Thanh toán trong thương mại

MỤC LỤC

MỤC LỤC ............................................................................................................................................i
DANH MỤC BẢNG, SƠ ĐỒ.............................................................................................................v
Chương 1: TỔNG QUAN VỀ THANH TOÁN ...............................................................................1
1.1. KHÁI NIỆM VỀ THANH TOÁN ................................................................................................1

1.1.1. Định nghĩa thanh tốn và các hình hình thức thanh tốn..................................................1
1.1.2. Thanh toán trong nội bộ ngân hàng ..................................................................................3
1.1.3. Thanh toán liên ngân hàng................................................................................................3
1.1.4. Thanh toán quốc tế..........................................................................................................12
1.2. TRUNG GIAN THANH TOÁN .................................................................................................12
1.2.1. Khái niệm trung gian thanh toán.....................................................................................12
1.2.2. Pháp luật về trung gian thanh toán..................................................................................13
1.2.3. Các dịch vụ thanh toán qua các tổ chức cung ứng dịch vụ thanh tốn ...........................18
1.3. PHƯƠNG THỨC, HÌNH THỨC VÀ NGUN TẮC THANH TOÁN ...................................19
1.3.1. Phương thức và hình thức thanh tốn .............................................................................19
1.3.2. Nguyên tắc trong thanh toán...........................................................................................21
Chương 2: THANH TỐN NỘI ĐỊA TẠI VIỆT NAM ...............................................................22
2.1. HÌNH THỨC THANH TOÁN BẰNG TIỀN MẶT ...................................................................22
2.1.1. Một số khái niệm cơ bản.................................................................................................22
2.1.2. Hạn chế của hình thức thanh tốn bằng tiền mặt ............................................................22
2.1.3. Chi phí tiền mặt hợp lý tại doanh nghiệp........................................................................23
2.1.4. Quy định về thanh toán bằng tiền mặt trong một số giao dịch thanh toán trên lãnh thổ
Việt Nam ............................................................................................................................................23
2.1.5. Các loại giao dịch bắt buộc phải thanh toán qua ngân hàng...........................................24
2.2. KHÁI QT VỀ HÌNH THỨC THANH TỐN KHƠNG DÙNG TIỀN MẶT TẠI VIỆT NAM
............................................................................................................................................................ 27
2.2.1. Sự cần thiết và vai trò của thanh tốn khơng dùng tiền mặt (TTKDTM).......................27
2.2.2. Những quy định mang tính nguyên tắc trong thanh tốn khơng dùng tiền mặt..............31
2.2.3. Các phương thức thanh tốn khơng dùng tiền mặt hiện nay ở Việt Nam.......................33

2.3. THANH TOÁN BẰNG SÉC ......................................................................................................34
2.3.1. Khái niệm chung.............................................................................................................34
2.3.2. Quy định chung về thanh toán séc ..................................................................................34

i

2.3.3. Những nội dung chủ yếu trong quan hệ thanh toán séc..................................................36
2.3.4. Đặc điểm của Séc............................................................................................................39
2.3.5. Phân loại Séc...................................................................................................................40
2.3.6. Séc chuyển khoản (SCK)................................................................................................41
2.3.7. Séc bảo chi ......................................................................................................................45
2.3.8. Séc chuyển tiền cầm tay.................................................................................................47
2.4. THANH TOÁN BẰNG UỶ NHIỆM CHI..................................................................................47
2.4.1. Khái niệm........................................................................................................................47
2.4.2. Nội dung thanh toán bằng UNC .....................................................................................49
2.4.3. Ưu điểm và nhược điểm của thanh toán ủy nhiệm chi ...................................................50
2.4.4. Cách ghi uỷ nhiệm chi ....................................................................................................50
2.4.5. Lưu ý khi tiến hành giao dịch bằng ủy nhiệm chi...........................................................51
2.5. THANH TOÁN BẰNG ỦY NHIỆM THU ................................................................................54
2.5.1. Khái quát về Ủy nhiệm thu .............................................................................................54
2.5.2. Quy trình thanh tốn ủy nhiệm thu (UNT) .....................................................................56
2.5.3. Phân biệt UNT và UNC ..................................................................................................59
2.6. THANH TỐN BẰNG THƯ TÍN DỤNG.................................................................................60
2.6.1. Một số vấn đề chung về thư tín dụng (TTD; L/C)..........................................................60
2.6.2. Nội dung và phân loại của thư tín dụng (L/C) ................................................................62
2.6.3. Lợi ích của thư tín dụng..................................................................................................66
2.6.4. Quy trình thanh tốn bằng Thư tín dụng (TTD) .............................................................67
2.7. THANH TỐN BẰNG THẺ......................................................................................................67
2.7.1. Khái niệm, phân loại Thẻ thanh toán (thường được gọi tắt là “thẻ”): ............................68
2.7.2. Những thông tin chủ yếu của một thẻ ngân hàng ...........................................................70

2.7.3. Một số khái niệm liên quan đến thẻ ngân hàng ..............................................................71
2.7.4. Một số lưu ý để giao dịch an tồn với thẻ ngân hàng .....................................................72
Chương 3: THANH TỐN QUỐC TẾ ..........................................................................................74
3.1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ THANH TOÁN QUỐC TẾ ...................................................74
3.1.1. Khái niệm, đặc điểm và vai trò của Thanh toán quốc tế.................................................74
3.1.2. Tỷ giá hối đối ................................................................................................................75
3.2. CÁC PHƯƠNG TIỆN THANH TỐN QUỐC TẾ ...................................................................81
3.2.1. HỐI PHIẾU.....................................................................................................................81
3.2.2. KỲ PHIẾU (Promissory note) ........................................................................................92

ii

3.2.3. SÉC QUỐC TẾ (Cheque, Check)...................................................................................92
3.3. CÁC ĐIỀU KIỆN THANH TOÁN QUỐC TẾ QUY ĐỊNH TRONG MUA BÁN NGOẠI
THƯƠNG. .......................................................................................................................................... 96

3.3.1. Điều kiện tiền tệ..............................................................................................................97
3.3.2. Điều kiện địa điểm thanh toán ......................................................................................103
3.3.3. Điều kiện thời gian thanh toán......................................................................................103
3.3.4. Điều kiện phương thức thanh toán................................................................................109
3.4. CÁC LOẠI CHỨNG TỪ DÙNG TRONG HỢP ĐỒNG NGOẠI THƯƠNG .........................129
3.4.1. Chứng từ hàng hoá........................................................................................................129
3.4.2. Chứng từ vận tải............................................................................................................131
CHƯƠNG 4.....................................................................................................................................133
THANH TOÁN TRONG THƯƠNG MẠI ĐIỆN TỬ.................................................................133
4.1. TỔNG QUAN VỀ THƯƠNG MẠI ĐIỆN TỬ VÀ THANH TOÁN ĐIỆN TỬ ......................133
4.1.1. Tổng quan về thương mại điện tử. ................................................................................133
Hình 4.2: Cấu trúc hệ thống hỗ trợ thương mại điện tử trên Internet của doanh nghiệp........140
4.1.2. Tổng quan về thanh toán điện tử...................................................................................140
4.1.3. Thanh toán điện tử và ngân hàng điện tử ở một số quốc gia trên thế giới....................145

4.2. CÁC PHƯƠNG TIỆN THANH TOÁN TRONG THƯƠNG MẠI ĐIỆN TỬ.........................147
4.2.1 THẺ THANH TOÁN.....................................................................................................148
4.2.2. SÉC TRỰC TUYẾN (SÉC ĐIỆN TỬ).........................................................................158
4.2.3. TIỀN ĐIỆN TỬ ............................................................................................................161
4.2.4. THƯ ĐIỆN TỬ P2P .....................................................................................................161
4.3. HỆ THỐNG THANH TOÁN ĐIỆN TỬ ..................................................................................162
4.3.1. Chuyển tiền điện tử trong hệ thống ngân hàng .............................................................162
4.3.2. Một số mơ hình thanh toán điện tử ...............................................................................167
4.3.3. Thanh toán điện tử và ngân hàng điện tử ở một số quốc gia trên thế giới....................180
PHỤ LỤC ........................................................................................................................................183
Phụ lục 1: Những điểm cần lưu ý khi lựa chọn thẻ tín dụng............................................................183
PHỤ LỤC 2: GIAO THỨC SET (SECURE ELECTRONICTRANSACTION) ............................189
1. Giới thiệu ............................................................................................................................189
2. Tổng quan về giao thức SET ..............................................................................................189
3. SET Cryptography ..............................................................................................................192
4. Hoạt động của SET .............................................................................................................196

iii

5. Certificates Insurance .........................................................................................................197
6. Bảo mật trong SET. ............................................................................................................199
Phụ lục 3: LUẬT ĐIỀU CHỈNH HỐI PHIẾU, SÉC VÀ KỲ PHIẾU 1982 ....................................201
NHỮNG VẤN ĐỀ CẦN LƯU Ý ĐỐI VỚI VẬN ĐƠN ĐƯỜNG BIỂN THEO TẬP QUÁN NGÂN
HÀNG TIÊU CHUẨN QUỐC TẾ SỐ 681 NĂM 2007 ..................................................................215
Phụ lục 4. Danh sách các tổ chức không phải là ngân hàng được NHNN cấp giấy phép hoạt động
cung ứng dịch vụ trung gian thanh toán ...........................................................................................219
TẬP QUÁN THƯƠNG MẠI QUỐC TẾ INCOTERM 2020..........................................................225

