PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT CỦA NHÀ VĂN MA VĂN KHÁNG TRONG TIỂU THUYẾT CÔI CÚT GIỮA CẢNH ĐỜI

UBND TỈNH QUẢNG NAM
TRƯỜNG ĐẠI HỌC QUẢNG NAM

KHOA NGỮ VĂN & CTXH

----------
NGUYỄN THỊ NGUYÊN

PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT
CỦA NHÀ VĂN MA VĂN KHÁNG TRONG
TIỂU THUYẾT CƠI CÚT GIỮA CẢNH ĐỜI

KHỐ LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC

Quảng Nam, tháng 05 năm 2017

UBND TỈNH QUẢNG NAM
TRƯỜNG ĐẠI HỌC QUẢNG NAM

KHOA NGỮ VĂN & CTXH

----------

KHOÁ LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC

Tên đề tài:
PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT

CỦA NHÀ VĂN MA VĂN KHÁNG TRONG
TIỂU THUYẾT CÔI CÚT GIỮA CẢNH ĐỜI

Sinh viên thực hiện
NGUYỄN THỊ NGUYÊN

MSSV: 2113010330
CHUYÊN NGÀNH: SƯ PHẠM NGỮ VĂN

KHOÁ: 2013 – 2017
Cán bộ hướng dẫn

Th.S: NGUYỄN VĂN HÀO

Quảng Nam, tháng 05 năm 2017

LỜI CẢM ƠN
Trước hết em xin trân trọng gởi lời cảm ơn chân thành nhất đến
Thầy giáo – Th.S Nguyễn Văn Hào, người đã gắn bó, dìu dắt em
trong suốt bốn năm học qua. Đặc biệt, Thầy đã nhiệt tình trực tiếp
hướng dẫn, tạo điều kiện cho em mượn sách và giúp đỡ em về kiến
thức và phương pháp để em có thể hồn thành khóa luận của mình.
Đồng thời em cũng xin trân trọng cảm ơn các Thầy, Cô giáo
trong Khoa Ngữ văn và Công tác xã hội đã hướng dẫn, giảng dạy
và cung cấp kiến thức và phương pháp học tập trong những năm
học qua.
Em cũng xin gởi lời cảm ơn đến Thư viện trường Đại học Quảng
Nam đã tạo điều kiện, hỗ trợ cho em trong việc tìm kiếm tài liệu để
phục vụ cho việc bổ sung kiến thức để em hồn thành khóa luận
của mình.
Vì năng lực cịn hạn chế và thời gian có hạn nên khóa luận của
em chắc chắn khơng tránh khỏi những sai sót. Em rất mong nhận
được sự góp ý và chỉ dẫn của q Thầy, Cơ giáo để khóa luận em

hồn chỉnh hơn.
Em xin trân trọng cảm ơn!

Quảng Nam, tháng 05 năm 2017
Tác giả khóa luận

Nguyễn Thị Nguyên

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan khóa luận này là cơng trình nghiên cứu của riêng tôi dưới sự
hướng dẫn của thầy giáo – Th.S Nguyễn Văn Hào và sự góp ý của thầy cơ trong
khoa Ngữ văn và CTXH.

MỤC LỤC
A. MỞ ĐẦU ...................................................................................................... 1
1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................... 1
2. Mục đích nghiên cứu..................................................................................... 3
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu................................................................. 3
3.1. Đối tượng nghiên cứu................................................................................. 3
3.2 Phạm vi nghiên cứu..................................................................................... 3
4. Phương pháp nghiên cứu............................................................................... 3
5. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ............................................................................ 4
5.1. Một số cơng trình nghiên cứu chung về phong cách nghệ thuật ............... 4
5.2. Một số cơng trình nghiên cứu về nhà văn Ma Văn Kháng và phong cách
nghệ thuật của nhà văn Ma Văn Kháng trong tiểu thuyết Cơi cút giữa cảnh
đời...................................................................................................................... 5
6. Đóng góp của đề tài....................................................................................... 7
7. Kết cấu của khóa luận ................................................................................... 7
8. Ghi chú .......................................................................................................... 7

B. NỘI DUNG................................................................................................... 8
CHƯƠNG 1. PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT CỦA NHÀ VĂN MA VĂN
KHÁNG TRONG TIỂU THUYẾT CÔI CÚT GIỮA CẢNH ĐỜI NHÌN TỪ
PHƯƠNG DIỆN NỘI DUNG........................................................................... 8
1.1. Một số lý thuyết về phong cách nghệ thuật trong văn học ........................ 8
1.1.1. Khái niệm về phong cách văn học .......................................................... 8
1.1.2. Khái niệm về phong cách nghệ thuật của nhà văn.................................. 9
1.1.3. Những biểu hiện của phong cách văn học ............................................ 10
1.2. Ma Văn Kháng – một trong những người đi tiên phong trong phong trào
đổi mới văn học............................................................................................... 11

1.3. Phong cách nghệ thuật của nhà văn Ma Văn Kháng trong tiểu thuyết Cơi
cút giữa cảnh đời nhìn từ phương diện nội dung............................................ 14
1.3.1. Nét độc đáo trong đề tài, chủ đề, tư tưởng............................................ 14
1.3.2. Nét độc đáo trong việc khắc hoạ nhân vật ............................................ 19
1.3.3. Nét độc đáo trong cái nhìn của nhà văn ................................................ 27
CHƯƠNG 2. PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT CỦA NHÀ VĂN MA VĂN
KHÁNG TRONG TÁC PHẨM CƠI CÚT GIỮA CẢNH ĐỜI NHÌN TỪ
PHƯƠNG DIỆN NGHỆ THUẬT................................................................... 34
2.1. Cốt truyện ................................................................................................. 34
2.2. Giọng điệu ................................................................................................ 42
2.2.1. Giọng điệu cảm thương......................................................................... 42
2.2.2. Giọng điệu xót xa .................................................................................. 43
2.2.3. Giọng điệu lạc quan .............................................................................. 44
2.3. Ngôn ngữ nghệ thuật ................................................................................ 45
2.3.1. Ngôn ngữ người kể chuyện ................................................................... 46
2.3.2. Ngôn ngữ nhân vật ................................................................................ 48
2.3.2.1. Ngôn ngữ đối thoại giữa các nhân vật ............................................... 49
2.3.2.2. Ngôn ngữ độc thoại nội tâm của nhân vật ......................................... 60
2.3.3. Ngôn ngữ miêu tả .................................................................................. 66

