PHAN THỊ BẠCH VÂN VÀ NỮ LƯU THƠ QUÁN GÒ CÔNG

PHAN THỊ BẠCH VÂN VÀ NỮ LƯU THƠ QUÁN GÒ CÔNG

VŨ THỊ THANH LOAN(Í) - NGUYỄN THỊ LAN ANH(W)

Tóm tắt: Từ nửa sau thập niên 1920, phong trào phụ nữ Việt Nam đã xuất hiện một số bậc nữ lưu
và tổ chức phụ nữ đứng lên dẫn dắt cuộc đấu tranh đòi quyền phụ nữ và nữ quyền. Trong số các cá nhân
và tổ chức này, Phan Thị Bạch Vân và Nữ lưu thơ qn Gị Cơng có một vị trí nổi bật. Họ trực tiếp sáng
tác văn chương, đồng thời sáng lập và điều hành một cơ sở xuất bản và in ấn các ấn phẩm phục vụ nữ
giới. Phan Thị Bạch Vân đã giữ vai trò quan trọng đối với quá trình phát triển nhận thức về quyền phụ
nữ và nữ quyền của phụ nữ Việt Nam. Bài viết tìm hiểu sáng tác văn chương của Phan Thị Bạch Vân và
tổ chức Nữ lưu thơ qn Gị Cơng do bà sáng lập và điều hành, từ đó đưa ra những nhận định và đánh
giá về đóng góp của bà cho phong trào phụ nữ Việt Nam giai đoạn nửa đầu thế kỉ XX.

Từ khóa: Phan Thị Bạch Vân, Nữ lưu thơ qn Gị Cơng, phong ưào phụ nữ Việt Nam, nữ quyền.

Abstract: From mid-1920s, the Vietnamese women’s movement had feminists and women’s
organizations standing up for women’s rights. Phan Thị Bạch Vân had a prominent position in this
regard. She developed awareness of women’s rights in Vietnam. She founded Nữ lừu Gị Cơng thư
qn, an association of Gị Cong’s Women, through which she operated a publishing and printing
house that aimed to publish women’s fiction. The article explores the literary works by Phan Thi
Bạch Vân and the Association of GÒ Cong’s women, assessing their contributions to the women’s
movement in Vietnam in the first half of the twentieth century

Keywords: Phan Thị Bạch Vân, Association of GÒ Cong’s Women, Vietnamese women’s
movement, feminism.

1. Phong trào phụ nữ Việt Nam hình những tổ chức do phụ nữ tự sáng lập và
thành từ đầu thế kỉ XX nhưng dưới sự dần điều hành như thế, thậm chí ở một số địa
dắt của nam giới, những trí thức quan tâm
đến hiện tình xã hội và tương lai của đất phương, phụ nữ cũng đứng ra lập nên các
nước. Phải đến giữa thập niên 1920, một hội theo mơ hình Nữ cơng học hội. Bà

số phụ nữ ưu tú mới đứng lên bày tỏ quan Huỳnh Thị Bảo Hòa sáng tác tiểu thuyết
điểm và trực tiếp sáng lập các tổ chức đấu theo hình mẫu phương Tây (Tây phương
tranh địi nam nữ bình quyền, đấu tranh mĩ nhân, 1927) và cộng tác với một số tờ
cho nữ quyền, góp phần vào việc thúc đẩy báo quốc ngữ, đăng tải sáng tác cũng như
sự tiến bộ của phụ nữ Việt Nam. Bà Đạm các bài viết trình bày quan điểm của bà về
Phương nữ sử vừa viết báo viết văn, vừa vấn đề phụ nữ Việt Nam. Ở Nam Kỳ, từ
sáng lập và điều hành tổ chức phụ nữ đầu chồ làm trợ bút cho báo Đông Pháp thời
tiên ở Việt Nam tại kinh đô Huế (Nữ công báo, Phan Thị Bạch Vân đã đứng ra chủ
học hội, 1926). Hưởng ứng hành động trương riêng cho mình một cơ sở xuất bản
của bà, trên báo chí ở cả ba miền, người và phát hành sách báo tại Gị Cơng. Nữ
ta đã đăng tải nhiều thảo luận về sự cần lưu thơ quán do bà sáng lập và điều hành
thiết cũng như cách thức hoạt động của đã hoạt động rất sôi động, gây được tiếng
vang lớn và tác động mạnh mẽ đến độc giả
(,)Th.S. - Viện Văn học. trẻ, không chỉ với nữ giới mà cả với nam
Email: giới. Trong cuốn sách có khuynh hướng
(,,)Th.S. - Viện Văn học. tự truyện - Tuấn, chàng trai nước Việt -
Email: nhà văn Nguyễn Vỹ kể lại rằng, vào cuối

Phan Thị Bạch Vân và... 101

thập niên 1920, những thanh niên trí thức có sáng tác văn chương, song giai đoạn
trẻ như ơng hồ hởi đón đọc sách của Nữ sôi động nhất trong cuộc đời hoạt động
lưu thơ qn Gị Cơng, Nam Đồng thư xã, văn chương của bà gắn liền với Nữ lưu
Quan hải tùng thư [16, tr.49]. Điều đó cho thơ qn Gị Cơng. Bà mất năm 1980 tại
thấy, trước khi bà Nguyễn Đức Nhuận chủ Thành phố Hồ Chí Minh, trước khi những
nghiên cứu về bà cũng như việc tái công
trương báo Phụ nữ tân văn (1929-1934) - bổ tư liệu liên quan đến Nữ lưu thơ quán
tờ báo thành công bậc nhất của phụ nữ Việt Gị Cơng được thực hiện. Nối tiếp vào dừ

Nam, Nữ lưu thơ quán Gị Cơng của Phan liệu được các nhà nghiên cứu đi trước thực

Thị Bạch Vân đã là một cơ sở xuất bản và hiện [4, 1, 2, 11], bài viết của chúng tôi
phát hành sách báo rất phát đạt đồng thời cịn bổ sung và hệ thống hóa sự nghiệp văn
tạo được ảnh hưởng rõ rệt đến bạn đọc trên chương của bà và tổ chức Nữ lưu thơ quán
cả nước. Gị Cơng do bà chủ trương.