iv

DANH MỤC BẢNG, SƠ ĐỒ
Sơ đồ 1.1. Phương thức “Kiểm soát tập trung, đối chiếu phân tán” ...........................................6
Sơ đồ 1.2. phương thức “Kiểm soát tập trung, đối chiếu tập trung”. .........................................7
Sơ đồ 2.1. Thanh toán SCK cùng tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán ..................................43
Sơ đồ 2.2. Thanh tốn SCK khác TCCDVTT chưa có ủy quyền chuyển nợ ...........................43
Sơ đồ 2.3. Thanh toán SCK khác TCCDVTT đã có ủy quyền chuyển nợ ...............................44
Sơ đồ 2.4. Quy trình thanh tốn Uỷ nhiệm chi tại 1 TCCƯDVTT..........................................49
Sơ đồ 2.5. Quy trình thanh tốn uỷ nhiệm chi tại 2 TCCƯDVTT ..........................................49
Sơ đồ 2.6. Thanh toán nhờ thu/ UNT cùng một tổ chức cung ứng dịch vụ..............................58
Sơ đồ 2.7. Quy trình tổng qt thanh tốn bằng Thư tín dụng .................................................67
Sơ đồ 3.1. Sơ đồ phát hành hối phiếu. ......................................................................................86
Sơ đồ 3.2. Lưu thông séc qua một ngân hàng...........................................................................96
Sơ đồ 3.3. Lưu thông séc qua hai ngân hàng ............................................................................96
Sơ đồ 3.4. Trình tự nghiệp vụ nhờ thu phiếu trơn ..................................................................113
Sơ đồ 3.5. Trình tự nghiệp vụ nhờ thu kèm chứng từ.............................................................113
Sơ đồ 4.1: Quy trình thanh tốn điện tử thông thường ...........................................................143

v

Chương 1: TỔNG QUAN VỀ THANH TOÁN

1.1. KHÁI NIỆM VỀ THANH TOÁN

1.1.1. Định nghĩa thanh tốn và các hình hình thức thanh tốn

Dưới góc độ pháp lý, Thanh toán là sự chuyển giao tài sản của một bên (người hoặc công
ty, tổ chức) cho bên kia, thường được sử dụng khi trao đổi sản phẩm hoặc dịch vụ trong một giao
dịch có ràng buộc pháp lý.

Dưới góc độ ngơn ngữ (Theo từ điển), thanh tốn có các nghĩa:

+ Hồn thành việc tính sổ sách khi đình chỉ bn bán.

+ Trình bày những chứng từ những khoản chi tiêu bằng tiền của cơng quỹ để hồn thành
trách nhiệm của mình trong việc đó.

Y tá cơ quan thanh tốn năm hóa đơn mua thuốc.

+ Trang trải, từ bỏ đến hết.

Thanh tốn món nợ.

Thanh toán nạn mù chữ.

Thanh toán những tư tưởng phi vô sản.

Thanh toán đơn giản là thuật ngữ ngắn gọn mô tả việc chuyển giao các phương tiện tài chính
từ một bên sang một bên khác. Tiền là phương tiện thực hiện trao đổi hàng hóa, dịch vụ; đồng thời
là việc kết thúc quá trình trao đổi. Lúc này tiền thực hiện chức năng phương tiện thanh toán. Sự
vận động của tiền tệ có thể tách rời hay độc lập tương đối với sự vận động của hàng hoá. Thực
hiện chức năng phương tiện thanh tốn, tiền khơng chỉ sử dụng để trả các khoản nợ về mua chịu
hàng hóa, mà chúng cịn được sử dụng để thanh tốn những khoản nợ vượt ra ngoài phạm vi trao
đổi như nộp thuế, trả lương, đóng góp các khoản chi dịch vụ, ...

Thanh toán (trực tiếp) bằng tiền mặt là hình thức thanh tốn mà người có nghĩa vụ chi trả
(người mua hàng hố, người nhận cung ứng dịch vụ, ...) sử dụng tiền mặt để chi trả cho người thụ
hưởng (người bán hàng hố, người cung ứng dịch vụ, ...). Hình thức thanh toán trực tiếp bằng tiền
mặt ra đời gắn liền với sự xuất hiện của tiền tệ trong đời sống xã hội của các tổ chức trung gian
thanh toán trong từng thời kì.

Lưu thơng khơng dùng tiền mặt là các q trình tiền tệ thực hiện chức năng phương tiện lưu
thông và phương tiện thanh tốn khơng trực tiếp bằng tiền mặt mà thực hiện bằng cách trích chuyển
trên các tài khoản ở Ngân hàng, tổ chức tín dụng hoặc bù trừ lẫn nhau giữa những người phải thanh
toán và những người thụ hưởng.

Thanh tốn khơng dùng tiền mặt chỉ được phát triển và hoàn thiện trong nền kinh tế thị
trường và được áp dụng rộng rãi trong lĩnh vực kinh tế tài chính đối nội cũng như đối ngoại. Sự
phát triển rộng khắp của thanh toán không dùng tiền mặt hiện nay là do yêu cầu phát triển vượt
bậc của nền kinh tế hàng hoá. Kinh tế hàng hoá phát triển càng cao, khối lượng hàng hố trao đổi
trong nước và ngồi nước càng lớn thì cần có những cách thức trả tiền thuận tiện, an toàn và tiết
kiệm.

Xét về mặt lý luận, thanh tốn khơng dùng tiền mặt là một hình thức vận động của tiền tệ. Ở

1

đây, tiền vừa là cơng cụ kế tốn, vừa là cơng cụ để chuyển hố hình thức giá trị của hàng hố và
dịch vụ. Mặt khác, thanh tốn khơng dùng tiền mặt là nghiệp vụ có q trình chứa đựng những
công nghệ tinh vi và phức tạp. Khi thực hiện chức năng phương tiện thanh tốn có thể sử dụng
tiền đủ giá (vàng) hoặc dấu hiệu giá trị. Trở ngại chính của tiền giấy và tiền kim loại là chúng dễ
bị đánh cắp và có thể tốn nhiều chi phí vận chuyển; để khắc phục nhược điểm này, cùng với bước
phát triển của hệ thống thanh toán là sự ra đời của séc trong hoạt động của Ngân hàng hiện đại.
Điều này cải tiến một bước rất quan trọng trong thanh tốn, nâng cao hiệu quả thanh tốn. Chúng
có thể được sử dụng bù trừ trong thanh toán, giảm chi phí vận chuyển và đặc biệt là nó an tồn,
ghi theo số lượng tiền tuỳ ý. Tuy nhiên, nó có hai nhược điểm cơ bản: thanh tốn chậm do khơng
được ghi "Có" ngay vào tài khoản người thụ hưởng và chi phí in ấn, quản lý cịn cao.

Hình thức thanh tốn là tổng thể các quy định về một cách thức trả tiền, là sự liên kết các
yếu tố của quá trình thanh tốn. Các hình thức cụ thể:

 Ủy nhiệm chi: là một hình thức thanh tốn khá phổ biến trong môi trường kinh tế các
nước khi bắt đầu chuyển sang kinh tế thị trường. Việc chuyển nợ có uỷ quyền như
các doanh nghiệp nhờ Ngân hàng trả lương vào Tài khoản của công nhân, việc nộp
các loại phí bảo hiểm,... cũng là một dịch vụ thanh toán mới tương tự như ủy nhiệm
nhưng hình thức luân chuyển thơng tin có thể là đĩa hoặc băng từ hay qua mạng viễn
thông.

 Ủy nhiệm thu: ủy nhiệm thu do người thụ hưởng lập gửi vào Ngân hàng phục vụ
mình để thu tiền hàng đã giao hay dịch vụ đã cung ứng, thông thường là các dịch vụ
điện, nước, điện thoại.

 Các loại séc chuyển khoản, bảo chi, định mức, chuyển tiền do người mua phát hành
để trả tiền hàng hoá, dịch vụ.

 Ngân phiếu thanh toán: Thực chất là một lệnh trả tiền đặc biệt của chủ sở hữu nào
đó, việc trả tiền thực hiện theo đúng chứng từ thanh tốn có tên Ngân phiếu thanh
toán.

 Thư tín dụng: đối với thanh toán trong nước được sử dụng ít, chủ yếu được sử dụng
trong việc thực hiện các nghiệp vụ kinh doanh xuất nhập khẩu hàng hoá và dịch vụ.

 Các loại thẻ thanh toán: Thẻ thanh toán do Ngân hàng phát hành bán cho khách hàng
sử dụng để trả tiền hàng hoá, dịch vụ, các khoản thanh toán khác, rút tiền mặt tại các
Ngân hàng đại lý thanh toán hay các quầy rút tiền tự động.