C. KẾT LUẬN ................................................................................................ 71
D. TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................................... 73

A. MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài

Văn học là một loại hình nghệ thuật, một hình thái ý thức xã hội đặc thù luôn
vận động, biến chuyển. Diễn biến của văn học như một hệ thống chỉnh thể với sự
hình thành, tồn tại, thay đổi, phát triển qua các thời kỳ lịch sử gọi là quá trình văn
học. Những phong cách văn học độc đáo là những đỉnh cao của q trình văn học.
Nói “đỉnh cao’’ bởi vì xét cho cùng, bất cứ nghệ sĩ sáng tạo văn chương nào cũng
có đặc điểm riêng của mình, nhưng phong cách thì khơng phải ai cũng có. Phong
cách là chỗ độc đáo về tư tưởng cũng như nghệ thuật có phẩm chất thẩm mĩ thể hiện
trong sáng tác của các nhà văn ưu tú. Giống như nhà văn M.Goócki đã từng viết:
“Bạn hãy giữ lấy cái gì là riêng của mình, làm sao cho nó phát triển tự do. Lúc một
người khơng có cái gì là riêng của mình thì phải thấy ở người đó chẳng có gì hết”
[11; 89] hay Phạm Văn Đồng cũng nói: “Phải lắng nghe cái gì sâu xa nhất trong
con người mình, bồi dưỡng cho mình một bản lĩnh vững vàng, một phong cách độc
đáo, vì nghệ thuật khơng phải là sản xuất hàng loạt như sản xuất công nghiệp’’
[11; 89].

Nghiên cứu phong cách nói chung và phong cách nhà văn nói riêng là một
trong những vấn đề lý luận quan trọng, đồng thời cũng hết sức phức tạp của nghiên
cứu văn học. Và nghiên cứu phong cách cá nhân của nhà văn không phải là vấn đề
thời sự của lý luận văn học. Nhưng không bao giờ trở thành xưa cũ, bởi lý luận nào
lại không bắt đầu từ tác phẩm văn học và gắn liền với nó là chủ thể sáng tạo. Phong
cách văn học (hay phong cách nghệ thuật) nảy sinh do chính những nhu cầu của
cuộc sống, bởi vì cuộc sống ln địi hỏi sự xuất hiện những nhân tố mới mẻ, độc
đáo; và nó cũng nảy sinh từ nhu cầu của quá trình sáng tạo văn học, vì đó là một
yếu tố quan trọng tạo nên tính hấp dẫn, sức sống của tác phẩm. Phong cách là

những nét riêng biệt, độc đáo của một tác giả trong quá trình nhận thức và phản ánh
cuộc sống, những nét độc đáo ấy thể hiện trong tất cả các yếu tố nội dung và hình
thức của từng tác phẩm cụ thể. Nói cách khác, phong cách là sự thể hiện tài nghệ
của người nghệ sĩ trong việc đưa đến cho độc giả một cái nhìn mới mẻ về cuộc đời

1

thông qua những phương thức, phương tiện nghệ thuật mang đậm dấu ấn cá nhân
của người sáng tạo. Có thể khẳng định, nghiên cứu phong cách vẫn luôn luôn là vấn
đề có sức hút đối với những ai muốn đi sâu tìm hiểu về tác giả và tác phẩm văn học.

Mỗi nhà văn kiệt xuất có một “gương mặt’’ riêng, một phong cách độc đáo
riêng của họ, không ai giống ai. Trong đời sống văn học hiện nay, Ma Văn Kháng
được xem là cây bút có sức sáng tạo dồi dào. Nét đặc sắc trong sáng tác của Ma
Văn Kháng trước hết là ở một vốn sống phong phú, đa dạng và luôn luôn được thể
hiện sống động trên các trang viết. Ông là nhà văn tạo được nhiều hình tượng độc
đáo, giàu cá tính. Ma Văn Kháng thuộc thế hệ những người cầm bút giàu nhiệt
huyết gắn với lý tưởng hào hùng của thời đại. Ông là một trong những nhà văn đi
tiên phong, đóng vai trị quan trọng vào q trình vận động và đổi mới của văn xi
Việt Nam sau năm 1975. Truyện ngắn của Ma Văn Kháng có diện mạo, hình hài
riêng, vì ngay từ những sáng tác đầu tay, ông đã đến với người đọc trong tư cách
một nhà văn có ý thức về chỗ đứng trong “vương quốc’’ văn chương, nghệ thuật.