2. Phan Thị Bạch Vân là nữ nhà báo, 3. Nói đến hoạt động văn chương cũng
nhà văn Nam Kỳ xuất sắc đầu thế kỉ XX. như hoạt động đấu tranh cho nữ quyền
Tuy vậy, tiếu sử và sự nghiệp văn chương của Phan Thị Bạch Vân, người ta khơng
và báo chí của bà vẫn ít được biết đến. thể không nhắc đến Nữ Lưu thơ quán Gò
Theo nhà nghiên cứu Võ Văn Nhơn, Phan
Thị Bạch Vân tên thật là Phan Thị Mai, là Công. Trên Phụ trương Phụ nữ và Nhi
con thứ năm trong gia đình quan lại thanh đồng của Đông Pháp thời báo ngày 19
bạch. Bà sinh năm 1903, quê ở làng Bình tháng 4 năm 1928, Phan Thị Bạch Vân có
Trước, tổng Phước Vĩnh Thượng, tỉnh đăng một thông tin “gửi các nhà vãn sĩ” về
việc bà “đang trù liệu để dựng nên một cái
Biên Hòa (nay là phường Thanh Bình, thư qn ở Gị Cơng để hiệu là Nữ lưu thư
thành phố Biên Hòa). Cha làm tri huyện, quán". Theo chủ trương của bà, thư quán
mất sớm, để lại vợ và bảy người con. Nhà sẽ là cơ sở “chuyên bán các thứ truyện
nghèo nên năm 17 tuổi bà đã đi lấy chồng, sách tạp chí hoặc xuất bản trong xứ, hoặc
không may gặp người chồng không tốt nên ở bên Pháp gởi sang, khơng có phần hại
cuộc hôn nhân tan vỡ. Buồn phiền, bà bắt cho đường tinh thần của chị em bạn gái”.
đầu viết văn. Những bài báo đầu tay của Bà đề nghị, “trong tam kỳ chư văn gia ai có
bà được đăng trên Đơng Pháp thời bảo từ xuất bản những sách hay truyện lạ đáng bổ
năm 1928. Từ duyên văn chương mà bà ích cho phụ nữ nước nhà, muốn được bán
đã gặp người bạn đời sau này là ông Võ giúp thì hãy viết thơ, hoặc gửi nguyên bản
Đình Dần, chủ một nhãn thuốc nổi tiếng đến thương lượng - những quyển nào thật
ở Nam Kỳ. Cũng từ 1928, bà theo chồng hẳn có giá trị sẽ được mua nhiều và gởi
về Gị Cơng sinh sống và nhờ hậu thuẫn tiêu thụ rất chóng trong Đơng Pháp” [5],
của chồng, bà đã sáng lập ra Nữ lưu thơ Bà cũng nhắn nhủ thêm rằng, Nữ lưu thư
quán, trụ sở đặt tại số 24 - 26, đường Chủ qn “khơng bao giờ nhận những truyện

Phước, Gị Công (nay thuộc thành phố Mỹ sách nhảm nhí để bán” [5], Chủ trương
Tho, Tiền Giang) [4], Tháng 2 năm 1930, này của Phan Thị Bạch Vân đã được tòa
bà bị tòa Mỹ Tho xử với tội danh dùng văn soạn báo nhiệt liệt hưởng ứng. Trong lời
chương làm loạn trị an và mặc dù bà được “giới thiệu cùng chị em”, tịa soạn Đơng
xử trắng án, nhưng Nữ Lưu thơ quán Gò Pháp thời báo nhấn mạnh:
Công đã bị buộc phải đóng cửa sau gần
2 năm thành lập. về sau, bà vẫn ít nhiều

102 NGHIÊN CỬU VĂN HỌC, SỐ 6-2022

“Nay có cơ Phan Thị Bạch Vân, cô nom việc xuất bản và khảo cứu nhiều vấn
vốn con nhà hàn mặc, lâu nay vần trợ bút đề đã hữu ích trong buổi nầy cho toàn nữ
ở bổn báo, những văn chương và tư tưởng quốc dân coi theo đó mà sửa sang cái trách
ý kiến của cơ phơ bày trên báo trương, gần nhiệm mình cho khỏi lầm lạc” [12, bìa 2].
một năm nay, tưởng phần nhiều chị em đã
chán biết, bổn báo không cần phải thêu dệt Sau khi trình bày rõ “cái mục đích của Nữ
nhiều lời. lưu thơ quán là thế đó, cuộc hành động bộ
biên tập lại thế kia, vắn tắt lại thì là lo làm
Duy mừng cho cơ có tấm nhiệt thành sao cho đường đức dục trí dục của chị em
đối với chị em mà lập ra Nữ lưu thơ quán được mau tấn tới với thế đồ mà hưởng lấy
ở Gị Cơng, cơ muốn sưu tập các sách vở cái hạnh phúc chung ở buối tối tân, mau
hoặc Tây, hoặc quốc ngữ, những sách có bổ kịp đến cái địa vị q đẹp chị em phải có
ích cho đường tinh thần, tâm trí của chị em, mà chưa được có” [12, bìa 3] Phan Thị
thiết tưởng đó cũng là một điều sáng kiến Bạch Vân kêu gọi bạn “tri âm”: “Ai ơi, đã
trong hàng nữ lưu ta ngày nay vậy” [5]. có tấm lịng vì nịi giống, vì giang san. Ai
ơi! Đã tưởng đến cái lẽ tồn vong mà biết
Bên cạnh việc tổ chức bán sách, ngay ngậm ngùi cho bước đường dài của mươi
khi thành lập, Nữ lưu thơ quán cũng tự đứng triệu nữ lưu. Ai ơi! đã biết cái nồi nước mất
ra xuất bản sách mang thương hiệu của dân tan, phong tục đồi tệ đến thế là cùng,
mình. Trong cuốn sách đầu tiên xuất bản hãy đồng cùng nhau soi xét thấu cho, hãy