Để khắc phục nhược điểm của séc, cùng với phát triển của máy tính điện tử và hệ thống viễn
thông, trong mấy thập kỷ qua hệ thống thanh tốn được cải tiến và hồn thiện, chuyển sang một
hệ thống mới với các khái niệm mới: “Tiền điện tử”, “Ví điện tử”, “Thẻ thanh tốn”, "Hệ thống
chuyển khoản điện tử". Ngoài ra, ở nhiều nước đã tổ chức hệ thống chuyển tiền liên Ngân hàng
(thanh toán bù trừ liên Ngân hàng), được dùng để thanh toán liên Ngân hàng trong phạm vi quốc

gia và quốc tế. Việc thanh tốn cũng được thực hiện khơng chỉ tại các Chi nhánh Ngân hàng mà
hàng loạt kênh giao dịch mới ra đời: ATM, KIOSK, PC, Telephone, Mobile phone.

Khi Internet ra đời, việc giao lưu kinh tế được thuận lợi hơn bao giờ hết, nó khơng bị giới
hạn bởi khơng gian và thời gian. Nhờ đó, các giao dịch mua bán hàng hóa (vật chất hoặc nội dung
hoặc các dịch vụ) được thực hiện gần như tức thời. Vấn đề nảy sinh cần được nghiên cứu và giải

2

quyết là: xác nhận về người mua người bán, xác nhận về giao dịch, các quy định về thủ tục hải
quan liên quan đến xuất nhập khẩu/vấn đề bảo hiểm và vận chuyển hàng hóa (nếu có), cơ sở để xử
lý tranh chấp vv… và đặc biệt là vấn đề thanh toán. Thanh toán điện tử trong thương mại điện tử
là vấn đề rất phức tạp, đa dạng liên quan đến pháp lý, kinh tế, tiền tệ và kỹ thuật trong việc đạt
được mục tiêu “Nhanh chóng – Chính xác – An tồn”.

1.1.2. Thanh tốn trong nội bộ ngân hàng

Ngân hàng là một loại hình doanh nghiệp đặc biệt kinh doanh trong lĩnh vực tiền tệ và dịch
vụ. Chức năng làm trung gian thanh toán của Ngân hàng Thương mại thực chất là Ngân hàng làm
thủ quỹ, thực hiện các nhiệm vụ uỷ quyền của khách hàng.

Trong các loại nghiệp vụ Ngân hàng, vai trò làm trung gian thanh toán cho nền kinh tế là
một nghiệp vụ rất quan trọng, nó có lịch sử gắn liền với lịch sử hình thành và phát triển của hệ
thống Ngân hàng cũng như có vai trị to lớn trong việc thúc đẩy sản xuất và lưu thơng hàng hố
phát triển. Các giao dịch thanh toán của khách hàng và nội bộ ngân hàng (đổi tiền, đầu cơ, đầu tư,
quyết tốn thanh tốn…) thực hiện dưới hình thức tiền mặt, chuyển khoản (trong hệ thống) hoặc
chuyển tiền (liên ngân hàng).

Trước đây, do điều kiện cơ sở hạ tầng kỹ thuật khó khăn, việc thanh toán của khách hàng
trong một hệ thống Ngân hàng thường được quản lý và xử lý phân tán trên cơ sở chứng từ và luân

chuyển qua bưu điện. Sau đó, khi có điện thoại và telex, các Ngân hàng sử dụng việc chuyển tiền
bằng điện báo của bưu điện. Những giao dịch này bắt đầu và kết thúc không đồng thời, do đó, các
ngân hàng phải tổ chức hệ thống thanh toán trong nội bộ (intrabank payment). Hệ thống thanh tốn
này phù hợp với mơ hình quản lý phân tán và thời gian hoàn tất một giao dịch từ một cho đến 15
ngày (điều kiện Việt Nam). Khi máy tính ra đời, nhiều Ngân hàng thương mại lớn đã thực hiện
việc kết nối máy tính giữa Trụ sở chính với các Chi nhánh, sử dụng các máy tính lớn (mainframe)
và trạm làm việc (terminal). Đồng bộ với nó là hệ thống quản lý và xử lý tập trung các giao dịch
của các khách hàng. Các nghiệp vụ thanh toán giữa các khách hàng trong một hệ thống ngân hàng
được thực hiện dưới hình thức chuyển khoản (books transfer), ghi “Nợ” và ghi “Có” tức thì cho
khách hàng. Việc quản lý tài khoản khách hàng, xử lý giao dịch tập trung cho phép thực hiện các
giao dịch trực tuyến (online), tức thời (real time), giảm tối đa các rủi ro trong thanh tốn và tối ưu
hóa trong quản lý vốn của ngân hàng và khách hàng.

Cùng với sự phát triển của hệ thống kỹ thuật và đổi mới cấu trúc kinh doanh của ngân hàng,
việc “bán” các dịch vụ thanh toán cũng từng bước được củng cố và phát triển về lượng và chất.
Trước đây, khách hàng muốn thực hiện giao dịch phải đến chi nhánh ngân hàng nơi mở tài khoản,
tới quầy giao dịch gặp các nhân viên kế toán chuyên trách theo từng cơng đoạn của một sản phẩm
thanh tốn (séc, ủy nhiệm chi, thanh toán liên ngân hàng, …). Ngày nay, cơng nghệ đã trợ giúp
cho việc tích hợp các dịch vụ của ngân hàng. Do tài khoản khách hàng được quản lý tập trung nên
khách hàng có thể đến bất kỳ chi nhánh nào, đến bất cứ quầy giao dịch nào để thực hiện bất kỳ
giao dịch nào. Thậm chí, khách hàng có thể tự thực hiện giao dịch trên các máy trạm của ngân
hàng hay sử dụng các loại thẻ thanh toán tại các điểm bán lẻ POS, máy ATM, PC, telephone,
Internet để thực hiện các giao dịch với khách hàng khác có mở tài khoản tại hệ thống ngân hàng
đó hay ở hệ thống ngân hàng khác một cách linh hoạt và tiện lợi.

1.1.3. Thanh toán liên ngân hàng

Trong quan hệ thanh toán trong nước và thanh toán quốc tế, các Ngân hàng có thể ký kết các

3

văn bản thoả thuận về việc thanh toán bù trừ giữa hai bên hoặc nhiều bên về thanh toán tiền nội
địa hay thanh toán bù trừ về ngoại tệ. Các Ngân hàng mở tài khoản tại tiền gửi thanh toán cho
nhau, quy định về loại tiền, hạn mức thấu chi, thời gian thấu chi, tất toán theo định kỳ, cách tính
lãi ... Đặc điểm thuận lợi là có thể tận dụng các thế mạnh trong thanh toán cho nhau ở những nơi
Ngân hàng này chưa có chi nhánh nhng Ngân hàng khác có, lợi thế về ngoại tệ của mỗi Ngân hàng
khác nhau, đảm bảo thanh tốn nhanh chóng. Nó rất thuận lợi cho nhóm Ngân hàng lớn trong việc
quản lý điều hành vốn tập trung tại trụ sở chính trong khi chưa thể mở rộng thanh toán bù trừ đa
biên, tăng khả năng đảm bảo thanh toán, nâng cao hiệu quả sử dụng vốn với mức tối ưu trước khi
phải vay mượn trên thị trường tiền tệ hay vay chiết khấu tại Ngân hàng Trung ương.

Hiện nay, việc tổ chức thanh toán bù trừ song biên do các ngân hàng tự thỏa thuận và quyết
toán thanh toán qua tài khoản tại Ngân hàng Nhà nước. Ngân hàng Nhà nước chịu trách nhiệm
chính trong tổ chức thanh toán bù trừ chứng từ và bù trừ điện tử liên ngân hàng. Đối với thanh
toán quốc tế có Ngân hàng thanh tốn quốc tế - IBS (Bank for International Settlements) tổ chức
bù trừ. Đặc biệt, đến đầu năm 2020, 63 ngân hàng thành viên (trong đó có 11 Ngân hàng trung
ương) của CLS bank (Continuous Linked Settlement) đã tham gia mạng bù trừ đa tiền tệ (CAD,
USD, EUR, JNY, GB, CHF và dự kiến sẽ có thêm 7 loại tiền nữa) nhằm giảm rủi ro, cung cấp tiện
ích quản lý vốn trong ngày, tăng tính lỏng của vốn tiền tệ, giảm lỗi và giảm phí giao dịch.

Bù trừ qua mạng ATM, POS: Trong thập kỷ 80, một số Ngân hàng lớn thường đầu tư riêng
cho mình một hệ thống ATM, các khách hàng của Ngân hàng nào chỉ được sử dụng thẻ tại các
máy ATM của Ngân hàng đó. Sau này, các Ngân hàng đều nhận thấy việc sử dụng chung hệ thống
thiết bị là tiết kiệm và cũng không ảnh hưởng lớn đến cạnh tranh nên cùng nhau góp vốn xây dựng
các trung tâm xử lý thẻ hoặc sử dụng kỹ thuật để cùng khai thác mạng ATM của các Ngân hàng
kết nối với nhau. Trung tâm xử lý thẻ có trách nhiệm quản lý hệ thống và xác định các giao dịch
của mỗi Ngân hàng làm căn cứ thanh toán bù trừ về vốn cũng như phân bổ chi phí. Trên cơ sở liên
kết giữa các Ngân hàng trong việc phát triển mạng lưới ATM, việc giao dịch và thanh toán của
các khách hàng và Ngân hàng được mở rộng một cách nhanh chóng.

