 1, 2, 3.............................16
1.2.1.2. Vị trí các yếu tố hình học trong mơn Tốn các lớp 1, 2, 3 ...............................17
1.2.2. Mục tiêu, nội dung của dạy học hình học các lớp 1, 2, 3 ....................................18
1.2.2.1. Mục tiêu, nội dung của dạy học hình học lớp 1 ................................................18
1.2.2.2. Mục tiêu, nội dung của dạy học hình học lớp 2 ................................................18
1.2.2.3. Mục tiêu, nội dung của dạy học hình học lớp 3 ................................................18
1.2.3. Thực trạng của việc dạy học hình thành khái niệm hình học cho học sinh các lớp
1, 2, 3...............................................................................................................................19
1.2.3.1. Mục đích điều tra ...............................................................................................19
1.2.3.2. Đối tượng điều tra..............................................................................................19
1.2.3.3. Nội dung điều tra ...............................................................................................20
1.2.3.4. Phương pháp điều tra.........................................................................................20
1.2.3.5. Đánh giá kết quả điều tra...................................................................................21
1.2.3.6. Kết luận về kết quả điều tra...............................................................................33
Tiểu kết chương 1 ...........................................................................................................34
CHƯƠNG 2. HÌNH THÀNH KHÁI NIỆM HÌNH HỌC CHO HỌC SINH LỚP 1, 2, 3
......................................................................................................................................... 35
2.1. Một số căn cứ để hình thành khái niệm hình học cho học sinh lớp 1, 2, 3 ............35
2.1.1. Căn cứ vào mục tiêu, nội dung của dạy học hình học trong mơn Tốn ở các lớp
1, 2, 3...............................................................................................................................35

2.1.2. Căn cứ vào các phương pháp dạy học phát huy tính tích cực của học sinh ........35

2.1.3. Căn cứ vào đặc điểm nhận thức của học sinh giai đoạn lớp 1, 2, 3.....................36
2.1.4. Căn cứ vào thực trạng dạy học hình thành khái niệm hình học cho học lớp 1, 2, 3
......................................................................................................................................... 36
2.2. Hình thành khái niệm hình học cho học sinh lớp 1, 2, 3 ........................................37
2.2.1. Hình thành một số biểu tượng hình học cho học sinh lớp 1, 2 thông qua việc
quan sát và thao tác trên đồ dùng trực quan ...................................................................37
2.2.2. Hình thành các khái niệm hình học cho học sinh lớp 3 thông qua việc tổ chức
thực hành – luyện tập phù hợp với đặc điểm nhận thức của học sinh ...........................47
2.2.3. Xây dựng bài tập củng cố khái niệm hình học cho học sinh lớp 1, 2, 3..............53
2.2.3.1. Quy trình xây dựng bài tập củng cố khái niệm hình học cho học sinh lớp 1, 2,
3 .......................................................................................................................................53
2.2.3.2. Xây dựng bài tập củng cố khái niệm hình học cho học sinh lớp 1, 2, 3...........53
Tiểu kết chương 2 ...........................................................................................................61
CHƯƠNG 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM...................................................................62
3.1. Mô tả thực nghiệm sư phạm ....................................................................................62
3.1.1. Mục đích thực nghiệm ..........................................................................................62
3.1.2. Nội dung thực nghiệm ..........................................................................................62
3.1.3. Đối tượng thực nghiệm.........................................................................................63
3.1.4. Thời gian thực nghiệm..........................................................................................63
3.1.5. Phương pháp thực nghiệm....................................................................................63
3.2. Tổ chức thực nghiệm sư phạm ................................................................................64
3.2.1. Kế hoạch thực nghiệm ..........................................................................................64
3.2.2. Tiến hành thực nghiệm .........................................................................................65
3.3. Kết quả thực nghiệm................................................................................................66
3.3.1. Phương pháp đánh giá kết quả thực nghiệm ........................................................66
3.3.2. Phân tích kết quả thực nghiệm .............................................................................66
3.3.2.1. Kết quả trước khi thực nghiệm..........................................................................66
3.3.2.2. Kết quả sau khi thực nghiệm.............................................................................67