Là một sinh viên chuyên ngành Ngữ văn tơi mong muốn tìm hiểu về phong
cách, những nét riêng biệt của nhà văn nói chung và phong cách nghệ thuật của nhà
văn Ma Văn Kháng nói riêng để từ đó giúp ngườc đọc hiểu hơn về phong cách của
nhà văn mang dấu ấn riêng này. Đặc biệt đến với nhà văn Ma Văn Kháng, tôi thật
sự ấn tượng với phong cách nghệ thuật của tác giả trong tiểu thuyết Côi cút giữa
cảnh đời. Bản thân tôi thật sự xúc động, xót xa trước những cảnh đời trớ trêu ập
xuống những con người bé nhỏ, đáng thương bị đối xử bất công trong cuộc đời. Nét

độc đáo, nét riêng của nhà văn Ma Văn Kháng là dùng ngòi bút trầm tĩnh có nghĩa
là tác giả khơng dùng những lời lẽ nguyền rủa mà tự những hành động, lời nói của
những kẻ xấu tự phanh phui lẫn nhau. Hơn thế nữa, bằng sự nhân ái, dám nhìn
thẳng vào sự thật của cuộc đời mà nhà văn Ma Văn Kháng đã viết nên những trang
viết xúc động người đọc trong tiểu thuyết Cơi cút giữa cảnh đời. Có thể nói, chính
những nét đặc sắc về nội dung và nghệ thuật trong tiểu thuyết Côi cút giữa cảnh đời
là hai yếu tố vững bền góp phần làm nên phong cách nghệ thuật của nhà văn Ma
Văn Kháng.

2

Để thấy được nét độc đáo, nét riêng của nhà văn trong tác phẩm, chúng tơi
tiến hành đi tìm hiểu đề tài: “Phong cách nghệ thuật của nhà văn Ma Văn Kháng
trong tiểu thuyết Cơi cút giữa cảnh đời’’.
2. Mục đích nghiên cứu

Nghiên cứu về phong cách nghệ thuật của nhà văn Ma Văn Kháng trong tiểu
thuyết Côi cút giữa cảnh đời nhằm mục đích giúp cho người đọc nhận ra được
những nét riêng biệt về phương diện nội dung và những nét độc đáo về phương diện
nghệ thuật trong sáng tác của ông.Thông qua đó sẽ cảm nhận được những đóng góp
của nhà văn Ma Văn Kháng trong sự nghiệp đổi mới văn học.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

3.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của đề tài này là phong cách nghệ thuật của nhà văn
Ma Văn Kháng mà cụ thể đó là những yếu tố thuộc về phương diện nội dung và
nghệ thuật của tác phẩm.
3.2 Phạm vi nghiên cứu
Đề tài nghiên cứu giới hạn trong tiểu thuyết Côi cút giữa cảnh đời (NXB
Văn học Hà Nội 2010).

4. Phương pháp nghiên cứu
Để thực hiện bài khoá luận người viết vận dụng tổng hợp một số phương
pháp nghiên cứu sau:
- Phương pháp đọc và tổng hợp tài liệu: Việc đọc tác phẩm và tổng hợp các
tài liệu để viết bài là một thao tác tất yếu mà người viết cần vận dụng trong quá
trình làm bài.
- Phương pháp phân tích – tổng hợp: trên cơ sở phân tích các biểu hiện riêng
lẻ trong từng tác phẩm để tập hợp khái quát thành những đặc điểm chung.
- Phương pháp so sánh – đối chiếu:
+ So sánh trong các tiểu thuyết của Ma Văn Kháng: để thấy được sự thống
nhất trong quan niệm của nhà văn.

3

+ So sánh với các tiểu thuyết, truyện ngắn khác: để thấy được cái riêng, các
độc đáo của tác giả.

+ So sánh phong cách tiêu biểu của các nhà văn lớn với Ma Văn Kháng, xem
xét các yếu tố được lặp lại nhiều lần để nhận ra phong cách của nhà văn.

- Phương pháp liệt kê, tổng kết.
5. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

5.1. Một số cơng trình nghiên cứu chung về phong cách nghệ thuật
Nghiên cứu phong cách cá nhân của nhà văn không phải là vấn đề thời sự
của lý luận văn học. Nhưng không bao giờ trở thành xưa cũ, bởi lý luận nào lại
không bắt đầu từ tác phẩm văn học và gắn liền với nó là chủ thể sáng tạo. Ở đây có
các cơng trình như: Phương pháp nghiên cứu tác giả mang tính lý luận đã được các
giáo sư Phan Ngọc, Phương Lựu, Nguyễn Đăng Mạnh trình bày trong các chuyên
luận, giáo trình của mình. Và các cơng trình nghiên cứu về phong cách như: Phong

cách nghệ thuật của Nguyên Hồng, Phong cách nghệ thuật của Nguyễn Minh Châu,
Phong cách Nguyễn Thi, Phong cách thơ Nguyễn Duy, Phong cách văn xuôi
Nguyễn Khải….
Trên www., bài viết của tác giả Ngọc Huy nghiên cứu
về: “Chiếc thuyền ngoài xa – Nét độc đáo của phong cách Nguyễn Minh Châu’’.
Bài viết đã làm rõ phong cách kết hợp hài hòa chất triết lí cuộc đời và chất trữ tình
lãng mạn, hình tượng nhân vật được soi chiếu trong mối quan hệ đa chiều, phức tạp
nhưng hịa hợp. Đặc biệt thơng qua “Chiếc thuyền ngoài xa’’ phong cách của
Nguyễn Minh Châu làm toát lên vẻ đẹp của người phụ nữ: sống vị tha, giản dị và
đầy nhẫn nhịn.
Trên www., bài viết của Hoàng Nhân Khơi nghiên
cứu về: “Đồn Giỏi – Những đặc trưng phong cách’’. Bài viết đã nói lên được các
phương thức tự sự trong văn xi Đồn Giỏi, những nghiên cứu về đặc trưng phong
cách nhìn từ phương diện kết cấu, chất thơ trên trang viết, hệ thống biểu tượng
trong các tác phẩm để làm nổi bật phong cách của Đoàn Giỏi.

4

Và còn rất nhiều những tập tiểu luận – phê bình, các cơng trình nghiên cứu đi
vào các khía cạnh khác nhau của vấn đề tác giả, tác phẩm, phong cách nghệ thuật
trong văn học.

5.2. Một số cơng trình nghiên cứu về nhà văn Ma Văn Kháng và phong
cách nghệ thuật của nhà văn Ma Văn Kháng trong tiểu thuyết Côi cút giữa
cảnh đời.