vào tháng 7 năm 1928, Phan Thị Bạch Vân để ý mà táng trợ cho Nữ lưu thơ quán được
cho đăng lên trang bìa thơng tin và phương hung vượng” [12, bìa 3]. Vì “chẳng dám tự
hướng hoạt động của cơ sở một cách rõ phụ mình đủ tài đủ lực, nhưng bấy lâu một
ràng, về “mục đích”, Phan Thị Bạch Vân tấm lòng nhiệt thành, nay vì cái hồn cảnh
xác nhận Nữ lưu thơ quán ra đời là để: cấp bách mà phải ra”, Phan Thị Bạch Vân
“mong rằng sẽ được nhiều đồng chí ở ngồi
“Lựa chọn để bán ra cho cả thảy chị giúp cho thêm máy động lực” [12, bìa 3],
em bạn gái bằng cái giá thật hạ những
truyện sách xuất bản trong xứ, có ích cho Cũng một hình dung như thế về sự
tinh thần đạo đức về nền luân lý nước nhà, hồn loạn của tình hình xuất bản và phát
giúp cho trí thức nữ lưu được chóng mở, hành sách báo đương thời, trong tập “Chẩn
học vấn thêm cao. chỉnh nghề xuất bản và bản sách ở xứ ta -
Mưu khuyến khích các văn nhem ra đờĩ",
Trước tác, sưu tập, dịch thuật và lãnh Phan Thị Bạch Vân cũng hơ hào: “Vậy thì
xuất bản những cảo văn thật có giá trị về ai thương nước thương dân, biết lo cho
chánh trị về các lối các khoa. hậu vận nước nhà, biết ham mến quốc văn
biết bảo tồn quốc túy, hãy đồng cùng nhau
Tiểu thuyết nhảm nhí thuộc về tình ái mua sách tại Nữ Lưu Thơ Quán. Mua sách
dâm phong, hoặc tả theo những lối quái dị tại Nữ Lưu Thơ Quán không phải chỉ giúp
trái hẳn với thể thống nước nhà thì bao giờ một người dờn bà vững bước chốn thương
cũng cự tuyệt” [12, bìa 2], trường, mà là làm hết bổn phận mình đối
với tổ quốc giang san” [13, tr.4].
Ngoài Phan Thị Bạch Vân giữ vai trò
“chủ nhiệm”, Lê Thị Tuyết Nga giữ vai Khơng chỉ khéo léo trong việc quảng
trị “tổng thơ ký”, Nữ lưu thơ quán “có đặt bá, kêu gọi tài trợ, ủng hộ thư quán, Phan
một bộ biên tập, trong ấy toàn là các nữ
sĩ có tiêng, hoặc văn sĩ trứ danh, đê chăm

Phan Thị Bạch Vân và... 103

Thị Bạch Vân còn thu hút rất hiệu quả tên tuổi nổi tiếng đương thời cho đến tự
nhiều gương mặt xuất sắc lúc bấy giờ cộng xuất bản các sáng tác của mình, Phan Thị
Bạch Vân đã phát triển Nữ Lưu thơ quán
tác. Không bao lâu sau khi thành lập, Nữ Gị Cơng trở thành một cơ sở lớn mạnh,
Lưu thơ qn Gị Cơng đã tập hợp được đưa Nữ Lưu thơ qn Gị Cơng trở thành
nhiều cây bút tên tuổi khắp ba kì tham gia, một trong những hiện tượng phụ nữ làm
trong đó chủ yếu là những cây bút nữ cấp văn hóa độc đáo nhất trong lịch sử văn hóa
tiến như Đạm Phương nữ sử, Nguyễn Thị văn học Nam bộ đầu thế kỉ XX [1],
Đan Tâm,... Lần đầu tiên một số lượng tác
phẩm văn học của các tác giả nữ được liên 4. Trong quá trình hoạt động, Nữ lưu
tục cho xuất bản như Gương nữ kiệt của thơ qn Gị Cơng phát triển qua hai chặng.
Phan Thị Bạch Vân; Kiếp hoa thảm sử, Ở giai đoạn đầu, bên cạnh việc xuất bản
Giám hồ nữ hiệp, Nữ anh tài (6 cuốn) của sách của mình, Nữ lưu thơ qn cũng có
Hồng Thị Tuyết Hoa (bút danh của Phan tái bản sách của các cơ sở xuất bản khác.
Thị Bạch Vân); Kim Tủ cầu, Hồng phẩn Sang giai đoạn sau, Nữ lưu thơ quán đã
tương tri của Đạm Phương nữ sử; Một đời chủ động xuất bản các cuốn sách do mình
mấy thân của Nguyễn Thị Đan Tâm; Băng tổ chức, sáng tác hoặc biên soạn. Bộ sách
tâm ngọc chất của Huỳnh Anh Thị;... Vào nổi bật trong giai đoạn sau của Nữ Lưu
giai đoạn phát triển thịnh vượng, danh sách thơ quán là tám cuốn được định danh là
Ban Biên tập Nữ lưu thơ quán được đăng Tinh thần phụ nữ/ Sách nữ ỉưu (năm cuốn
trên bìa 3 sách Tinh thần phụ nữ (quyển đầu có tên là Tỉnh thần phụ nữ, từ cuốn
thứ Nhất), gồm có: bên nữ giới là Bà Đạm thứ sáu đổi thành Sách Nữ lưu), các cuốn
Phương nữ sử (Huế), Cô Nguyễn Thị Đan này đều do Phan Thị Bạch Vân chủ trương
Tâm (Phủ Quảng), Cô Lê Thị Văn Quế biên soạn. Việc đổi tên này được Phan Thị
(Thanh Hóa); bên nam giới là Ơng Á Nam Bạch Vân cho biết:
Trần Tuấn Khải (Hà Nội), Ông Nguyễn Bá
Hạnh (Nam Kỳ). Rõ ràng, sự góp mặt của “Bộ Tinh thần phụ nữ từ nay xin đổi
các văn sĩ nổi danh ở cả hai giới nam và nữ tên là Sách-Nữ-lưu (Le livre des femmes)
đã góp phần đáng kể trong việc tạo dựng cho dễ hiểu cho cả thảy mọi người.
uy tín cho Nữ lưu thơ quán.