3.4. Những thuận lợi và khó khăn trong q trình thực nghiệm....................................69
3.4.1. Thuận lợi ...............................................................................................................69
3.4.2. Khó khăn...............................................................................................................70
Tiểu kết chương 3 ...........................................................................................................70
KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ.................................................................................71
2.1. Kết luận ....................................................................................................................71
2.2. Khuyến nghị.............................................................................................................72
2.2.1. Đối với ngành giáo dục.........................................................................................72
2.2.2. Đối với trường tiểu học ........................................................................................72

2.2.3. Đối với giáo viên ..................................................................................................72
2.2.4. Đối với gia đình học sinh......................................................................................72
2.2.5. Đối với học sinh....................................................................................................72
TÀI LIỆU THAM KHẢO ..............................................................................................73
PHỤ LỤC............................................................................................................................

MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài

Giáo dục Tiểu học là cấp học nền tảng, là cơ sở ban đầu và thiết yếu nhằm đào
tạo ra những con người có trí thức, có nhân cách, năng động và sáng tạo để phục vụ
cho công cuộc xây dựng, đổi mới đất nước trong thời kì cơng nghiệp hóa, hiện đại hóa,
hội nhập kinh tế thế giới hiện nay. Địi hỏi phải có sự đổi mới giáo dục trước hết phải
đổi mới từ cấp học nền tảng. Có thể nói, những kiến thức tiếp nhận được ở trường tiểu
học là viên gạch đầu tiên trong lâu đài tri thức của mỗi con người.

Trong các môn học ở trường tiểu học, mơn Tốn có một ý nghĩa và vị trí quan
trọng. Mơn Tốn là bộ mơn khơng thể thiếu được trong nhà trường, nó cung cấp
những kiến thức cơ bản về số học, các yếu tố hình học, đại lượng và đo đại lượng, giải
tốn có lời văn. Ngồi ra, khả năng giáo dục của mơn Tốn rất phong phú cịn giúp

học sinh phát triển tư duy, khả năng suy luận, trau dồi trí nhớ, giải quyết vấn đề có căn
cứ khoa học, chính xác. Tốn học đóng vai trị quan trọng trong việc hình thành và
phát triển nhân cách học sinh tiểu học, góp phần xứng đáng vào việc hồn thành mục
tiêu giáo dục toàn diện nhân cách thế hệ trẻ.

Trong môn Tốn ở tiểu học các mạch kiến thức khơng được phân chia một cách
rõ ràng mà nó tích hợp, lồng ghép với nhau, hỗ trợ cho nhau. Trong đó, các yếu tố hình
học khơng được đặt thành một chương trình riêng mà nó được sắp xếp xen kẽ với
những kiến thức hạt nhân số học, các yếu tố đại lượng và đo lường, giải tốn có lời
văn, tạo ra một sự kết hợp hữu cơ và hỗ trợ đắc lực lẫn nhau. Sự sắp xếp xen kẽ này
không những quán triệt trong cấu trúc chung của chương trình mà nó cịn thể hiện
trong từng bài, từng tiết học. Nó phản ánh tính thống nhất của Tốn học hiện đại, đồng
thời làm cho nội dung các bài học phong phú hơn, các hình thức luyện tập đa dạng,
làm cho học sinh thích học Tốn hơn và đặc biệt góp phần quan trọng vào việc thực
hiện mục tiêu giáo dục. Yếu tố hình học khơng chỉ là những kiến thức hình học chuẩn
bị cho học sinh ở cấp học trên mà còn góp phần quan trọng giúp cho các em ra đời,
vững vàng hơn trong mọi lĩnh vực. Phân mơn này cịn giúp phát triển tư duy, trí thơng
minh, óc sáng tạo. Bởi vậy, việc hình thành khái niệm hình học cho học sinh tiểu học
là vấn đề rất quan trọng. Hơn nữa, mảng kiến thức này có thể nói là mảng kiến thức
khó dạy, giáo viên ngồi cung cấp cho học sinh những kiến thức cơ bản về hình học
cịn phải hình thành, củng cố, rèn luyện kĩ năng cần thiết cho học sinh.