Ma Văn Kháng là một trong những nhà văn mở đường cho trào lưu đổi mới
văn học. Ông sáng tác gần hai mươi cuốn tiểu thuyết, hàng chục tập truyện ngắn và
truyện dài, đặc biệt ông là nhà văn đạt rất nhiều giải thưởng về văn học. Sáng tác
của Ma Văn Kháng được đơng đảo bạn đọc và giới phê bình quan tâm nghiên cứu.

Vì vậy có rất nhiều cơng trình nghiên cứu về nhà văn Ma Văn Kháng trong tiểu
thuyết tiêu biểu như sau:

Trong tạp chí Văn học và tuổi trẻ số 11 năm 2010 có bài Nhà giáo, nhà văn
Ma Văn Kháng của PGS.TS Nguyễn Ngọc Thiện. Trong bài viết này tác giả giới
thiệu các tác phẩm hồi kí – truyện “Năm tháng nhọc nhằn, năm tháng đau thương’’,
những chặng đường của Ma Văn Kháng và đã khẳng định Ma Văn Kháng là một
nhà giáo – nhà văn của thế hệ mới, để lại những mảng tác phẩm gây ấn tượng sâu
sắc, có sức hấp dẫn, lâu bền đối với người đọc.

Trên báo văn nghệ ra ngày 08-10-2012 có đăng bài Ma Văn Kháng ngọn cờ
có sức vẫy gọi của tác giả Đồn Trọng Huy. Trong bài viết thông qua các tác phẩm
như: “Mưa mùa hạ”, “Mùa lá rụng trong vườn” là những tác phẩm có tính chất mở
đường. Ma Văn Kháng đã dám đặt mình vào những thử nghiệm mới. Người viết
khẳng định Ma Văn Kháng được xem là người đi “tiền trạm” cho đổi mới văn học.

Trong Luận văn Thạc sĩ Văn học của Nguyễn Kỳ Quyết trường Đại Học
Vinh có bài Chất thơ trong tiểu thuyết Ma Văn. Tác giả luận văn đã phân tích một
số tác phẩm tiêu biểu. Qua đề tài tác giả đã chỉ ra những cảm hứng, những biểu hiện
cơ bản làm nên chất thơ trong tiểu thuyết Ma Văn Kháng. Đồng thời chất thơ còn
thể hiện trong “cấu tứ” tiểu thuyết, trong ngôn ngữ, giọng điệu.

5

Trong Luận văn Thạc sĩ văn học của Dương Thị Hồng Liên trường Đại học
sư phạm Thái Nguyên có bài Nghệ thuật tiểu thuyết của Ma Văn Kháng thời kỳ đổi
mới. Qua luận văn, tác giả đã tập trung tìm hiểu về cái nhìn nghệ thuật cũng như
giọng điệu, ngơn ngữ nghệ thuật của Ma Văn Kháng.

Luận văn Nghệ thuật trần thuật trong truyện ngắn Ma Văn Kháng thời kỳ đổi

mới của Nguyễn Thị Hải Yến. Ở đề tài này người viết chủ yếu chỉ ra không gian,
thời gian, giọng điệu và ngôn ngữ trần thuật trong tác phẩm của Ma Văn Kháng thời
kỳ đổi mới đất nước.

Quan niệm nghệ thuật về con người trong một số tiểu thuyết của Ma Văn
Kháng thời kỳ đổi mới của Trần Thị Tường Vi, sinh viên Khoa Ngữ văn, Đại học
Quảng Nam nghiên cứu trong khóa luận tốt nghiệp. Đề tài cung cấp cơ sở lý thuyết
về quan niệm nghệ thuật về con người. Thông qua một số tiểu thuyết thời kỳ đổi
mới của nhà văn Ma Văn Kháng, tác giả chỉ ra được: con người bi kịch, con người
thực dụng – cửa quyền và con người hướng đến các giá trị chân – thiện – mỹ. Đồng
thời, tác giả cũng chỉ ra được quan niệm nghệ thuật về con người trong một số tiểu
thuyết của Ma Văn Kháng thời kỳ đổi mới qua thủ pháp xây dựng nhân vật. Tác giả
đã làm nổi bật được quan niệm nghệ thuật về con người của Ma Văn Kháng và giúp
người đọc thấy được những đóng góp của ơng trong sự nghiệp đổi mới văn học.

Trong tạp chí Văn học nghệ thuật số 325, tháng 07 năm 2011, có bài “Quan
hệ gia đình qua Mùa lá rụng trong vườn và mẹ - và người tình’’ của tác giả Ngơ
Thu Thủy. Trong bài viết này, tác giả chủ yếu xốy sâu vào q trình nhận thức của
nhân vật Cừ. Thông qua tác phẩm “Mùa lá rụng trong vườn’’, người viết nói lên nỗi
ấm ức của một đứa con không chấp nhận những điều mà người bố đưa ra, cho là
quy phạm cứng nhắc để dẫn đến coi mọi giá trị đạo đức là giả dối.

Không phải bất cứ nhà văn nào cũng có phong cách. Chỉ những nhà văn có
tài năng, có bản lĩnh mới có được phong cách độc đáo. Với đề tài phong cách nghệ
thuật của nhà văn Ma Văn Kháng trong tiểu thuyết Cơi cút giữa cảnh đời thì theo
khảo sát của chúng tơi thì chưa có cơng trình nghiên cứu nào. Chỉ có bài Luận văn
về đặc trưng nghệ thuật tiểu thuyết Côi cút giữa cảnh đời của Ma Văn Kháng của

6

tác giả Trần Thị Ngọc Tường trường Đại học Vinh. Người viết chú ý tập trung khai
thác cuộc sống, con người và không gian, thời gian trong tác phẩm. Đồng thời chỉ ra
nghệ thuật xây dựng tình tiết, giọng điệu ngôn từ trong tác phẩm.