Duyên cớ bởi đâu, nếu nói ra hết càng
Có được hiệu ứng của các phong trào thêm đau đớn. Thôi nói nó là sách cho chị
quốc gia và có thể cũng được trợ giúp từ em bạn gái đọc, thì kêu nó là Sách Nữ
nguồn tài chính của ơng Vũ Đình Dần, Nữ Lưu cho xong.
Lưu thơ quán đã hoạt động sơi nổi, thu hút
một lượng độc giả đơng đảo, có số trên Xin chị em độc giả gần xa hãy hiểu
20 ngàn người. Với số lượng độc giả ấy, cho như vậy, chúng tôi bây giờ chỉ có vắn
đương thời Thiếu Sơn cho rằng, đối với nữ tắt mấy lời, hẹn về sau sẽ còn khi thưa rõ”
giới, Nữ Lưu thơ quán đã “có ảnh hưởng [8, bìa 2]
lớn lắm”, “đã có cơng thay đổi được ít
nhiều cái sở hiếu của quần chúng với nữ Tuy vậy, Phan Thị Bạch Vân cũng
lưu để tập dần cho họ biết quan niệm và khơng có cơ hội “thưa rõ” cùng bạn đọc
thực hành những vấn đề bổ ích cho tiền vì sau ba cuốn được định danh là “Sách
đồ của phụ nữ” [Dần theo 2], Từ việc tái nữ lưu”, thơ quán bị đóng cửa cịn bà chủ
bản rồi xuất bản các sáng tác của những nhiệm Phan Thị Bạch Vân bị chính quyền
thuộc địa đem ra tòa với cáo buộc “dùng

104 NGHIÊN CỬU VĂN HỌC, SỐ 6-2022

văn chương để làm rối loạn cuộc trị an bản chưa biết được tường tận học thuyết của

xứ” [6], ba ông nhưng cũng không phải là vơ ích
vậy...” [14, tr.2]. Trong khi đó, khác với
Trở lại với bộ sách Tinh thần phụ nữ/ lối triết học tư tưởng của loạt bài dịch
trên, Sản dục giám lại hướng tới các kiến
Sách nữ lưu, trong lời “Tự «gớ«” đăng ở
Tinh thần phụ nữ (Tập thứ Nhứt), Phan thức khoa học sinh sản thường thức, cụ
Thị Bạch Vân cho biết: “Bộ sách Tinh thần thể trong sinh hoạt, vệ sinh thường ngày,
phụ nữ này dài đến một ngàn năm trăm là 2sách dạy con người từ buổi mới nên
trương, phân ra nhiều tập, chia ra nhiều chồng nên vợ cho đến lúc cấn thai, đẻ con,

thời kỳ, dễ xem dễ đọc cho chị em, vừa vui nuôi lớn thành người... dạy rành đủ các
miệng, vừa mở trí” và “toàn bộ sách chỉ lấy phép trọng yếu bí hiểm mà con người cần
cái sự bổ ích cho Tinh thần làm gốc, nên biết trong đạo phu thê, hạp với lẽ hóa cơng
khơng có nhiều mục nhiều bài rối trí chị thiên điển” £4]. Đây là cuốn sưu tầm, tập
em” [14, bìa 2], Đúng như giới thiệu, bộ hợp những “phương pháp hiệu nghiệm,
Tinh thần phụ nữ được cấu trúc các phân các lý luận đích đáng của các bậc danh y
mục gọn gàng, mỗi tập bao gồm các phần Đông Tây”, nhằm cho quốc dân đồng bào
chính: Phần khoa học, nhằm bồi dưỡng
kiến thức, nâng cao dân trí; Phần sáng tác trước là tránh được_“những thảm trạng vì
văn chương, đăng tải các tiểu thuyết dài kì nỗi khơng biết phép vệ sinh, phép điều trị,
của Hoàng Thị Tuyết Hoa và Nguyễn Bá phép dạy dồ mà gây nên lắm cảnh bi quan
Hạnh, sau có thêm đơi phần của Chuyện trong gia đình”, sau là nghiền ngẫm để
giải trí Ngoại quốc kỳ sử. “tương lai thành người mẹ hiền, đào luyện
được người con hoàn toàn nhân cách, chắc
Phần Khoa học của Bộ Sách Nữ lưu cũng vinh thân lợi nhà và may cho nước”
giới thiệu được hai chủ điểm quan trọng: [15, tr. 168]. Sản dục giám chia làm 3 phần
trong năm cuốn đầu, sách Tỉnh thần phụ
nữ giới thiệu tư tưởng của Lương Khải chính: Bộ vi máy sinh đẻ, Phép khán hộ và
Siêu, do Nguyễn Thị Đan Tâm dịch; trong Vệ sinh, trình bày về cấu tạo, chức năng cơ
ba cuốn sau, Sách nữ lưu đăng bản dịch quan sinh sản của nam và nữ; các trường
sách Sản dục giám của Tịnh Liễu. Trong họp thường gặp trong sinh đẻ và nêu các
Học thuyết lược khảo, Lương Khải Siêu phương pháp, hướng dẫn liên quan tới việc
lược thuật và phân tích, phẩm bình ba học sinh nở, nuôi con được mạnh khỏe, an
thuyết lớn của phương Tây thế kỉ 18 có toàn. Các tri thức được trình bày rõ ràng,
ảnh hưởng sâu rộng tới thời đại, lịch sử mạch lạc, khúc chiết, dễ hiểu. Bởi vậy, Sản
nhân loại. Đó là ba học thuyết của ông dục giám là “một bộ sách rất cần ích cho
Đạt-nhĩ-Văn (Darwin) về sự tiến hóa, hết thảy mọi người. Chẳng những hàng
ông Mạnh-đức-tư-cưu (Montesquieu) về phụ nữ nên xem mà các nam nhơn cũng
luật pháp và ông Lư-Thoa (Rousseau) về nên đọc” [15, bìa 2],
dân quyền. Nữ Lưu thơ quán giới thiệu