1

Việc dạy và học các khái niệm hình học có thể coi là quan trọng bởi lẽ hệ thống
các khái niệm toán học là cơ sở của tồn bộ kiến thức tốn học phổ thông, làm tiền đề
cho việc vận dụng linh hoạt và sáng tạo các kiến thức toán học vào các lĩnh vực của
cuộc sống. Đồng thời, trong quá trình hình thành các khái niệm tốn học nói chung và
hình thành khái niệm hình học nói riêng thì nhận thức và phẩm chất trí tuệ của học
sinh được phát triển, các thao tác phân tích, tổng hợp, so sánh, trừu tượng hóa, khái

qt hóa được vận dụng, phát triển hồn thiện và kết hợp với nhau. Thực tế của việc
giảng dạy cho thấy các giáo viên đánh giá cao về vai trị của dạy học hình thành khái
niệm hình học cho học sinh, tuy nhiên vẫn chưa chưa vận dụng được kiến thức về quy
trình hình thành khái niệm để tổ chức dạy học hình thành khái niệm tốn học nói
chung và hình thành khái niệm hình học nói riêng cho học sinh tiểu học. Đơi lúc giáo
viên cịn máy móc thực hiện dạy học từ các tài liệu có sẵn như sách giáo khoa, sách
giáo viên, băng hình mẫu… nên chưa thể giúp học sinh hình thành khái niệm hình học
một cách sâu sắc được. Nhu cầu thực tiễn của việc dạy học yêu cầu người giáo viên
cần phải có kiến thức sâu, hiểu biết rộng về bản chất khái niệm có như vậy mới giúp
học sinh hình thành, hiểu sâu khái niệm hình học, thực hiện tốt yêu cầu của bài dạy.

Xuất phát từ những lí do trên, chúng tơi quyết định chọn đề tài Hình thành
khái niệm hình học cho học sinh lớp 1, 2, 3 để nghiên cứu.
2. Mục đích nghiên cứu

Đề xuất biện pháp trên cơ sở xây dựng quy trình dạy học hình thành khái niệm
hình học cho học sinh lớp 1, 2, 3 nhằm góp phần nâng cao hiệu quả dạy học các yếu tố
hình học ở các lớp 1, 2, 3 nói riêng và dạy học mơn Tốn ở tiểu học nói chung.
3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu

Quy trình dạy học hình thành khái niệm hình học cho học sinh lớp 1, 2, 3.
3.2. Khách thể nghiên cứu

Quá trình dạy và học khái niệm hình học ở các lớp 1, 2, 3.
4. Nhiệm vụ nghiên cứu

- Tìm hiểu cơ sở lí luận của việc hình thành khái niệm hình học cho học sinh
lớp 1, 2, 3.

- Tìm hiểu thực trạng dạy học hình thành khái niệm hình học cho học sinh ở các
lớp 1, 2, 3.

2

- Xây dựng quy trình dạy học hình thành khái niệm hình học cho học sinh lớp 1,
2, 3.

- Thực nghiệm sư phạm để đánh giá mức độ khả thi, hiệu quả của việc áp dụng
quy trình dạy học hình thành khái niệm hình học cho học sinh ở các lớp 1, 2, 3.
5. Phương pháp nghiên cứu
5.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lí luận
5.1.1. Phương pháp nghiên cứu tài liệu

Đọc, khai thác các tài liệu như sách giáo khoa Toán lớp 1, 2, 3, sách giáo viên
Toán lớp 1, 2, 3, các loại sách tham khảo, tạp chí về nội dung dạy học hình thành khái
niệm hình học.
5.1.2. Phương pháp phân tích - tổng hợp

Nghiên cứu các tài liệu liên quan đến đề tài từ đó phân tích và tổng hợp các tài
liệu tìm được để làm luận cứ cho việc dạy học hình thành khái niệm hình học cho học
sinh lớp 1, 2, 3.
5.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn
5.2.1. Phương pháp điều tra