Có thể thấy Ma Văn Kháng được các trường Đại học nghiên cứu ở các luận
văn Thạc sĩ, Đại học và cả trên báo văn nghệ. Nhìn chung, những nghiên cứu vẫn
chưa đi sâu và toàn diện để làm rõ phong cách nghệ thuật của nhà văn Ma Văn
Kháng trong tác phẩm Cơi cút giữa cảnh đời. Chính vì vậy, trên cơ sở tiếp thu
những cơng trình đi trước, chúng tôi lựa chọn đề tài này với mong muốn đem lại
cho người đọc một cái nhìn mới mẻ về phong cách nghệ thuật của nhà văn Ma Văn
Kháng trong tiểu thuyết Côi cút giữa cảnh đời. Những đặc sắc về phương diện nội
dung và nghệ thuật trong tác phẩm chính là hai yếu tố vững bền góp phần làm nên
phong cách nghệ thuật của nhà văn Ma Văn Kháng.
6. Đóng góp của đề tài

Đề tài nhằm giúp cho người đọc một cái nhìn mới, tìm hiểu các nét riêng độc
đáo về phong cách nghệ thuật của nhà văn Ma Văn Kháng trong tiểu thuyết Côi cút
giữa cảnh đời. Đồng thời thấy được những yếu tố vững bền, lặp lại trong sáng tác
của nhà văn và góp phần làm nên phong cách của nhà văn Ma Văn Kháng.
7. Kết cấu của khóa luận

Ngồi phần mở đầu và kết luận và phần tài liệu tham khảo. Phần nội dung
của đề tài gồm có hai chương:

Chương 1. Phong cách nghệ thuật của nhà văn Ma Văn Kháng trong tiểu
thuyết Cơi cút giữa cảnh đời nhìn từ phương diện nội dung.

Chương 2. Phong cách nghệ thuật của nhà văn Ma Văn Kháng trong tiểu
thuyết Cơi cút giữa cảnh đời nhìn từ phương diện nghệ thuật.
8. Ghi chú

Để thuận lợi cho việc nghiên cứu cũng như tìm hiểu, người viết sử dụng kí
hiệu sau để ghi chú thích: [Số thứ tự tài liệu; số trang].

7

B. NỘI DUNG
CHƯƠNG 1. PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT CỦA NHÀ VĂN MA
VĂN KHÁNG TRONG TIỂU THUYẾT CÔI CÚT GIỮA CẢNH ĐỜI NHÌN
TỪ PHƯƠNG DIỆN NỘI DUNG
1.1. Một số lý thuyết về phong cách nghệ thuật trong văn học
1.1.1. Khái niệm về phong cách văn học
Xưa kia, người Hi Lạp dùng từ stylos để chỉ một cái que đầu nhọn và đầu tù
, người La Mã dùng từ stylus cũng để chỉ cái que đó, nhưng đầu nhọn dùng để viết
và đầu tù dùng để xoá trên một tấm bảng nhỏ có xoa sáp. Đến người Pháp thì dùng
chữ style, nhưng ban đầu cũng chỉ có nghĩa là nét chữ, nét bút, sau dần mới có
nghĩa là bút pháp, cách viết với những đặc điểm riêng về ngôn ngữ và văn phong.
Phong cách là dấu ấn độc đáo của cá nhân nhà văn trong sáng tác văn học
[10; 184].
Thông thường, trong lĩnh vực văn học, khái niệm phong cách chỉ tập hợp
những đặc điểm, tính chất độc đáo của một hiện tượng văn học : phong cách của
một trào lưu văn học (phong cách Phục hưng, phong cách lãng mạn, phong cách
hiện thực); phong cách của một tác giả (phong cách Nguyễn Du, phong cách Hồ
Xuân Hương, phong cách Nguyễn Đình Chiểu…); phong cách của một tác phẩm
(phong cách Truyện Kiều, phong cách Chiến tranh và hồ bình….); phong cách
ngôn ngữ nghệ thuật (nét riêng biệt, độc đáo của ngôn từ trong một tác phẩm cụ
thể)….
Khái niệm phong cách văn học được dùng để chỉ phong cách của một tác giả
sáng tạo văn học. Đó là những nét riêng biệt, độc đáo của một tác giả trong quá
trình nhận thức và phản ánh cuộc sống. Những nét độc đáo ấy thể hiện trong tất cả

các yếu tố nội dung và hình thức của từng tác phẩm cụ thể. Nói cách khác, phong
cách là sự thể hiện tài nghệ của người nghệ sĩ trong việc đưa đến cho độc giả một
cái nhìn mới mẻ về cuộc đời thơng qua những phương thức, phương tiện nghệ thuật
mang đậm dấu ấn cá nhân của người sáng tạo.

8

Phong cách văn học được tạo nên nhờ sự thống nhất mang tính ổn định của
tất cả các yếu tố, các yếu tố cấu thành hiện tượng văn học với tư cách là một chỉnh
thể nghệ thuật. Các yếu tố đó bao gồm hệ thống hình tượng, các phương thức biểu
hiện nghệ thuật,…. Phong cách văn học luôn thể hiện một cách cảm thụ, khám phá,
chiếm lĩnh nghệ thuật độc đáo của tác giả về đời sống con người. Yêu cầu về sự
thống nhất mang tính ổn định trong phong cách văn học khơng mâu thuẫn với u
cầu về tính độc đáo, ngược lại, nó đảm bảo cho sự độc đáo có giá trị nhận thức và
thẩm mĩ sâu sắc, bền vững, khơng rơi vào tình trạng tự phát, ngẫu nhiên, nhất thời.