Học thuyết lược khảo bởi đồng tình với Ở mảng văn chương, bộ Sách Nữ lưu
quan điểm của dịch giả, cho đây là “một đãng hai tiểu thuyết chính: Kiếp hoa thảm
quyển sách rất có giá trị” “khảo sốt về sử (xã hội tiếu thuyết của Hoàng Thị Tuyết
cái đại cương, cái tôn chỉ” chung của ba Hoa) và Thù cha lo trả (tiểu thuyết của
học thuyết ấy, “đọc quyển sách nầy tuy Nguyễn Bá Hạnh). Ngoài ra, trong quyển
thứ bảy và tám có đăng được hai kì của
truyện Ngoại quốc kỳ sử - “một bộ sách

Phan Thị Bạch Vân và... 105

đặc biệt”, “để giải trí cho anh em chị em”. Thù cho lo trả tuy vẫn còn dang dở, nhưng
Tiếc rằng Ngoại quốc kỳ sử mới in được với 35 mục được giới thiệu trên bộ Sách
2 kì thì Sách nữ lưu đình bản. Vì thế, ta Nữ lưu, độc giả hoàn toàn bị cuốn hút bởi
chỉ biết được mở đầu câu chuyện: Ngoại cốt truyện trinh thám hấp dẫn với nhiều
quốc kỳ sử kể về chàng thiếu niên Mặc Tư nút thắt, tình tiết bí ẩn được cài cắm và
bất ngờ được hé lộ (như hai Long, vừa là
Khoa gặp bão trơi dạt vào một hịn đảo kì Gia Hình, và cũng chính là thầy kí Vận trà
lạ do một thần nữ làm chủ, gia nhân tồn trộn vào nhà ơng huyện để báo thù). Câu
đàn bà con gái, khắp đảo là kì hoa dị thảo chuyện có nhiều tuyến đan xen, phức tạp,
mồi nhân vật có cuộc đời riêng tưởng như
và linh thú lạ lùng. Vì nữ đảo chủ có thù không liên quan nhưng lại được sắp đặt đe
với ông nội Mặc Tư Khoa mà chàng bị có những giao điểm khơng ngờ, thúc đẩy
bắt hóa thành chim ưng tên là Trước Linh, mạch truyện diễn tiến (thầy Năm - người
bị giữ lại đảo đến khi nào ông nội chàng tình của Xn Lan hóa ra lại là con trai
lưu lạc tới đảo mới được tha. Tiểu thuyết của chú Lý - người nô bộc trung thành của
Thù cha lo trả lấy bối cảnh ở mảnh đất Gia Hình, nhờ vậy thầy ấy mới có cơ hội
Nam Bộ đầu thế kỉ XX, cụ thể ở khu vực cải tà qui chính,...). Nhân vật Mỹ Linh tuy
có phần yếu đuối, cả tin, dễ dàng bị người
Mỹ Tho và Chợ Lớn, Sài Gòn. Nội dung xấu lợi dụng, hãm hại nhưng đã được xây
tiểu thuyết kể về việc hai anh em hai Long dựng như một nữ lưu trượng nghĩa, khơng

(Gia Hình) và ba Hổ theo lời trối của mẹ dựa dẫm vào ai, tự lo cho bản thân và nuôi
mà báo thù ông huyện Đỗ Háo Sanh, một con. Hồn tồn có thể coi đây là điểm gặp
tên quan đã gây nhiều ác nghiệt với nhiều gỡ tư tưởng trong vấn đề phụ nữ của các
người. Sau khi tưởng ông huyện bị chết tác giả thư quán.

dưới tay Gia Hình (mà thực ra chỉ là giả Có thể nói, với chủ trương xuất bản
và ơng huyện đang bị Gia Hình giam giữ những cuốn sách “có ích cho tinh thần đạo
tại nơi bí mật), để trả nghiệp cho cha, nàng đức và nền luân lý nước nhà, giúp cho trí
Mỹ Linh đem toàn bộ tài sản hiến cho hội thức nữ lưu được chóng mở mang tri thức,
học vấn thêm cao” [12, bìa 2], trong những
Phúc Thiện, gửi con nhỏ cho người tâm năm 1928-1929, Nữ lưu thơ qn Gị Cơng
phúc ni nấng, trơng nom, cịn mình đã gây được ảnh hưởng sâu rộng không
nàng bươn bải kiếm sống bằng nghề dạy chỉ trong nữ giới nước Nam mà cịn góp
đàn ở Sài Gịn. Bởi hành động khơng ngờ phần thúc đấy công cuộc canh tân trong
ấy mà hai Long đem lịng kính phục nàng. quốc dân đương thời.
Chứng kiến nàng Mỹ Linh là người phụ
nữ cao thượng, nhân nghĩa vẹn đôi đường, 5. Trong tư cách nhà văn, nhà báo,
đức hạnh ngay cả nam nhi cũng khó bì kịp, Phan Thị Bạch Vân cũng là một cây bút
hai Long lại càng thêm cảm mến. Chàng nổi bật. Theo khảo sát bước đầu của chúng
cũng hai lần giấu mặt mà cứu mạng nàng tôi, các sáng tác của bà hiện cịn:
khỏi tay ả Xn Lan mưu mơ hịng muốn
cướp khối tài sản của ông Huyện. Niềm - Gương nữkiệt(truyện kí danh nhân), 1928;
thương mến lớn dần khiến hai Long day
dứt, giằng xé giữa một bên tình, một bên - Giảm hồ nữ hiệp (bút danh Hoàng
hiếu. Câu chuyện đang dừng ở cao trào khi Thị Tuyết Hoa), 1928; Chấn chỉnh nghề
Xuân Lan bắt cóc thằng bé Trọng - đứa xuất bản và bán sách ở nước ta, 1928;
con nhỏ của Mỳ Linh, dụ Gia Hình lộ diện
nhằm truy bắt ơng huyện để địi tiền chuộc.