Xây dựng phiếu điều tra gồm hệ thống các câu hỏi về việc dạy học hình thành
khái niệm hình học cho học sinh lớp 1, 2, 3.
5.2.2. Phương pháp hỏi ý kiến chuyên gia

Tham khảo ý kiến của các thầy cô trong khoa Tiểu học – Mầm non & Nghệ

thuật và các thầy cô giáo tại trường tiểu học.
5.2.3. Phương pháp thực nghiệm sư phạm

Thực nghiệm sư phạm tại trường tiểu học để nghiên cứu về việc dạy học hình
thành khái niệm hình học cho học sinh lớp 1, 2, 3.
5.3. Phương pháp thống kê toán học

Trong quá trình nghiên cứu đề tài, chúng tôi thu thập các số liệu liên quan đến
đề tài từ đó thống kê và xử lý những số liệu thu thập được trong phần thực trạng và
thực nghiệm sư phạm.
6. Lịch sử vấn đề nghiên cứu

Từ trước đến nay đã có rất nhiều nhà khoa học trong và ngoài nước quan tâm và
nghiên cứu với các đề tài khác nhau nhằm hình thành khái niệm cho học sinh như:

3

Hồ Ngọc Đại với Sử dụng mơ hình trong việc hình thành khái niệm, kỹ năng, kỹ
xảo cho học sinh tiểu học.

Hà Sỹ Hồ (chủ biên) với Một số vấn đề cơ bản về dạy học toán ở cấp I – NXB
Giáo dục, Hà Nội 1970 – đề cập đến sự hình thành khái niệm số, một số nội dung
chương trình tốn cấp I và giải toán cấp I.

Tác giả Hà Sỹ Hồ, Đỗ Trung Hiệu với Phương pháp dạy học tốn nêu lên sự
hình thành phép cộng từ phép hợp hai tập hợp không giao.

Trong luận văn của mình các tác giả đã đề cập đến vấn đề này như Trịnh Thị
Oanh với Hình thành khái niệm ban đầu về số tự nhiên ở lớp 1. Ngoài ra, cịn có các
tác giả như Nguyễn Huỳnh Quang, Huỳnh Bảo Châu, Tơ Hồi Phong…

Bên cạnh đó cịn có những khóa luận nghiên cứu về việc dạy học hình thành
khái niệm cho học sinh tiểu học như sau:

Dạy học khái niệm Toán học ở Tiểu học theo tiếp cận năng lực của học sinh
của tác giả Nguyễn Thị Thu Hương, Khoa Giáo dục Tiểu học, Trường Đại học Sư
phạm Hà Nội 2.

Tuy nhiên, các tác giả chỉ dừng lại ở việc nghiên cứu lí luận hoặc thử nghiệm
và đưa ra một số mơ hình minh họa chứ chưa đi sâu vào nghiên cứu vấn đề hình thành
khái niệm hình học cho học sinh ở các lớp 1, 2, 3.
7. Đóng góp của đề tài
7.1. Về lý luận

Góp phần làm rõ và hệ thống hóa được một số vấn đề liên quan đến việc dạy
học hình thành khái niệm hình học cho học sinh lớp 1, 2, 3.
7.2. Về thực tiễn

- Nghiên cứu thực trạng dạy học hình thành khái niệm hình học cho học sinh
lớp 1, 2, 3. Từ đó, xây dựng quy trình dạy học hình thành khái niệm hình học cho học
sinh lớp 1, 2, 3.

- Thực nghiệm sư phạm để kiểm tra tính hiệu quả và khả thi của việc áp dụng
quy trình dạy học hình thành khái niệm hình học cho học sinh lớp 1, 2, 3.
8. Phạm vi nghiên cứu

Đề tài này chúng tôi chỉ đi sâu vào nghiên cứu xây dựng quy trình dạy học hình
thành khái niệm hình học cho học sinh ở các lớp 1, 2, 3.