Như vậy, sự tồn tại của phong cách văn học có ý nghĩa to lớn đối với q
trình phát triển của chính văn học, đảm bảo cho q trình ấy khơng phải là sự lặp lại
nhàm chán những điều đã biết, mà là sự tiếp nối của những phát hiện nghệ thuật
mới mẻ, giàu ý nghĩa.

1.1.2. Khái niệm về phong cách nghệ thuật của nhà văn
Phong cách nghệ thuật là nét riêng, nét độc đáo của nhà văn. Nó biểu hiện
tài nghệ của người nghệ sĩ ngôn từ trong việc đem đến cho người đọc một cái nhìn
mới mẻ chưa từng có về cuộc sống, con người và thơng qua những hình tượng nghệ
thuật độc đáo, những phương thức, phương tiện thể hiện đặc thù in đậm dấu ấn cá
nhân chủ thể sáng tạo. Không phải mọi nhà văn đều có phong cách nghệ thuật riêng.
Chúng ta chỉ dùng khái niệm này để nói về những nhà văn tài năng mà các sáng tác
của họ hợp thành một thể thống nhất và độc đáo, không thể trộn lẫn, chẳng hạn như:
Nguyễn Công Hoan, Ngô Tất Tố, Vũ Trọng Phụng, Nam Cao, Thạch Lam, Nguyễn

Tuân, Xuân Diệu, Huy Cận, Hàn Mặc Tử, Nguyễn Bính, Chế Lan Viên,…
Từ điển thuật ngữ văn học của Trần Đình Sử cũng đã viết : Phong cách nghệ
thuật là một phạm trù thẩm mĩ, chỉ sự thống nhất tương đối ổn định của hệ thống
hình tượng của phương tiện biểu hiện nghệ thuật, nói lên cái nhìn độc đáo trong
sáng tác của một nhà văn hay văn học dân tộc….trong nghĩa rộng, phong cách là
nguyên tắc xuyên suốt trong việc xây dựng hình thức nghệ thuật, đem lại cho tác
phẩm một tính chỉnh thể có thể cảm nhận được. [5; 110]

9

Phong cách nghệ thuật của nhà văn có cội nguồn từ cá tính sáng tạo của tác
giả, mà cá tính sáng tạo này lại là sự hợp thành của những yếu tố như thế giới quan,
tâm lí, khí chất, cá tính sinh hoạt,….Phong cách nghệ thuật của nhà văn cũng chịu
ảnh hưởng sâu sắc phong cách văn học của một dân tôc, một thời đại, một trào lưu,
một kiểu sáng tác,….Ví dụ : Nguyễn Bính có một phong cách thơ vừa riêng biệt của
mình, vừa rất truyền thống, rất Việt Nam, lại cũng rất lãng mạn, rất “thơ
mới’’,….Nhìn khái quát, cái riêng và cái chung quyện vào nhau hết sức chặt chẽ
trong phong cách nghệ thuật của nhà văn.

Khi chúng ta nói đến phong cách nghệ thuật của nhà văn là phải nói đến sự
thống nhất, lặp lại có quy luật của các yếu tố nghệ thuật trong một loạt tác phẩm, đủ
để nhà văn tạo cho mình một nét riêng. Nhưng sự thống nhất đó khơng cản trở và
cũng khơng mâu thuẫn gì với sự đa dạng, phong phú vốn cũng là bản chất của
phong cách văn học. Do địi hỏi có tính bắt buộc của hoạt động sáng tạo là phải
thường xuyên đổi mới và do nhà văn phải không ngừng tiếp xúc, thể hiện cuộc sống
phức tạp, đầy biến động nên phong cách nghệ thuật của nhà văn không đơn điệu mà
có nhiều nét bổ sung mới mẻ theo từng thời kỳ sáng tác. Ngoài khác nhau, do áp lực
của phong cách thể loại mà sáng tác của nhà văn trên, hiện tượng đa phong cách ở
một nhà văn là hiện tượng không đến nổi hiếm trong lịch sử văn học. Ví dụ: Hồ Chí
Minh hết sức dân dã trong các bài vè tuyên truyền, cổ điển trong thơ chữ Hán,

nhưng rất hiện đại trong truyện và kí viết bằng tiếng Pháp,….[9; 171-172].

1.1.3. Những biểu hiện của phong cách văn học
Phong cách văn học biểu hiện ở nhiều phương tiện khác nhau. Đầu tiên,
phong cách văn học biểu hiện trước hết ở cách nhìn, cách cảm thụ có tính chất
khám phá, ở giọng điệu riêng biệt của tác giả. Thứ hai là sự sáng tạo các yếu tố
thuộc nội dung tác phẩm cũng in đậm dấu riêng của tác giả. Điều này được tác giả
thể hiện ngay từ việc lựa chọn đề tài, xác định chủ đề, thể hiện hình ảnh nhân vật
cho đến xác lập tứ thơ, triển khai cốt truyện,...Thứ ba là hệ thống phương thức biểu
hiện, các thủ pháp kĩ thuật lưu lại đậm đặc cá tính sáng tạo của tác giả, từ việc sử
dụng ngôn ngữ, tổ chức kết cấu, định vị thể loại cho đến cách kể chuyện, miêu tả

10

ngoại hình, bộc lộ nội tâm….Thứ tư, phong cách văn học là cái thống nhất trong sự
đa dạng của sáng tác. Cái độc đáo, vẻ riêng phải xuất hiện thường xun, lặp đi lặp
lại, có tính chất bền vững, nhất quán. Thống nhất từ cốt lõi, nhưng triển khai phải đa
dạng, đổi mới. Cuối cùng, phong cách văn học phải có phẩm chất thẩm mĩ. Nó phải
đem lại cho người đọc một sự hưởng thụ mĩ cảm dồi dào qua những tác phẩm giàu
tính nghệ thuật. Chỉ khi đó vẻ đẹp của phong cách từng tác giả mới được lưu giữ
bền vững trong lòng người đọc từ thế hệ này sang thế hệ khác và trường tồn cùng
với thời gian và lịch sử.