106 NGHIÊN CỬU VẰN HỌC, SỐ 6-2022

- Nữ anh tài (bút danh Hoàng Thị Tuyết Trưng bà Triệu là những bà mẹ yêu quý
Hoa), (cảnh thế tiểu thuyết), 1928-1929; của chúng ta, rồi lại nghĩ đến cái bổn phận,

- Vần quốc ngữ, 1929; cái cảnh ngộ của chúng ta ngày nay mà
ngậm ngùi đau đớn” [12, tr.3].
- Kiếp hoa thảm sử (bút danh Hoàng
Thị Tuyết Hoa), (xã hội tiểu thuyết, in Đáng chú ý nhất, trong các sách của
dài kì trong Tinh thần phụ nữ/ Sách Nữ Nữ Lưu thơ quán chính là các tiểu thuyết
Lưu), 1928-1929; do chính Phan Thị Bạch Vân (lấy bút danh
Hoàng Thị Tuyết Hoa) sáng tác như Kiếp
- Lâm Kiều Loan, (tiếu thuyết ẩn tình hoa thảm sử, Nữ anh tài,... Nguyễn Thị
xã hội Nam Kỳ), cuốn 1, 1932. Kim Anh cho rằng, tuy là sáng tác văn học,
nhưng những tác phẩm ấy cũng khơng
Ngồi ra, Phan Thị Bạch Vân có viết ngồi mục đích, tơn chỉ “giúp cho trí thức
báo, chủ yếu đăng trên tờ Đông Pháp thời nữ lưu được chóng mở mang tri thức”,
báo từ năm 1927), như: Gian nhà rách, số thoát ra khỏi “trướng gấm buồng the” sánh
640 (27/10/1927); Phụ nghĩa tào khang, vai cùng nam giới góp phần kiến tạo một
số 669 (21/01/1928), Nam Kỳ cần phải xã hội tốt đẹp. Theo đó, dường như “con
có trường nữ cơng, số 695 (15/3/1928); đường mà Phan Thị Bạch Vân muốn vươn
Trường thưomg mãi cho Nữ lưu Việt Nam, tới không phải chỉ thuần túy trở thành một
số 698 (22/3/1928); Vài điều cần ích cho nhà văn mà rộng hơn, bà muốn trở thành
chị em bạn gái, số 704 (05/4/1928); Mưu một nhà hoạt động văn hóa, làm người góp
trừ tuyệt nghề kéo xe, số 704 (05/4/1928);... sức khai mở tri thức cho bạn quần thoa
trong buổi đầu tiếp xúc với làn sóng văn
Mặc dù, số lượng sáng tác còn lại của minh phương Tây” [1].
bà không nhiều, song vẫn có thể thấy rằng,
Phan Thị Bạch Vân ủng hộ việc đấu tranh Kiếp hoa thám sử (xã hội tiểu thuyết)
địi quyền phụ nữ, nam nữ bình quyền và đăng dài kì trong Tinh thần phụ nữ/ Sách
nữ quyền, đồng thời bà cũng ý thức gắn Nữ lưu kê câu chuyện cuộc đời nàng Như

phong trào nữ quyền với phong trào giải Hoa. Mẹ nàng mất từ sớm, cha lấy vợ lẽ
phóng dân tộc. Trong “Lời dẫn” giới thiệu rồi cũng qua đời. Người mẹ kế mưu mô
quyển Gương nữ kiệt viết về bà Roland, ác nghiệt, tham lam sản nghiệp cha mẹ
một nữ anh hùng của nước Pháp, Phan Thị nàng để lại, ép duyên chị em nàng không
Bạch Vân khiến cho chúng ta không khỏi thành, liền chuốc thuốc chết em nàng là
ngạc nhiên vì sự táo bạo, dũng cảm của Như Ngọc rồi đổ tội cho nàng, khiến nàng
bà khi cơng khai bày tỏ chính kiến: “Cùng phải bỏ xứ lang bạt mà đi. Câu chuyện mới
sống trong một nước thì trai hay gái đều có dừng ở chương thứ bảy, khi Như Hoa rời
cái bổn phận như nhau. Đương lúc nước vùng miệt vườn đồng ruộng, nơi đã cưu
mất dân tàn, trông mong vào những bực mang nàng những tháng ngày cơ nhỡ đề
trượng phu ra tay cứu chữa, mà cũng trông lên phố thuê một căn nhà nhỏ, nhận may
mong vào những trang nhi nữ ghé vai thuê vá mướn để mưu sinh. Kiếp hoa thảm
gánh lấy cái trách nhiệm chung; nước nào sử không hẳn là câu chuyện bi thương xảy
nam giới nữ giới đều có người thì nước đến trực tiếp với nhân vật chính Như Hoa.
ấy hẳn khơng đến nỗi để cho người ngồi Nàng không bị mẹ kế sát hại như người
giầy xéo. Chúng ta đọc truyện bà Rô-Lăng em gái sinh đôi Như Ngọc; cũng không lấy
nước Pháp, sao được không nhớ đến bà