VISA, MASTER, AMERICA EXPRESS, JCB CARD... là các loại thẻ tín dụng, thanh tốn
cho cá nhân trên phạm vi quốc gia và quốc tế. Mặc dù thẻ thanh tốn có nhiều hình thức, phục vụ
nhiều đối tượng với các nhu cầu khác nhau, phạm vi khác nhau nhưng việc đầu tư công nghệ thẻ
riêng của mỗi Ngân hàng đem lại hiệu quả khơng cao. Do đó, các Ngân hàng phải tính tới việc
chấp nhận một số Cơng ty thẻ chun nghiệp nói trên để hợp tác chia sẻ phí (thành viên xử lý giao
dịch trực tiếp hay gián tiếp). Các khách hàng có thể tham gia làm thành viên các tổ chức phát hành
các loại thẻ nói trên, khách hàng có thể nhận cung ứng hàng hoá, dịch vụ trong khoảng thời gian
24h/24 giờ/1 ngày, 7/7 ngày trong tuần, thanh toán trong nước (POS, EDP, ATM) cũng như tại
các chi nhánh, đại lý tại nước ngoài. Việc quyết tốn giao dịch do Cơng ty thẻ tín dụng quốc tế
chịu trách nhiệm.

Hệ thống thanh toán giữa các ngân hàng ở Việt Nam

Tổ chức hệ thống thanh toán giữa các ngân hàng ở Việt Nam gắn liền với việc hồn thiện
mơ hình tổ chức của các hệ thống ngân hàng Việt Nam qua các thời kỳ:

– Thời kỳ trước năm 1989: Thời kỳ này hệ thống ngân hàng Việt Nam tổ chức thành ngân
hàng 1 cấp (không tách biệt giữa NHNN và các TCTD), nên hệ thơng thanh tốn vốn giữa các chi
nhánh ngân hàng cũng chỉ có một hệ thống. Phương thức thanh toán vốn giữa các NH được sử

4

dụng là phương thức THANH TOÁN LIÊN CHI NHÁNH NGÂN HÀNG, trong đó các chi nhánh
trong hệ thống trực tiếp chuyển tiền thanh toán vốn với nhau, ngân hàng trung ương làm nhiệm vụ
kiểm soát, đối chiếu liên hàng cho toàn hệ thống.

– Thời kỳ từ 1989 đến nay: Thời kỳ này nền kinh tế nước ta đã chuyển từ cơ chế kế hoạch
hố tập trung sang cơ chế thị trường, theo đó hệ thống NH 1 cấp cũng được chuyển thành NH 2
cấp với nhiều hệ thống khách nhau như hệ thống NH Nhà nước, các hệ thống Ngân hàng thương
mại… Việc cân đối vốn, điều hoà vốn được tổ chức theo từng hệ thống, do vậy mỗi hệ thống NH

đã tổ chức 1 hệ thống thanh toán để giải quyết quan hệ thanh toán trong nội bộ hệ thống.

Ngồi thanh tốn nội bộ của từng hệ thống NH, có hệ thống thanh tốn liên ngân hàng để
giải quyết quan hệ thanh toán vốn giữa các đơn vị ngân hàng khác hệ thống.

Trong thời kỳ kinh tế mở, mối quan hệ kinh tế giữa các vùng, miền, khu vực khơng ngừng
tăng lên. Khoa học tính tốn, kỹ thuật điện tử không ngừng phát triển nên xu hướng chung là phải
mở rộng hệ thống thanh toán liên ngân hàng với các trung tâm thanh toán hiện đại để đảm bảo
thanh toán liên ngân hàng trong phạm vi khu vực và toàn quốc đạt hiệu quả cao.

Các phương thức thanh toán vốn giữa các ngân hàng ở Việt Nam hiện nay tương đối phong
phú, gồm:

+ Thanh toán liên chi nhánh ngân hàng trong cùng hệ thống (bằng giấy và điện tử).

+ Thanh toán bù trừ khác hệ thống (bằng giấy và điện tử).

+ Thanh toán điện tử liên ngân hàng

+ Uỷ nhiệm thu hộ, chi hộ.

+ Mở tài khoản lẫn nhau để thanh toán.

Sau đây trình bày khái quát nội dung các phương thức thanh toán:

1. Thanh toán liên chi nhánh ngân hàng (TTLCNNH)

Thanh toán liên chi nhánh ngân hàng là phương thức thanh toán vốn giữa các chi nhánh ngân
hàng trong cùng một hệ thống ngân hàng.

Thực chất của thanh toán liên chi nhánh ngân hàng là việc chuyển tiền từ chi nhánh ngân
hàng này đến chi nhánh ngân hàng khác để phục vụ thanh toán tiền hàng hoá, dịch vụ của hai
khách hàng (mua và bán) khi cả hai khách hàng không cùng mở tài khoản ở một chi nhánh ngân
hàng: hoặc là chuyển cấp vốn, điều hoà vốn trong nội bộ một hệ thống ngân hàng.

Tuỳ theo đặc điểm của từng hệ thống ngân hàng để tổ chức hệ thống thanh toán liên chi
nhánh ngân hàng một cách thích hợp. Chẳng hạn có những hệ thống ngân hàng tổ chức hệ thống
thanh toán liên chi nhánh ngân hàng tồn hệ thống, nhưng có một số hệ thống ngân hàng bên cạnh
hệ thống TTLCNNH tồn hệ thống, có thời gian, các ngân hàng còn thiết lập thêm hệ thống
TTLCNNH nội tỉnh để phục vụ cho việc thanh toán giữa các chi nhánh ngân hàng trong cùng một
tỉnh, một thành phố và thực hiện kiểm soát, đối chiếu liên chi nhánh ngân hàng nội tỉnh theo sự uỷ
quyền của cấp TW (Hội sở chính).

Hiện nay ở Việt Nam có các hệ thống TTLCNNH sau:

1- Hệ thống TTLCNNH (chuyển tiền điện tử) của NHNN.

5

2- Các hệ thống TTLCNNH của 4 ngân hàng thương mại nhà nước
3- Các hệ thống TTLCNNH của các ngân hàng thương mại cổ phần.
4- Các hệ thống TTLCNNH của các chi nhánh ngân hàng nước ngoài.
5- Hệ thống thanh toán của Kho bạc Nhà nước.
Vấn đề mấu chốt của TTLCNNH là phải xác định phương thức KIỂM SỐT và ĐỐI CHIẾU
trong thanh tốn, bởi lẽ kiểm soát và đối chiếu trong TTLCNNH chẳng những đảm bảo cho số liệu
trong TTLCNNH được hồn tồn chính xác, an tồn tài sản mà cịn kiểm sốt nguồn vốn của các
đơn vị ngân hàng tham gia thanh toán (các chi nhánh ngân hàng tuy là những đơn vị trực thuộc
những là đơn vị hạch toán nội bộ nên khi tham gia thanh TTLCNNH phải có nguồn vốn để đảm
bảo cho các khoản thanh tốn của đơn vị mình). Xuất phát từ điều kiện cụ thể của Việt Nam và để
từng bước hội nhập với các ngân hàng khu vực và quốc tế, ngân hàng Việt Nam đã áp dụng 3

phương thức kiểm soát, đối chiếu:
– Từ năm 1951 (khi thành lập NHQG Việt Nam) đến năm 1962 áp dụng phương thức “Đại
lý liên hàng”. Nội dung chủ yếu của phương thức này là các chi nhánh ngân hàng trực tiếp gửi
chuyển tiền cho nhau, ngân hàng TW làm nhiệm vụ kiểm sốt và đối chiếu thơng qua các tài khoản
liên hàng phản ánh trên bảng cân đối tài khoản hàng tháng của các chi nhánh gửi về NHTW.
– Từ năm 1963 đến nay áp dụng 2 phương thức là “KIỂM SOÁT TẬP TRUNG, ĐỐI CHIẾU
PHÂN TÁN” và “KIỂM SOÁT TẬP TRUNG, ĐỐI CHIẾU TẬP TRUNG”. Cả 2 phương thức
đều áp dụng mơ hình chữ “V” ngược. Theo mơ hình này thì ngồi 2 chi nhánh tham gia thanh tốn
cịn có trung tâm thanh tốn làm nhiệm vụ kiểm soát, đối chiếu tất cả các khoản chuyển tiền thanh
toán trong hệ thống và theo dõi nguồn vốn của các chi nhánh để thực hiện thanh tốn vốn giữa các
chi nhánh khi có một khoản chuyển tiền thanh toán xảy ra.
+ Phương thức “Kiểm soát tập trung, đối chiếu phân tán”: Theo phương thức này, các chi
nhánh trực tiếp gửi chuyển tiền cho nhau, trung tâm thanh toán làm nhiệm vụ kiểm sốt tất cả các
chuyển tiền sau đó lập sổ đối chiếu gửi các chi nhánh nhận chuyển tiền để ngân hàng này đối chiếu
(đối chiếu phân tán ở các ngân hàng nhận chuyển tiền)

Sơ đồ 1.1. Phương thức “Kiểm soát tập trung, đối chiếu phân tán”
Phương thức này áp dụng trong TTLCNNH truyền thống.