4

9. Cấu trúc tổng quan của đề tài
Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục thì khóa luận gồm

có 3 chương:
Chương 1. Cơ sở lí luận và thực tiễn của việc dạy học hình thành khái niệm

hình học cho học sinh lớp 1, 2, 3
Chương 2. Hình thành khái niệm hình học cho học sinh lớp 1, 2, 3
Chương 3. Thực nghiệm sư phạm

5

NỘI DUNG NGHIÊN CỨU
CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC DẠY HỌC HÌNH

THÀNH KHÁI NIỆM HÌNH HỌC CHO HỌC SINH LỚP 1, 2, 3
1.1. Cơ sở lí luận của việc dạy học hình thành khái niệm hình học cho học sinh
lớp 1, 2, 3
1.1.1. Một số khái niệm liên quan
1.1.1.1. Khái niệm [8, 8]

Khái niệm là một trong số những thuật ngữ được sử dụng rộng rãi trong sách
báo khoa học. Khi sử dụng thuật ngữ KN chúng ta cần phải biết “Khái niệm là gì?”.
Câu hỏi, Khái niệm là gì? trước hết là câu hỏi (vấn đề) của triết học. Vấn đề triết học
này tuy đã được đặt ra và phân tích trong các sách giáo khoa về logic học, lý luận nhận
thức, phép biện chứng, nhưng hiện nay vẫn còn nhiều ý kiến khác nhau.

Khi bàn về vấn đề KN, Lênin viết: "Nhận thức là sự phản ánh giới tự nhiên bởi
con người... ở đây, về khách quan có ba vế: 1) Giới tự nhiên, 2) Nhận thức của con

người, bằng bộ óc của người (với tư cách là sản phẩm cao nhất của giới tự nhiên đó)
và 3) Hình thức của sự phản ánh giới tự nhiên vào trong nhận thức của con người, hình
thức này chính là những KN, những quy luật, những phạm trù...”, “những KN là sản
phẩm cao nhất của bộ óc". Như vậy, theo quan niệm của Lênin, KN là một hình thức
phản ánh giới tự nhiên bởi nhận thức của con người, đồng thời là sản phẩm cao nhất
của nhận thức. KN, đúng như Lênin quan niệm, là sản phẩm cao nhất của nhận thức,
bởi vì KN chẳng qua là sự hiểu biết đúng đắn, tương đối tồn diện và có hệ thống về
bản chất của các hiện tượng (đối tượng), có thể chỉ đạo hoạt động thực tiễn của con
người trong quan hệ với các đối tượng ấy.

Nói đến KN trước hết là nói đến sự hiểu biết (tri thức) về bản chất của các hiện
tượng. Trong giới tự nhiên có vơ vàn hiện tượng khác nhau với những bản chất khác
nhau, chịu sự chi phối của các quy luật khác nhau. Hiện tượng và bản chất tuy khác
nhau song lại thống nhất với nhau, vì hiện tượng nào cũng được phát khởi từ bản chất
của nó, cịn bản chất nào cũng được biểu hiện qua các hiện tượng của mình. Nhận thức
cảm tính chỉ mới phản ánh được thế giới hiện tượng, cịn nhận thức lý tính thì mới
phản ánh được thế giới bản chất. Nếu tri giác và biểu tượng mới chỉ là “hình ảnh” (ánh
phản, sự phản ánh) về các hiện tượng, thì KN là “hình ảnh” về các bản chất. Chỉ con

6

người mới có KN, vì chỉ con người mới có sự hiểu biết (sự phản ánh) về các bản chất
ẩn dấu đằng sau các hiện tượng.

KN tồn tại trong đầu óc của con người, còn bản chất tồn tại trong thế giới. Bản
chất là đối tượng của sự phản ánh, còn KN là sự phản ánh. Mặc dù có sự khác nhau đó,
song bản chất và KN lại có sự thống nhất với nhau, vì nói đến KN là nói đến sự hiểu
biết đúng đắn, phù hợp, trùng hợp của bản chất. Cho rằng KN là sự hiểu biết đúng đắn
về bản chất của các hiện tượng, điều đó có nghĩa rằng, những hiểu biết (những quan
điểm, quan niệm, lý thuyết...) không đúng đắn (hoặc chưa được xác nhận là đúng đắn)

thì không phải là KN. Thêm nữa, bất kỳ bản chất nào cũng đều có nhiều phương diện,
bởi thế nếu chúng ta chưa hiểu biết tồn diện và có hệ thống về một bản chất nào đó,
thì sự hiểu biết ấy cũng chưa phải là KN.