Phan Thị Bạch Vân và... 107

phải người chồng vì theo nhân tình giàu khổ, thì ngày nay em cũng phải lo mà tự
có mà bạc đãi, đánh đập, giăng mưu đổ lập lấy thân vậy. Còn đồng tiền là vật rất
oan cho người vợ tào khang đi cặp bồ với tầm thường ai kiếm cũng nổi, khác nhau
người đàn ông khác, phải uất ức đến mức kẻ nhiều người ít mà thơi; song nó cũng
chẳng qua là vật để sanh hoạt hằng ngày”
hóa thành điên dại như nàng Huỳnh Thị [15, tr. 178], hay “đã sanh ra trong cõi nầy
Lang bạn nàng. Không trực tiếp nếm trải, thì phải lo phấn đấu, trước điều độ lấy thân,
nhưng Như Hoa buộc phải chứng kiến tận sau dưỡng nuôi đứa trẻ vô phước nầy”,
mắt và đồng cảm khôn cùng với những bi quyết tâm “lập chí làm sao trong khi thiên
thương ấy. Bản thân nàng, vốn là lá ngọc hạ suy đồi, mình cứ đứng vững mãi”, và

cành vàng, bị dòng đời đây đưa mà cũng rằng “họ ham danh lợi không kể nhân tâm,
hóa thành cánh bèo trơi dạt, rốt cuộc như mình chuộng nghĩa nhơn chớ khơng màng
“tấm thân sống thừa lơ lửng nơi đất khách, của cải. Người ta lo trân trọng bề ngoài cho
lại còn mang cái tiếng oan dậy đất”, đến tốt đẹp, mình rán trau dồi trí thức với tinh
nỗi nàng phải tự cảm thán: “Bao nhiêu nỗi thần” [9, tr. 301]. Ngoài việc thêu thùa may
thảm tình thương, kể cho mấy hết chương vá cho các tiệm vải, cách mà nàng dần thực
lệ sử” [9, tr.3OO]. Hơn thế, khơng chỉ xót hiện những mục tiêu ấy của đời nàng chính
xa cho những nồi thảm tình thương ấy, là tìm đến sách vở, như nàng vần thường
Kiếp hoa thảm sử còn là những trang viết khuyên nàng Huỳnh Thị Lang và tự thực
chất chứa nghĩa tình nơi những con người hành thường xuyên những khi nhàn việc.
nghèo tiền nghèo bạc nhưng tấm lòng lúc Ở đây, chúng ta bắt gặp tư tưởng của bà
nào cũng ấm áp, nồng hậu. Đó là tình u chủ thư quán với niềm tin và trân trọng nơi
máu mủ ruột rà giữa Như Hoa, Như Ngọc, sức mạnh mà sách vở mang tới cho nữ lưu
là nỗi đau đứt ruột khi Như Hoa chứng và cả dân tộc. Do vậy, làm sách vừa là mục
kiến cái chết tức tưởi của em nàng; là nồi tiêu nghề nghiệp, cũng chính là phương
thương mến, xót xa, đồng cảm giữa những kế để bà Bạch Vân làm tròn bổn phận với

người bạn gái mà Như Hoa dành cho nàng cơng cuộc nâng cao dân trí nước nhà. Tuy
Huỳnh Thị Lang; là tấm lòng nhân nghĩa, chưa biết cuộc đời tự lập của nàng sẽ diên
yêu thương, đùm bọc mà bà Nhàn, mẹ nàng tiến ra sao, nhưng nếu xét theo chu trương
Lang dành cho Như Hoa khi nàng phải bỏ khích lệ nữ lưu của thư quán, chắc hẳn
nhà trốn khỏi nanh vuốt bà mẹ kế; là tình Phan Thị Bạch Vân sẽ để nàng có một cái
mầu tử, cưu mang mà Như Hoa dành cho kết êm đẹp, đáp đền những nồ lực và tấm
thằng bé Đức - đứa con thơ dại, cơi cút của lịng nhân hậu của nàng.
nàng Lang;...
Bộ tiểu thuyết Nữ anh tài (1929) cũng
Kiếp hoa thảm sử cũng ấp ủ những tư do Phan Thị Bạch Vân sáng tác với bút
tưởng cấp tiến về tính tự lập, tự chủ trong danh Hoàng Thị Tuyết Hoa, được in thành
sinh kế cũng như độc lập trong tình cảm 6 cuốn với 43 chương. Trong tiểu thuyết,
của người phụ nữ, tinh thần phấn đấu học Phan Thị Bạch Vân đã bàn về chuyện phụ

tập, di dường tinh thần, tu dường bản thân, nữ với chức nghiệp vào những nám đầu thế
mà bà Bạch Vân đã gửi gắm ở Như Hoa, kỉ XX. Câu chuyện kể về nhân vật chính
trong những suy tư của nàng: “Con người Tú Anh con nhà quan Lê Quý Đôn. Nàng
ta ở đời ai cũng phải đi làm việc, đó cũng vốn là một bậc tài nữ xinh đẹp, giói giang,
lẽ thường. Nếu như trước kia cha mẹ nghèo

108 NGHIÊN CỬU VĂN HỌC, SỐ 6-2022

tháo vát cả việc nước lẫn việc nhà. Ở nhà, nên duyên cùng Hồng Minh như hẹn ước
nàng hiếu thảo với cha mẹ, nhất mực chăm ban đầu.

sóc, phụng dường song thân. Khi được Nhân vật nữ chính Tú Anh quả thực
hứa hôn với Hồng Minh, nàng quyết giữ chính là “Nữ anh tài” như tên của tiểu
lời thề vàng đá. Không may khi gia đình thuyết đề cập tới, dẫu hồn cảnh gia đình
gặp biến, tài vận sa sút thì gia đình Hồng éo le, gặp vơ vàn trắc trở nhưng vẫn khéo
Minh có ý huỷ hơn và gia đình đi hỏi đám léo dụng mưu tìm kế, lo vẹn tồn việc nước
khác cho Hồng Minh thì nàng vẫn giữ lịng việc nhà, cũng chẳng thể quên cái phận sự
thuỷ chung son sắt chờ đợi. của mình đối với quốc gia, sao cho đáng
một bậc nữ lưu tân tiến. Có lẽ vì thế mà
Tú Anh cịn có tầm nhìn xa trơng rộng, Hồng Thị Tuyết Hoa có lời kết rằng:
thức thời, day dứt, trước nhiều hoàn cảnh
phụ nữ trong nước lúc bấy giờ. Nàng nhận “Con người có ái tình mà gập cảnh thế
thấy trí thức, trình độ của các chị em cịn xả hội bất như ý rồi đem cái ái tình ấy mà
quá thấp nên nhiều người số khổ, lận đận, làm tình u nước, tình u dân thì ối thơi,
long đong. Đàn bà con gái cơ bản không tự đáng khen biết bao, đáng kính biết bao!...
quyết định được số phận của mình. Chính
vì thế, nàng đã đứng ra lập các hội liên Ở non sông Việt Nam sau nầy sẻ được
hiệp phụ nữ, hội thư xã,... đặng là chia có nhiều chị em như thế, thì còn chi nên ao
sẻ kinh nghiệm cùng nhau, nâng cao hiểu ước nữa, mà kẻ viết truyện vẫn hĩnh hương
biết, nhận thức cho nhau. Nàng còn lập sở cầu nguyện hàng ngày” [3, tr.25-26].