6

+ Phương thức “Kiểm soát tập trung, đối chiếu tập trung”: Theo phương thức này, ngân hàng
chuyển tiền gửi chuyển tiền cho ngân hàng nhận chuyển tiền thơng qua Trung tâm thanh tốn
(truyền qua mạng), Trung tâm thanh toán làm nhiệm vụ kiểm sốt và đối chiếu tất cả các chuyển
tiền trong tồn hệ thống.

Sơ đồ 1.2. phương thức “Kiểm soát tập trung, đối chiếu tập trung”.
Phương thức kiểm soát tập trung, đối chiếu tập trung được áp dụng trong thanh toán liên
hàng điện tử.
Sự phát triển của công nghệ thông tin và những ứng dụng rộng rãi của nó trong lĩnh vực

ngân hàng đã tạo điều kiện cho các ngân hàng Việt Nam chuyển từ thanh toán liên hàng truyền
thống sang thanh toán liên hàng điện tử nhằm xử lý các khoản thanh tốn chuyển tiền một cách
nhanh chóng, chính xác, an tồn và quản lý chặt chẽ vốn trong thanh toán.
2. Thanh toán bù trừ giữa các ngân hàng
Thanh toán bù trừ giữa các ngân hàng (TTBT) là phương thức thanh toán vốn giữa các ngân
hàng được thực hiện bằng cách bù trừ tổng số phải thu, phải trả và trên cơ sở đó chỉ thanh toán với
nhau số chênh lệch (kết quả bù trừ). TTBT phát sinh trên cơ sở các khoản tiền hàng hoá, dịch vụ
của hách hàng mở TK ở các NH khác nhau hoặc thanh toán vốn của bản thân ngân hàng. TTBT
được áp dụng giữa các ngân hàng khác hệ thống với nhau (TTBT khác hệ thống) hoặc có thể áp
dụng giữa các đơn vị ngân hàng thuộc cùng một hệ thống ngân hàng (TTBT cùng hệ thống). Tùy
thuộc vào phương pháp trao đổi chứng từ, chuyển số liệu mà có cơ chế TTBT trên cơ sở chứng từ
giấy (TTBT giấy) và TTBT điện tử.
TTBT giấy có một số đặc trưng về tổ chức và kỹ thuật nghiệp vụ như sau:
– Các ngân hàng, tổ chức tín dụng và Kho bạc Nhà nước, kể cả các chi nhánh và đơn vị trực
thuộc được phép làm dịch vụ thanh toán (sau đây gọi chung là ngân hàng) tham gia TTBT được
gọi là ngân hàng thành viên. Các ngân hàng thành viên phải mở tài khoản tại ngân hàng chủ trì.
Đối với TTBT khác hệ thống thì các ngân hàng thành viên phải mở tài khoản tiền gửi tại ngân
hàng chủ trì là NHNN trên địa bàn.
– Ngân hàng chủ trì chịu trách nhiệm tổng hợp kết quả thanh toán của các ngân hàng thành
viên và thanh toán số chênh lệch trong TTBT cho từng ngân hàng thành viên. Ngân hàng chủ trì

7

được quyền chủ động tính TK tiền gửi của các NH thành viên để thanh toán.

– TTTB có thể tổ chức trong phạm vi địa bàn (nội thành, nội thị và các đơn vị NH lân cận
có cự li gần để đảm bảo giao nhận chứng từ TTBT theo phiên giao dịch trong ngày). Hoặc có thể
tổ chức TTBT theo khu vực hay toàn quốc (khi đã thực hiện TTBT điện tử, nối mạng trực tiếp
giữa các NH thành viên và trung tâm TTBT).

– Về luân chuyển chứng từ:

+ Thanh toán bù trừ truyền thống (luân chuyển chứng từ giấy). Tuỳ theo hình thức hoạt động
của các ngân hàng thành viên trong địa bàn để quy định phiên giao nhận chứng từ trong ngày. Đến
giờ giao nhận chứng từ, các NH thành viên phải mang các chứng từ TTBT đến địa điểm giao dịch
(tại NH chủ trì) để giao, nhận chứng từ giữa các ngân hàng thành viên và giữa NH thành viên với
NH chủ trì.

+ Thanh toán bù trừ điện tử: Qua mạng máy tính, các NH thành viên truyền chứng từ điện
tử đến Trung tâm TTBT để thực hiện TTBT theo chương trình phần mềm TTBT điện tử.

3. Thanh tốn qua tài khoản tiền gửi tại Ngân hàng Nhà nước:

Thanh toán qua tài khoản tiền gửi tại NHNN được áp dụng trong thanh toán qua lại giữa hai
ngân hàng hoặc đơn vị ngân hàng khác hệ thống đều có tài khoản tiền gửi tại NHNN (cùng hoặc
khác chi nhánh, Sở giao dịch NHNN). Các khoản thanh toán qua tài khoản tiền gửi tại NHNN của
các ngân hàng cũng đều phát sinh trên cơ sở các khoản thanh toán của khách hàng và của nội bộ
các ngân hàng như các khoản điều chuyển vốn, các khoản vay trả giữa các ngân hàng với nhau.

Để các ngân hàng thực hiện thanh toán qua TK tiền gửi tại NHNN, trên cơ sở chứng từ giấy,
cần có các điều kiện sau:

– Các ngân hàng phải mở tài khoản tiền gửi tại Sở giao dịch hoặc chi nhánh NHNN và phải
đăng ký mẫu dấu, chữ ký trong giao dịch thanh toán với NHNN nơi mở tài khoản.

– Dấu và chữ ký trên chứng từ thanh toán và bảng kê chứng từ thanh toán qua NHNN phải
đúng với mẫu đã đăng ký với NHNN nơi mở tài khoản.

– Tài khoản tiền gửi tại NHNN của ngân hàng trả tiền (ngân hàng phát sinh nghiệp vụ thanh
tốn) phải có đủ số dư để bảo đảm thanh toán kịp thời.

4. Thanh toán theo phương thức uỷ nhiệm thu hộ, chi hộ

Uỷ nhiệm thu hộ, chi hộ là một phương thức thanh toán giữa hai ngân hàng theo sự thoả
thuận và cam kết với nhau, ngân hàng này sẽ thực hiện thu hộ hoặc chi hộ cho ngân hàng kia trên
cơ sở các chứng từ thanh toán của các khách hàng có mở tài khoản tại ngân hàng kia.

Phạm vi áp dụng: Phương thức này được áp dụng trong thanh toán:

– Giữa 2 đơn vị ngân hàng trong cùng hệ thống; và

– Giữa 2 ngân hàng hoặc đơn vị ngân hàng khác hệ thống.

Để tiến hành thanh toán theo phương thức uỷ nhiệm thu hộ, chi hộ, hai ngân hàng phải ký
hợp đồng để thống nhất với nhau về nguyên tắc, thủ tục và nội dung thanh toán. Các nghiệp vụ
thanh toán thu hộ, chi hộ phát sinh được hạch toán vào tài khoản thu hộ, chi hộ giữa các ngân
hàng. Theo định kỳ thoả thuận, hai ngân hàng đối chiếu doanh số phát sinh và số dư tài khoản thu,

8

chi hộ để thanh toán cho nhau và tất toán số dư của tài khoản này.

5. Mở tài khoản tiền gửi lẫn nhau để thanh toán

Phạm vi áp dụng: Phương thức này được áp dụng trong thanh toán:

– Giữa 2 đơn vị ngân hàng trong cùng hệ thống; và

– Giữa 2 ngân hàng hoặc đơn vị ngân hàng khác hệ thống.

Điều kiện để thực hiện thanh toán: Để thanh toán theo phương thức này đòi hỏi ngân hàng
hoặc đơn vị ngân hàng này (sau đây gọi chung là ngân hàng) phải mở tài khoản tiền gửi tại ngân
hàng kia hoặc ngược lại, thanh tốn theo phương thức này địi hỏi phải đăng ký mẫu dấu, chữ ký
của người có thẩm quyền ra lệnh thanh toán qua tài khoản tiền gửi.

6. Thanh toán điện tử liên ngân hàng: Cho đến nay, thanh toán điện tử liên ngân hàng đã và
đang được Ngân hàng Nhà nước triển khai trên phạm vi toàn quốc theo hai phân hệ là Hệ thống
thanh toán điện tử liên ngân hàng và Thanh toán bù trừ điện tử liên ngân hàng.

6a/ Hệ thống thanh toán điện tử liên ngân hàng (hệ thống TTĐTLNH): là hệ thống thanh
toán tổng thể, bao gồm hệ thống bù trừ liên ngân hàng, hệ thống xử lý tài khoản tiền gửi thanh
toán và cổng giao diện với hệ thống chuyển tiền điện tử của Ngân hàng Nhà nước. Hệ thống
TTĐTLNH hiện đã được triển khai tại Trung ương (Sở Giao dịch NHNN) và 05 tỉnh, thành phố
là Hà Nội, Hải Phịng, Đà Nẵng, Cần Thơ và Tp. Hồ Chí Minh. Hệ thống TTĐTLNH có các đặc
trưng sau đây:

– Về mơ hình tổ chức:

Hệ thống TTĐTLNH có Trung tâm thanh toán quốc gia đặt tại Hà Nội, Trung tâm này thực
hiện các chức năng tiểu hệ thống giá trị cao, chuyển mạch tiểu hệ thống giá trị thấp, xử lý tài khoản
tiền gửi thanh toán; giao diện với hệ thống chuyển tiền điện tử của Ngân hàng Nhà nước và các
chức năng kiểm tra hệ thống bao gồm phần cứng, phần mềm và truyền thông. Kết nối với Trung
tâm thanh tốn quốc gia có các Trung tâm xử lý tỉnh – đặt tại một số chi nhánh Ngân hàng Nhà
nước tỉnh, thành phố và Sở giao dịch Ngân hàng Nhà nước, thực hiện chức năng xử lý các lệnh
thanh toán của tiểu hệ thống giá trị thấp và chuyển mạch tiểu hệ thống giá trị cao trong phạm vi
hệ thống TTLNH.