Và đã có rất nhiều chuyên ngành nghiên cứu vấn đề khái niệm. Bởi vậy, tuỳ
theo từng góc độ khác nhau mà các nhà nghiên cứu đưa ra quan niệm khác nhau, nhiều
cách hiểu khác nhau về KN.

KN là ý nghĩa phản ánh ở dạng khái quát các sự vật và hiện tượng của hiện thực
và những mối liên hệ giữa chúng.

KN là những ý nghĩ khái quát về các sự vật và hiện tượng của hiện thực và
những mối liên hệ giữa chúng của thế giới xung quanh chúng ta nhằm phản ánh ở mức
độ khác nhau: thuộc tính chung, bản chất của các sự vật hay hiện tượng đó.

KN là sự suy nghĩ, nhận biết về sự vật hay hiện tượng thông qua những đặc tính
chung, tính chất chung của chúng.

Trong logic học có nhấn mạnh rằng, mỗi KN bao giờ cũng chứa đựng tính chất
nội hàm và ngoại diên của của đối tượng. Quá trình hình thành KN là quá trình hình
thành nội dung đó. Song nội hàm được hình thành đến mức nào đó thì ta mới có một
KN khoa học, nghĩa là lượng tri thức biểu hiện trong nội hàm phải đạt đến mức thoả
mãn các đặc trưng của KN. Như vậy, nội hàm của khái niệm khoa học bao giờ cũng
phải chứa đựng những dấu hiệu bản chất của sự vật, hiện tượng trong hiện thực khách
quan. Cùng tồn tại với nội hàm trong KN là ngoại diên. Ngoại diên của KN là tập hợp
những sự vật hay hiện tượng có chứa đựng những thuộc tính được phản ánh trong KN.
KN liên hệ chặt chẽ với từ ở chỗ: bất cứ KN nào cũng được thể hiện bằng một từ hay
một số từ phản ánh hiện thực mà chúng ta đã biết ý nghĩa của chúng. Từ mang tính

7

chất quy ước, còn khái niệm phản ánh hiện thực khách quan được biểu hiện bằng từ.
Quan điểm của tâm lí học biện chứng về KN
Mỗi mơn học, tập trung trong nó một hệ thống các KN khoa học, bao gồm KN

về sự vật, KN về quan hệ (quy luật).
Theo logic hình thức, KN là kết quả của q trình khái qt hố những biểu

hiện của một nhóm sự vật, hiện tượng và kết quả của q trình này là có những biểu
hiện trong định nghĩa và các đặc điểm cơ bản.

Theo logic biện chứng, KN là năng lực thực tiễn của xã hội loài người được kết
tinh lại và được gửi vào đối tượng đó là một chuỗi thao tác tuyến tính mà xã hội lồi
người đã thể hiện trong đối tượng (tương ứng với năng lực đó).

Như vậy, theo quan điểm của tâm lí học duy vật biện chứng thì KN là năng lực
thực tiễn của xã hội lồi người được kết tinh trong đối tượng, KN có bản chất thao tác
nên khi tổ chức hình thành KN ở học sinh, trước hết cần xác định chuỗi thao tác tương
ứng với KN.