Các biểu hiện nói trên của phong cách văn học vốn không tồn tại trong thế cô
lập, tách rời. Chúng thuộc nhiều cấp độ, bao hàm lẫn nhau hay tồn tại thông qua
nhau. Tất cả tạo thành một nguyên tắc xuyên suốt trong việc xây dựng hình thức
nghệ thuật, đem lại cho hiện tượng văn học một tính chỉnh thể tồn vẹn. Tìm hiểu
chung về phong cách nghệ thuật của nhà văn Ma Văn Kháng là cơ sở tiền đề về
những vấn đề lý thuyết cơ bản để đi sâu vào nghiên cứu phong cách nghệ thuật của
nhà văn Ma Văn Kháng ở phương diện nội dung và nghệ thuật trong tác phẩm của

nhà văn.
1.2. Ma Văn Kháng – một trong những người đi tiên phong trong phong trào
đổi mới văn học

Văn học nói riêng, nghệ thuật nói chung là một hình thái ý thức xã hội, cũng
như các hình thái ý thức xã hội khác – nó phản ánh các tồn tại xã hội, bày tỏ thái độ
của con người trước đời sống hiện thực. Nếu như văn học trước năm 1975 phản ánh
được hiện thực đất nước trong thời kì lịch sử gian khổ, hi sinh và vẻ vang của dân
tộc thì văn học sau năm 1975 phản ánh các mặt trái, mặt khuất tối của sự thật mà vì
hồn cảnh lịch sử văn học trước đó chưa có điều kiện đề cập, phản ánh. Ma Văn
Kháng là một trong những nhà văn có cơng đầu tiên mở đường cho sự nghiệp đổi
mới văn học.

Nhà văn Ma Văn Kháng tên khai sinh là Đinh Trọng Đoàn, sinh năm 1936,
quê gốc ở phường Kim Liên, quận Đống Đa, Hà Nội. Chỉ với mười bốn tuổi ông đã
tham gia tổ chức thiếu sinh quân, rồi được cử đi học ở Khu học xá Việt Nam tại

11

Trung Quốc. Năm 1964, sau khi tốt nghiệp Đại học Sư phạm, ông lên dạy học ở
tỉnh Lào Cai và bắt đầu viết văn.Ở vùng đất này Ma Văn Kháng đã trải qua các
cương vị trong ngành Giáo dục như là làm giáo viên dạy các môn khoa học xã hội ở
cấp hai, Hiệu trưởng trường cấp hai và cấp ba thị xã Lào Cai, rồi Trưởng phịng
chun mơn Giáo dục Lào Cai. Nói đến đây khơng thể khơng nhắc đến tác phẩm
truyện ngắn đầu tay “Phố cụt’’ được Ma Văn Kháng viết trong căn nhà trọ của giáo
viên ở một khu phố trung tâm thị xã Lào Cai. Điều này báo hiệu sự xuất hiện của
một nhà giáo – nhà văn mới. Có thể nói, chính mảnh đất Lào Cai đã giúp Ma Văn
Kháng thành công trong sự nghiệp tiếp theo của mình.Ngồi ra ơng cịn thuộc thế
hệ những người cầm bút giàu nhiệt huyết với lý tưởng hào hùng của thời đại. Vì vậy
Ma Văn Kháng được xem là một trong những nhà văn đi tiên phong, đóng vai trị

quan trọng vào q trình vận động và đổi mới của văn xuôi Việt Nam sau năm
1975.

Sở dĩ ông lấy bút danh Ma Văn Kháng bởi vì đây chính là cách để ông ghi
nhớ những kỉ niệm không thể nào quên về một thời tuổi trẻ đầy nhiệt huyết, không
ngại gian khó, lăn lội với cơng việc dạy học nơi bản làng, và bày tỏ niềm tri ân sâu
nặng của mình đối với đồng bào các dân tộc vùng cao, nơi ông đã gắn bó hơn mười
năm trời. Năm 1976 ông chuyển về cơng tác tại Hà Nội, làm Phó Giám đốc – Tổng
biên tập Nhà xuất bản Lao động, Ủy viên Ban Chấp hành Hội Nhà văn Việt Nam,
Tổng biên tập tạp chí Văn học nước ngồi….

Ma Văn Kháng đã thực sự khẳng định được tên tuổi và tài năng văn chương
của mình khi nhà văn có một sự nghiệp văn chương đồ sộ cả về số lượng tác phẩm,
với hàng chục tiểu thuyết, truyện dài, hàng trăm truyện ngắn nổi bật. Đặc biệt, Ma
Văn Kháng còn là một trong những nhà văn có cơng đầu tiên mở đường cho sự
nghiệp đổi mới văn học. Hơn thế nữa, Ma Văn Kháng từng được mệnh danh là
người khuấy động văn đàn hiện đại Việt Nam, đại diện tinh anh của văn học Việt.
Các tác phẩm tiêu biểu như: “Đồng bạc trắng hoa xoè” (tiểu thuyết, 1979), “Vùng
biên ải” (tiểu thuyết, 1983), “Mùa lá rụng trong vườn” (tiểu thuyết, 1985), “Ngày
đẹp trời” (tập truyện ngắn, 1986), “Đám cưới khơng có giấy giá thú” (tiểu thuyết,