Các thành viên trực tiếp của hệ thống TTĐTLNH là các tổ chức cung ứng dịch vụ thanh tốn
có đủ điều kiện và được chấp nhận tham gia hệ thống TTLNH. Các thành viên trực tiếp phải có tài
khoản tài khoản tiền gửi thanh toán tại Sở Giao dịch Ngân hàng Nhà nước và phải đăng ký danh

sách các chi nhánh trực thuộc của mình (gọi là đơn vị thành viên) tham gia TTĐTLNH để được
kết nối trực tiếp vào hệ thống. Ngồi ra, hệ thống cịn có các thành viên gián tiếp. Thành viên gián
tiếp là các tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán được tham gia hệ thống TTLNH thông qua thành
viên trực tiếp.

– Về kỹ thuật nghiệp vụ xử lý thanh, quyết toán:

Hệ thống TTLNH xử lý các lệnh thanh toán giá trị cao hoặc khẩn thông qua tài khoản tiền
gửi thanh toán của ngân hàng thành viên mở tại Sở Giao dịch Ngân hàng Nhà nước theo phương
thức quyết toán tổng tức thời. Đối với các lệnh thanh toán giá trị thấp sẽ được xử lý thơng qua
thanh tốn bù trừ trên địa bàn tỉnh, thành phố. Kết quả thanh toán bù trừ trên các địa bàn (tỉnh,
thành phố, khu vực) được chuyển về Trung tâm thanh toán quốc gia, cùng với kết quả bù trừ tại

9

Trung ương (bù trừ giữa các Hội sở chính ngân hàng), sẽ được tiếp tục xử lý bù trừ một lần nữa –
bù trừ “kép” để xác định kết quả cuối cùng và quyết toán. Về cơ bản, các lệnh thanh toán giá trị
thấp được xử lý theo phương thức ròng (DNS) như đã được giới thiệu ở phần đầu.

– Áp dụng chữ ký điện tử (mã khoá bảo mật) trong việc chuyển, nhận các lệnh thanh tốn
và các giao dịch có liên quan trong hệ thống.

– Phòng ngừa và xử lý rủi ro trong hệ thống TTĐTLNH:

Giống như hệ thống thanh toán điện tử ở các nước, hệ thống TTĐTLNH cũng phải đối mặt
với các rủi ro tiềm tàng như rủi ro vận hành và rủi ro có tính hệ thống do vậy cần phải có các biện
pháp hữu hiệu và phù hợp để giảm thiểu tới mức thấp nhất rủi ro có thể xảy ra. Các biện pháp
phòng ngừa và xử lý rủi ro trong TTĐTLNH bao gồm:

+ Thiết lập và duy trì hoạt động của hệ thống dự phịng: Hệ thống TTĐTLNH có hệ thống

dự phịng cho hoạt động của Trung tâm thanh toán quốc gia và các Trung tâm xử lý tỉnh. Hệ thống
dự phịng có đầy đủ các máy móc, trang thiết bị như hệ thống đang vận hành chính thức và được
đặt tại địa điểm riêng biệt, cách xa hệ thống đang vận hành chính thức nhằm đảm bảo cho các sự
cố bất khả kháng như thiên tai, địch họa … không thể cùng lúc ảnh hưởng đến cả 2 hệ thống.
Trong trạng thái bình thường, hệ thống dự phòng hoạt động song hành với hệ thống chính thức và
ln sẵn sàng thay thế cho hệ thống chính thức, nếu hệ thống chính thức gặp phải sự cố bất khả
kháng.

+ Xử lý và quyết toán các khoản thanh toán chuyển tiền giá trị cao và khẩn theo phương thức
tổng tức thời. Trong trường hợp tài khoản tiền gửi thanh tốn của thành viên khơng có đủ số dư
thì lệnh thanh toán sẽ được chuyển vào hàng đợi, khi đủ tiền mới được xử lý.

+ Áp dụng hạn mức nợ ròng: Hạn mức nợ ròng là mức giá trị tối đa quy định cho các giao
dịch thanh toán giá trị thấp được tham gia quyết tốn bù trừ, được tính tốn dựa trên chênh lệch
giữa tổng số các lệnh thanh toán giá trị thấp Đến và tổng số các lệnh thanh toán giá trị thấp Đi
trong một khoảng thời gian xác định. Các thành viên tham gia quyết toán bù trừ phải tự thiết lập
hạn mức nợ rịng của mình (6 tháng một lần) theo đó, phải ký quỹ giấy tờ có giá tại SGD-NHNN
theo một tỷ lệ quy định tính trên hạn mức nợ ròng. Cơ chế hạn mức nợ ròng được vận hành như
sau: Đầu ngày làm việc, Trung tâm thanh toán Quốc gia cập nhật cho các Trung tâm xử lý tỉnh hạn
mức nợ ròng đúng bằng giá trị các ngân hàng thành viên đã thiết lập. Tại mỗi thời điểm của ngày
làm việc, hạn mức này thay đổi tăng, giảm tuỳ thuộc vào hoạt động giao dịch thanh toán trên thực
tế. Định kỳ (10 giây), Trung tâm thanh toán quốc gia tính tốn và cập nhật lại hạn mức này cho
các Trung tâm xử lý tỉnh. Trong phạm vi hạn mức nợ ròng, các thành viên thực hiện việc chuyển,
nhận các lệnh thanh toán với nhau và quyết toán bù trừ theo quy định và có trách nhiệm thường
xuyên theo dõi hạn mức nợ rịng của mình để đảm bảo cho hoạt động thanh tốn khơng bị ách tắc
do thiếu hạn mức nợ ròng.

+ Chuyển nhượng cho nhau giấy tờ có giá ký quỹ: Là một biện pháp được áp dụng trong
trường hợp một thành viên bất kỳ thiếu vốn thanh toán. Trong trường hợp này, SGD-NHNN sẽ
thực hiện chuyển nhượng các giấy tờ có giá ký quỹ của thành viên này tại phiên giao dịch gần nhất

của thị trường tiền tệ hoặc thị trường chứng khoán.

+ Chia sẻ khoản thiếu hụt trong quyết toán bù trừ: Chia sẻ khoản thiếu hụt trong quyết toán
bù trừ có thể được áp dụng khi một thành viên thiếu vốn thanh toán (sau khi đã áp dụng các giải

10

pháp theo quy định), NHNN có thể xem xét phân bổ khoản tiền thiếu này cho các thành viên đối
tác tham gia quyết toán cùng gánh chịu như là một khoản cho vay tạm thời. Cách xử lý chia sẻ
khoản thiếu hụt trong quyết toán bù trừ: Khi nhận được thông báo khoản tiền được phân bổ để
chia sẻ khoản thiếu hụt, thành viên bị phân bổ phải có hoặc bổ sung đủ số tiền vào tài khoản tiền
gửi tại SGD-NHNN trong phạm vi thời gian quy định. Theo đó, thành viên này sẽ tính tốn lại số
dư quyết tốn bù trừ bao gồm cả số tiền đóng góp cho khoản thiếu hụt được phân bổ. Thành viên
thiếu vốn thanh tốn có trách nhiệm phải hồn trả đúng thời hạn số tiền cả gốc và lãi được các
thành viên khác cho vay tạm thời kể trên. Trong trường hợp việc chuyển nhượng giấy tờ có giá ký
quỹ và chia sẻ thiếu hụt trong quyết tốn bù trừ vẫn khơng đáp ứng đủ vốn thanh tốn thì các khoản
thanh tốn của thành viên thiếu vốn sẽ bị loại bỏ để thực hiện lại việc quyết toán bù trừ.

6b/ Thanh toán bù trừ điện tử liên ngân hàng: là hệ thống thanh tốn rịng, xử lý các khoản
thanh toán chuyển tiền liên ngân hàng giá trị thấp (dưới 500 triệu đồng). Hệ thống thanh toán này
có đặc điểm sau:

– Được thiết kế theo mơ hình kết hợp thanh tốn tổng tức thời và rịng (Hybrid System).
Theo đó, thanh toán bù trừ điện tử liên ngân hàng thực hiện theo quy trình: Lệnh thanh tốn từ
ngân hàng thành viên gửi lệnh sẽ phải qua ngân hàng chủ trì thanh toán bù trừ điện tử để kiểm
soát, xử lý bù trừ, hạch toán kết quả trước khi lệnh thanh toán được chuyển tiếp đi ngân hàng thành
viên nhận lệnh.