Các hình thức tồn tại của KN
Bất cứ một KN khoa học nào cũng tồn tại dưới 3 hình thức sau:
- Hình thức vật chất: Đây là hình thức nguyên thuỷ của KN. KN khoa học được
khách quan hoá, trú ngụ trên các vật thật hay vật thay thế.
- Hình thức mã hố: Logic của KN được con người gửi vào trú ngụ ở một vật
liệu như kí hiệu, sơ đồ, thuật ngữ hay định nghĩa.
- Hình thức tinh thần: KN tồn tại dưới các thao tác tinh thần theo logic của nó
trong tâm lí của chủ thể khi chủ thể nắm được hình thức này thì mới thực sự nắm được
KN.
1.1.1.2. Hình học [8, 11]

Như chúng ta đã biết, Tốn học chứa đựng trong nó những đặc điểm của lý trí,
của lập luận trừu tượng và hướng tới sự hoàn thiện về thẩm mỹ. Những yếu tố cơ bản
và đối lập lẫn nhau của nó là logic và trực giác, giải tích và phép dựng hình, tính khái
qt và tính cụ thể. Với mọi quan điểm khác nhau bắt nguồn từ truyền thống này hay
truyền thống khác, sự tác động đồng thời của những thái cực đó và sự đấu tranh để
tổng hợp chúng lại sẽ đảm bảo cho sức sống, sự bổ ích và giá trị cao của khoa học
Toán học. Sự tiến lên trong phạm vi toán học được quy định bởi sự phát sinh những

8

nhu cầu có tính chất thực tiễn nhất định. Nhưng, tất yếu phải có một cái đà nội tại vượt
ra ngồi giới hạn của lợi ích trực tiếp.

Tốn học là mơn khoa học nghiên cứu về các số, cấu trúc, không gian và các
phép biến đổi. Nói một cách khác đó là mơn học về “hình và số”. Nó là mơn học
nghiên cứu về các cấu trúc trừu tượng định nghĩa từ các tiên đề, bằng cách sử dụng
Luận lý học (logic) và ký hiệu toán học. Các quan điểm khác của nó được miêu tả
trong Triết học tốn. Do khả năng ứng dụng rộng rãi trong nhiều khoa học, toán học
được mệnh danh là "ngôn ngữ của vũ trụ".

HH là một mảng tri thức thuộc phạm trù mơn Tốn. KNHH là KN tốn học trừu
tượng.

Như vậy, KN Tốn học nói chung hay KNHH nói riêng rất trừu tượng, không
được giới thiệu một cách tường minh, cụ thể. Nhưng nó lại trải dài và có một vị trí rất
quan trọng. Cụ thể hơn, các KN tốn học nói chung và KNHH nói riêng được giới
thiệu trong suốt quá trình học tập của HS theo nguyên tắc đồng tâm, giới thiệu từ các
KN đơn giản đến phức tạp, từ những KN đã biết đến những KN chưa biết. Mặc dù, tư
duy của HS được hoàn thiện dần nhưng chúng vẫn chưa thoát li khỏi những đối tượng
và những tình huống cụ thể. Cho nên, các em vẫn chưa đủ trình độ để nhận thức hay

tiếp nhận ngay một KN tốn học theo đúng bản chất của nó dưới dạng một định nghĩa
như các cấp học trên.

Bởi thế, các KN Tốn học ở tiểu học nói chung cũng như các KNHH nói riêng
thường được giới thiệu theo phương pháp quy nạp khơng hồn tồn hay là sách giáo
khoa đưa ra cho HS một số ví dụ, hình HH, hình ảnh và cách giải các ví dụ hay ý
nghĩa miêu tả của các hình ảnh đó nhằm cho HS quan sát, phân tích để từng bước nắm
được nội dung KN. Sau đó, HS mơ tả lại KN chứ sách giáo khoa khơng đưa ra những
kết luận khái qt về KN đó hay chỉ đưa ra dưới dạng mô tả lại KN thơng qua những
hình ảnh trực quan mà HS có thể quan sát và nhận thức được.
1.1.2. Phương pháp dạy học trực quan
1.1.2.1. Quan niệm về phương pháp trực quan

Phương pháp dạy học trực quan trong dạy học toán ở tiểu học là một phương
pháp dạy học, trong đó GV tổ chức hướng dẫn cho HS trực tiếp hoạt động trên các
phương tiện, đồ dùng dạy học, từ đó giúp HS hình thành kiến thức và kĩ năng cần thiết
của mơn Tốn. [7, 32]

9