12

1989), “Trăng soi sân nhỏ” (tập truyện ngắn, 1994), “Một chiều dơng gió” (tập
truyện ngắn, 1998) và gần đây nhất Ma Văn Kháng cho ra đời tập truyện ngắn Mèo
con nghịch ngợm….. Các tác phẩm đã bộc lộ một sự nhạy cảm của nhà văn trước
bao vấn đề mới mẻ, gợi nhiều suy ngẫm về xã hội và con người trên đất nước ta sau
chiến tranh. Đặc biệt tiểu thuyết Côi cút giữa cảnh đời đánh dấu một nét son trong
sự nghiệp Ma Văn Kháng. Tiểu thuyết được viết năm 1989, dày hai trăm bảy mươi
lăm trang và đã thu hút người đọc ngay lần đọc đầu tiên. Cùng với các nhà văn

Nguyễn Nhật Ánh, Tơ Hồi, Võ Quảng, Nguyễn Đình Tú….nhà văn Ma Văn
Kháng cũng là một nhà văn vốn quen thuộc viết về thiếu nhi. Nhưng mỗi nhà văn
có một phong cách riêng, khơng ai giống ai. Với các tác phẩm viết về thiếu nhi
được đông đảo bạn đọc biết đến như: “Chim én’’, “Chim hoạ mi’’, “Chim bay trên
núi’’…. và ấn tượng nhất là tiểu thuyết Côi cút giữa cảnh đời nó hấp dẫn người đọc
ngay từ cái nhan đề của tác phẩm. Tiếp đến là hấp dẫn do tính cách và số phận của
con người ở trong ấy. Trong tiểu thuyết Côi cút giữa cảnh đời nhân vật người bà
được nhà văn dồn tất cả bút lực để miêu tả, tạo nên một vẻ đẹp sắc sảo, nhuần nhị
hiếm có trong văn học thiếu nhi. Thơng qua đó tác giả muốn gửi gắm đến bạn đọc
một thơng điệp đó là cuộc sống chỉ có ý nghĩa khi con người có tình thương, giàu có
về vật chất lẫn tinh thần. Sức mạnh của đồng tiền và quyền lực rất ghê gớm, nó có
thể giẫm đạp lên người khác và tự phá hoại cuộc sống của chính mình. Có thể nói,
tiểu thuyết Cơi cút giữa cảnh đời đánh dấu mốc son trong sự nghiệp Ma Văn
Kháng.

Ma Văn Kháng quả là nhà văn mang phong cách độc đáo, rất riêng biệt.
Phong cách của ông là sự thể hiện tài nghệ của người nghệ sĩ trong việc đưa đến
cho độc giả một cái nhìn mới mẻ về cuộc đời thơng qua những phương thức,
phương tiện nghệ thuật mang đậm dấu ấn cá nhân của người sáng tạo. Vì vậy mà
ơng xứng đáng được tặng nhiều giải thưởng như: Giải B của Hội Nhà Văn Việt
Nam năm 1986 cho cuốn tiểu thuyết Mùa lá rụng trong vườn; Giải thưởng của Hội
đồng văn xuôi Hội Nhà văn Việt Nam 1995 cho tập truyện ngắn Trăng soi sân nhỏ;
Giải thưởng Văn học ASEAN năm 1998 và Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ

13

thuật năm 2001; Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học – nghệ thuật năm 2012 với
các tác phẩm Truyện ngắn chọn lọc, Mưa mùa hạ, Côi cút giữa cảnh đời, Gặp gỡ ở
La Pan Tẩn. Hơn thế nữa, người đọc cịn biết tới ơng qua các tác phẩm nổi tiếng
cảnh báo về sự xố mịn nhân tính ẩn trong những vỏ bọc đẹp đẽ của đạo đức và

phẩm giá qua các tác phẩm như: Mùa lá rụng trong vườn, Mưa mùa hạ, Đám cưới
khơng có giấy giá thú, Cơi cút giữa cảnh đời…. Ma Văn Kháng là một nhà văn tiêu
biểu cho nền văn học Việt Nam thời kỳ đổi mới với nhiều thành tựu nổi bật. Đây
chính là dấu ấn của ông trong nền văn học Việt Nam đương đại.
1.3. Phong cách nghệ thuật của nhà văn Ma Văn Kháng trong tiểu thuyết Cơi
cút giữa cảnh đời nhìn từ phương diện nội dung

“Thế giới được tạo lập không phải một lần, mà mỗi lần người nghệ sĩ độc
đáo xuất hiện thì lại một lần thế giới được tạo lập” (Mác – xen Prút). Nói đến
phong cách là nói đến dấu ấn cá nhân của người nghệ sĩ được in đậm lên tác phẩm.
Đó chính là những nét riêng biệt độc đáo, mới lạ được nhà văn thể hiện một cách
thống nhất, ổn định, lặp đi lặp lại. Phong cách là dấu ấn độc đáo của cá nhân nhà
văn trong sáng tác văn học. Đến với phong cách nghệ thuật của Ma Văn Kháng
chính là sự khẳng định vị trí của nhà văn trong một trào lưu văn học, trong một nền
văn học. Nhà văn Ma Văn Kháng đã thể hiện phong cách qua nội dung tác phẩm ở
các phương diện: đề tài, chủ đề, tư tưởng, nhân vật, cái nhìn của nhà văn. Đây là
những nét riêng biệt của nhà văn Ma Văn Kháng mà không phải nhà văn nào cũng
có được.

1.3.1. Nét độc đáo trong đề tài, chủ đề, tư tưởng
Phong cách nghệ thuật là nét riêng của nhà văn trong sự lựa chọn, xử lí đề
tài; xác định chủ đề; xác định đối tượng miêu tả,….Nếu như văn học trước Cách
mạng, các nhà văn như Nam Cao, Ngô Tất Tố, Vũ Trọng Phụng, Nguyễn Công
Hoan,….viết về những con người thấp bé trong xã hội, họ là nạn nhân của chế độ
nửa phong kiến thì đến văn học đổi mới, nhà văn Ma Văn Kháng đã có nét riêng
trong việc lựa chọn đề tài, chủ đề và tư tưởng trong tác phẩm của mình.

14