– Các chủ thể tham gia thanh tốn bù trừ điện tử (TTBTĐT) gồm có:

+ Ngân hàng chủ trì TTBTĐT, là đơn vị chịu trách nhiệm nhận, kiểm tra các lệnh thanh toán
từ các ngân hàng thành viên gửi lệnh; xử lý bù trừ, và gửi bảng kết quả bù trừ cùng các lệnh thanh
toán cho các ngân hàng thành viên liên quan; xử lý việc đối chiếu doanh số TTBTĐT với các ngân
hàng thành viên; quyết toán và hạch toán kết quả TTBTĐT;

+ Các ngân hàng thành viên trực tiếp của hệ thống là các ngân hàng và tổ chức được làm
dịch vụ thanh tốn, có mở tài khoản tại ngân hàng chủ trì TTBTĐT. Ngân hàng thành viên có trách
nhiệm lập và gửi lệnh thanh toán, Bảng kê lệnh thanh toán; nhận lệnh thanh toán và kết quả
TTBTĐT; thực hiện đúng quy trình đối chiếu, quyết tốn TTBTĐT.

– Áp dụng chữ ký điện tử trong việc chuyển, nhận các lệnh thanh toán và các giao dịch có
liên quan giữa ngân hàng chủ trì TTBTĐT với ngân hàng thành viên trực tiếp của hệ thống.

– Để phòng ngừa rủi ro hệ thống, việc xử lý thanh toán và quyết toán TTBTĐT phải thực
hiện theo nguyên tắc: Ngân hàng chủ trì TTBTĐT xử lý bù trừ các lệnh thanh toán và thanh toán
ngay số chênh lệch phải trả theo kết quả TTBTĐT của từng ngân hàng thành viên trong phạm vi
khả năng chi trả thực tế của họ tại ngân hàng chủ trì TTBTĐT. Thực hiện vấn đề này, về phương
diện kỹ thuật, thông thường ngân hàng chủ trì TTBTĐT sẽ khố số dư tài khoản tiền gửi thanh
toán của các ngân hàng thành viên trong thời gian xử lý bù trừ theo phiên và khi quyết toán
TTBTĐT trong ngày.

Trong trường hợp tài khoản tiền gửi thanh toán của một ngân hàng thành viên bất kỳ khơng
có đủ số dư để thanh tốn kết quả phải trả của mình thì Ngân hàng chủ trì TTBTĐT sẽ phải chuyển
bớt một số lệnh thanh toán của ngân hàng này để xử lý vào phiên thanh toán bù trừ kế tiếp (nếu là
xử lý tại phiên TTBTĐT) hoặc phải huỷ bỏ các lệnh thanh toán này nếu là tại thời điểm quyết toán
bù trừ điện tử trong ngày.

11

1.1.4. Thanh toán quốc tế

Trong việc tổ chức thanh toán giữa các tổ chức tín dụng ở các quốc gia khác nhau để thực
hiện các khoản thu, chi liên quan đến hoạt động kinh tế, chính trị - xã hội đều diễn ra qua việc xử
lý các giấy tờ thanh toán nhất định gọi là nghiệp vụ thanh toán quốc tế.

Các phương thức thanh toán quốc tế phổ biến nhất hiện nay là:

- Chuyển tiền bằng: Điện chuyển tiền (TT: Telegraphic Transfer Remittance) hoặc
bằng Thư chuyển tiền (MT: Mail Transfer Remittance).

- Trả tiền lấy chứng từ (C.A.D: Cash Against Document).

- Nhờ thu (Collection).

- Tín dụng thư (L/C: Letter of Credit).

1.2. TRUNG GIAN THANH TOÁN

Lịch sử ra đời và phát triển của sản xuất lưu thơng hàng hố gắn liền với sự ra đời và phát
triển của tiền tệ và lưu thông tiền tệ. Tiền tệ ra đời với vai trị trung gian trao đổi giữa các loại hàng
hố khác nhau làm cho việc lưu thông và trao đổi hàng hoá ngày càng phát triển.

1.2.1. Khái niệm trung gian thanh tốn

Q trình phát sinh và phát triển của các quan hệ thanh toán tiền tệ phục vụ các giao dịch
dân sự và thương mại gắn liền với quá trình phát sinh và phát triển của các hình thức tiền tệ trong
nền kinh tế. Các quan hệ thanh toán được thực hiện dưới hai hình thức là thanh tốn trực tiếp bằng
tiền mặt và thanh toán qua trung gian thanh toán.

Thanh toán trực tiếp bằng tiền mặt là hình thức thanh tốn mà người có nghĩa vụ chi trả

(người mua hàng hoá, người nhận cung ứng dịch vụ...) sử dụng tiền mặt để chi trả cho người thụ
hưởng (người bán hàng hoá, người cung ứng dịch vụ...). Hình thức thanh tốn trực tiếp bằng tiền
mặt ra đời gắn liền với sự xuất hiện của tiền tệ trong đời sống xã hội của các tổ chức trung gian
thanh tốn trong từng thời kì.

Thanh toán qua trung gian thanh toán là việc thanh tốn mà người có nghĩa vụ chi trả cho
người thụ hưởng thông qua các tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán thực hiện bằng các hoạt động
trung gian thanh toán.

Trong thanh toán qua trung gian thanh toán, đồng tiền ghi sổ thể hiện ở số dư trên các tài
khoản của chủ tài khoản mở tại trung gian thanh toán. Với sự hiện diện của đồng tiền ghi sổ, các
tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán và tổ chức cung ứng dịch vụ trung gian thanh tốn có thể thực
hiện việc thanh tốn bằng nghiệp vụ kế tốn mà khơng cần sử dụng tiền mặt.

Hoạt động dịch vụ thanh toán của các tổ chức đóng vai trị trung gian thanh tốn chịu sự điều
chỉnh của Luật ngân hàng và quản lí nhà nước của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam.

+ Theo không gian, hoạt động trung gian thanh tốn có thể là hoạt động trong nước và có
thể là hoạt động quốc tế:

- Thanh toán trong nước là giao dịch thanh toán được xác lập, thực hiện và kết thúc ữên lãnh
thổ Việt Nam.

- Thanh toán quốc tế là hoạt động thanh tốn trong đó có ít nhất 1 bên liên quan là tổ chức

12

hoặc cá nhân có tài khoản thanh tốn ở ngồi lãnh thổ Việt Nam.

+ Theo tính chất của quan hệ chi trả, quan hệ thanh tốn có thể chia làm các loại:

- Dịch vụ thu hộ là việc tổ chức trung gian thanh toán thực hiện uỷ nhiệm của bên trả tiền để
chi trả cho bên thụ hưởng trên cơ sở thỏa thuận bằng văn bản giữa tổ chức cung ứng dịch vụ thanh
toán và bên thụ hưởng (Nghị định của Chính phủ số 101/2012/NĐ-CP ngày 20/9/2011 về thanh
tốn khơng dùng tiền mặt.

Thông tư của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam số 46/2014/TT-NHNN ngày 31/12/2014
hướng dẫn về thực hiện dịch vụ thanh tốn khơng dùng tiền mặt).

- Dịch vụ chi hộ là việc tổ chức trung gian thanh toán thực hiện ủy nhiệm của bên trả tiền
thay mặt mình để chi trả cho bên thụ hưởng trên cơ sở thỏa thuận bằng văn bản giữa tổ chức cung
ứng dịch vụ thanh toán và bên trả tiền (Xem: Nghị định của Chính phủ số 101/2012/NĐ-CP ngày
20/9/2011 về thanh tốn khơng dùng tiền mặt và Thông tư của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam số
46/2014/TT-NHNN ngày 31/12/2014 hướng dẫn về thực hiện dịch vụ thanh tốn khơng dùng tiền
mặt. Số vốn tiền tệ có ở một thời điểm cùa chủ tài khoản được ghi nhận trong sổ sách kế toán ờ
trung gian thanh toán).

- Dịch vụ chuyển tiền là việc tổ chức trung gian thanh toán theo yêu cầu của bên trả tiền
chuyển một số tiền nhất định cho bên thụ hưởng.

Đồng tiền điện tử khơng phải là hình thức tiền tệ mới mà nó chỉ là cơng cụ lưu thông đồng
tiền ghi sổ.

1.2.2. Pháp luật về trung gian thanh toán

Trong nền kinh tế thị trường, thanh toán qua tổ chức trung gian thanh tốn chủ yếu là thanh
tốn khơng dùng tiền mặt nên có vai trị to lớn. Việc thanh tốn khơng dùng tiền mặt khơng những
phục vụ cho q trình tái sản xuất xã hội mà việc thanh tốn này có ảnh hưởng trực tiếp đến sản
xuất của xã hội. Mặt khác, thanh tốn khơng dùng tiền mặt tạo điều kiện cho các trung gian thực
hiện được các dịch vụ trả tiền với khối lượng lớn một cách nhanh chỏng và chính xác. Đồng thời,

thơng qua việc mở rộng thanh tốn khơng dùng tiền mặt, các ngân hàng có điều kiện tập trung
được lượng vốn nhàn rỗi trong nền kinh tế làm nguồn vốn tín dụng ngắn hạn.

Khơng giống như thanh tốn trực tiếp bằng tiền mặt, việc thanh tốn khơng dùng tiền mặt
liên quan tới việc phải chấp hành quy định của pháp luật, có thể chia thành 2 nhóm cơ bản sau:

Nhóm 1: Chủ thể tham gia quan hệ dịch vụ thanh toán

Theo quy định của pháp luật, chủ thể tham gia quan hệ dịch vụ thanh toán gồm: Tổ chức
cung ứng dịch vụ thanh tốn khơng dùng tiền mặt, tổ chức cung ứng dịch vụ trung gian thanh toán
và người sử dụng dịch vụ thanh toán.

Chủ tài khoản thanh toán là người đứng tên mở tài khoản. Đối với tài khoản là cá nhân, chủ
tài khoản là cá nhân; chủ tài khoản của tổ chức là người đại diện theo pháp luật hay đại diện theo
ủy quyền của tổ chức mở tài khoản.

Tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán bao gồm:

- Ngân hàng Nhà nước, kho bạc nhà nước.

- Ngân hàng thương mại, ngân hàng chính sách, ngân hàng hợp tác xã, chi nhánh ngân hàng

13

nước ngoài (sau đây gọi là Ngân hàng).

- Quỹ tín dụng nhân dân, tổ chức tài chính vi mơ

- Các tổ chức không phải là ngân hàng được Ngân hàng Nhà nước cấp giấy phép hoạt động
cung ứng dịch vụ trung gian thanh toán.

Theo nguyên tắc chung, các tổ chức cung ứng dịch vụ thanh tốn có nghĩa vụ thực hiện đúng,
kịp thời các uỷ nhiệm của khách hàng đồng thời giúp người trả tiền và người nhận tiền thực hiện
việc giám sát các điều kiện thanh toán đã được thoả thuận.

Trong số các trung gian thực hiện dịch vụ thanh toán thì Ngân hàng Nhà nước, Kho bạc Nhà
nước là hai chủ thể cung cấp các dịch vụ thanh tốn khơng thuần túy mang tính chất kinh doanh.

Ngân hàng Nhà nước cung cấp các dịch vụ thanh toán, các quy định của pháp luật về thanh
tốn qua các trung gian thanh tốn như: trình tự, thủ tục lập và nộp các chứng từ thanh toán vào
các trung gian thanh toán, xác định nhũng điều kiện chi trả tiền của mình và những điều kiện ấy
phải phù hợp với những cam kết hoặc theo quy định của pháp luật.

Tuy nhiên, người trả tiền có quyền khước từ hoặc khiếu nại về số tiền đã trả nếu các chủ thể
khác vi phạm những cam kết hay những quy định của pháp luật.

Người nhận tiền (người thụ hưởng thanh toán) là người được hưởng một khoản tiền do đã
giao hàng hay cung ứng dịch vụ hoặc do luật định hoặc do thiện chí của người khác.

3. Tổ chức cung ứng dịch vụ thanh tốn khơng dùng tiền mặt (sau đây gọi là tổ chức cung
ứng dịch vụ thanh toán) gồm: Ngân hàng Nhà nước Việt Nam (sau đây gọi là Ngân hàng Nhà
nước), ngân hàng, chi nhánh ngân hàng nước ngồi, quỹ tín dụng nhân dân, tổ chức tài chính vi
mơ và một số tổ chức khác.

4. Tổ chức cung ứng dịch vụ trung gian thanh toán là:

a) Tổ chức không phải là ngân hàng được Ngân hàng Nhà nước cấp Giấy phép hoạt động
cung ứng dịch vụ trung gian thanh toán;

b) Ngân hàng thương mại, chi nhánh ngân hàng nước ngoài được phép cung ứng dịch vụ ví

điện tử.
Nhóm 2: Các quy phạm pháp luật quy định về chứng từ thanh tốn, hình thức, phương tiện
thanh toán và trật tự cung ứng các phương tiện thanh toán.

+ Chứng từ thanh toán:

Chứng từ thanh toán là cơ sở để thực hiện giao dịch thanh toán. Chứng từ thanh tốn có thể
được lập dưới hình thức chứng từ giấy, chứng từ điện tử hoặc các hình thức khác. Loại chứng từ,
các yếu tố của chứng từ, việc lập, kiểm soát, luân chuyển, bảo quản lưu trữ chứng từ, trách nhiệm
của người sử dụng và cung ứng dịch vụ thanh toán thực hiện theo quy định của Ngân hàng Nhà
nước và các quy định của pháp luật có liên quan đến chứng từ thanh toán. Chứng từ sử dụng trong
thanh tốn phải được lập, kí, kiểm sốt, ln chuyển, quản lí và bảo quản theo đúng chế độ về chế
độ chứng từ kế toán ngân hàng. Chứng từ sử dụng trong thanh toán qua Ngân hàng Nhà nước thực
hiện theo quy định của Ngân hàng Nhà nước quy định của pháp luật, yêu cầu tổ chức cung ứng
dịch vụ thanh tốn trích một số tiền từ tài khoản thanh tốn của mình để trả cho người thụ hưởng
và có tên ghi trên chứng từ thanh toán hoặc trả cho người cầm chứng từ thanh toán.

14

Chứng từ thanh tốn khơng dùng tiền mặt bao gồm: Chứng từ thanh tốn qua ngân hàng và
Chứng từ thanh tốn khơng dùng tiền mặt khác

Đối với chứng từ thanh tốn điện tử, các thơng tin, dữ liệu của chứng từ phải được kiểm soát
đầy đủ đảm bảo tính hợp pháp, hợp lệ và tính tồn vẹn của thông tin. Đồng thời, chứng từ phải
được kiểm soát, quản lý bảo mật để ngăn ngừa và tránh việc lợi dụng khai thác, xâm nhập, sao
chép thông tin bất hợp pháp.

- Chứng từ thanh toán qua ngân hàng

Chứng từ thanh toán qua ngân hàng là loại chứng từ kế toán ngân hàng dùng làm căn cứ để

thực hiện dịch vụ thanh toán.

Chứng từ thanh toán qua ngân hàng được hiểu là có chứng từ chứng minh việc chuyển tiền
từ tài khoản của bên mua sang tài khoản của bên bán mở tại các tổ chức cung ứng dịch vụ thanh
tốn theo các hình thức thanh tốn phù hợp với quy định của pháp luật hiện hành như séc, ủy nhiệm
chi hoặc lệnh chi, ủy nhiệm thu, nhờ thu, thẻ ngân hàng, thẻ tín dụng, sim điện thoại (ví điện tử)
và các hình thức thanh tốn khác theo quy định (bao gồm cả trường hợp bên mua thanh toán từ tài
khoản của bên mua sang tài khoản bên bán mang tên chủ doanh nghiệp tư nhân hoặc bên mua
thanh toán từ tài khoản của bên mua mang tên chủ doanh nghiệp tư nhân sang tài khoản bên bán).

- Chứng từ thanh tốn khơng dùng tiền mặt khác

Là những chứng từ thanh toán được quy định trong các trường hợp thanh tốn khơng dùng
tiền mặt khác, cụ thể:

 Trường hợp hàng hóa, dịch vụ mua vào theo phương thức thanh toán bù trừ giữa giá trị hàng
hóa, dịch vụ mua vào với giá trị hàng hóa, dịch vụ bán ra, vay mượn hàng và phương thực
thanh toán này được quy định cụ thể trong hợp đồng thì phải có biên bản đối chiếu số liệu
và xác định giữa hai bên về việc thanh tốn bù trừ giữa hàng hóa, dịch vụ mua vào với hàng
hóa, dịch vụ bán ra, vay mượn hàng. Trường hợp bù trù cơng nợ qua bên thứ ba phải có biên
bản bù trừ công nợ của ba bên làm căn cứ khấu trừ thuế.

 Trường hợp hàng hóa, dịch vụ mua vào theo phương thức bù trù công nợ như vậy, mượn
tiền, cấn trừ công nợ qua người thứ ba mà phương thức thanh toán này được quy định cụ thể
trong hợp đồng thì phải có hợp đồng vay, mượn tiền dưới hình thức văn bản được lập trước
đó và có chứng từ chuyển tiền từ tài khoản của bên cho vay sang tài khoản của bên đi vay
đối với khoản vay bằng tiền bao gồm cả trường hợp bù trừ giữa giá trị hàng hóa, dịch vụ
mua vào với khoản tiền mà người bán hỗ trợ cho người mua, hoặc nhờ người mua chi hộ.

 Trường hợp hàng hóa, dịch vụ mua vào được thanh toán ủy quyền qua bên thứ ba thanh toán

qua ngân hàng (bao gồm cả trường hợp bên bán yêu cầu bên mua thanh toán tiền qua ngân
hàng cho bên thứ ba do bên bán chỉ định) thì việc thanh tốn theo ủy quyền hoặc thanh toán
cho bên thứ ba theo chỉ định của bên bán phải được quy định cụ thể trong hợp đồng dưới
hình thức văn bản và bên thứ ba là một pháp nhân hoặc thể nhân đang hoạt động theo quy
định của pháp luật.

 Trường hợp hàng hóa, dịch vụ mua vào được thanh toán qua ngân hàng vào tài khoản của
bên thứ ba mở tại Kho bạc Nhà nước để thực hiện cưỡng chế bằng biện pháp thu tiền, tài sản
do tổ chức, cá nhân khác đang nắm giữ (theo Quyết định của cơ quan nhà nước có thẩm
quyền) thì cũng được khấu trừ thuế GTGT đầu vào.

15