tầm tơ tạo công ăn việc làm cho biết bao
nhiêu lao động. Trong vai trò nào nàng Khơng khó để nhận thấy Nữ anh tài
cũng được các chị em tin tưởng, yêu mến. là một tiểu thuyết mang tính luận đề. Phan
Thị Bạch Vân đã xây dựng Tú Anh như là
Nàng rất mực yêu Hồng Minh, dù một hình mẫu của “nữ anh tài” trong xã
trải qua bao nhiêu sóng gió dập vùi vẫn hội hiện đại. Người phụ nữ ấy ngoài đạo
quyết giữ lời vàng son. Khi Hồng Minh du đức, đạo lí, cịn phải có tri thức, có hiểu
học bên trời Tây, vì trái ý cha mẹ nên cha biết về thế đạo nhân tâm, là người không
mẹ chàng giận không gửi tiền sinh hoạt, chỉ chù động trong cuộc sống của mình mà
Tú Anh thương chàng bèn giấu mặt gửi cịn góp phần giúp đỡ, cảnh tỉnh và thay
tiền qua bạn chàng là Bá Chơn mà chàng đổi đời sống và con người xung quanh.
không hay biết. Khi cha nàng gặp biến cố Với tư tưởng cấp tiến và ý thức khuyên
mắc án hàm oan, Hồng Minh giả dạng là Y răn phụ nữ trực diện như vậy, dù xuất hiện
Nhĩ Đát đi theo giúp nàng tìm ra thủ phạm, trong một sáng tác văn chương, dề hiểu vì
sau có ý hỏi cưới nàng thì nàng vẫn nhất sao chính quyền thực dân lại lấy Nữ anh
quyết chỉ chờ Hồng Minh. Tấm lòng thuỷ tài làm một chứng cứ để khép bà vào tội
chung son sắt của Tú Anh đã khiến Hồng dùng văn chương làm rối loạn cuộc trị an.
Minh vô cùng hổ thẹn và cảm động.
6. Có thế nói, chỉ với vài ba năm hoạt
Nhờ tài trí thông minh hơn người động tích cực và sơi nổi, Phan Thị Bạch
cùng sự kiên trì bền bỉ, cuối cùng nàng Vân và Nữ lưu thơ qn Gị Cơng do bà
đã tìm ra kẻ thủ phạm hại cha và đã cứu chủ trương đã để lại dấu ấn sâu đậm trong
được cha khỏi án hàm oan. Nàng được trở lòng độc giả. Thành công vượt trội của Nữ
về sum họp cùng gia đình và cuối cùng đã lưu thơ qn Gị Cơng cũng là một chứng

Phan Thị Bạch Vân và... 109

dẫn cho thấy vai trò của sách báo đối với com/NguyenDuyChinh/NguyenKimAnhBa
việc giáo dục công dân và sự nghiệp canh CayButNuDau20.htm.
tân đất nước. Từng tham gia trợ bút cho [2] Đồn Ánh Dương (2021), “Phan Thị Bạch

Đơng Pháp thời báo và tự tổ chức hoạt Vân - nữ nhà báo, nhà văn, chủ cơ sở xuất bản vì
động xuất bản sách với Nữ lưu thơ quán, nữ quyền đầu tiên ở Nam Kỳ”, Khoa học & Phát
có thể bằng trải nghiệm cá nhân, Phan Thị triển, ngày 21/06, nguồn: https://khoahocphattrien.
Bạch Vân đã nhận thấy những ưu khuyết
điểm của từng loại hình tác động tới dư vn/kham-pha/phan-thi-bach-vannu-nha-bao-nha-
luận này đê từ đó hướng sự chú ý vào việc van-chu-co-so-xuat-ban-vi-nu-quyen-dau-tien-o-
xuất bản sách. Khi chủ trương bộ Tinh thần nam-ky/2021062109281430p 1 c879.htm.
phụ nữ, rồi bị buộc đổi thành Sách Nữ lưu, [3] Hoàng Thị Tuyết Hoa (1929), Nữ anh tài
Phan Thị Bạch Vân vẫn nhìn thấy trong (Cuốn thứ sáu), Nữ lưu thơ qn Gị Cơng.
đó một cơ hội khác cho sự phổ biến và
lưu giữ tri thức. So sánh “báo và sách, hai [4] Võ Văn Nhơn (2007), “Một nhà văn
thức khác xa”, bà nhận thấy so với báo thì nữ tranh đấu cho nữ quyền vào đầu thế kỷ
“cuốn sách thì khác hẳn”, bởi nó “khơng XX”, Tuoitreonline, ngày 8/3, nguồn: https://
gọi là cơ quan cho ai được, khơng phép
có nhiều bài nhiều mục như báo chí. Bài tuoitre.vn/mot-nha-van-nu-tranh-dau-cho-nu-
trong sách phải khảo cứu cho tinh tường, quyen-vao-dau-the-ky-xx-190045 .htm.
viết đi sửa lại người cầm bút phải bóp óc, [5] Phụ trương Phụ nữ và Nhi đồng của Đông
nặng trái tim, cả năm cả tháng mới xong. Pháp thời báo ngày 19 tháng 4 năm 1928.
Truyện tích làm ra sách, tiểu thuyết in ra [6] [P.V] (1930), ‘Cô Phan Thị Bạch Vân tại
sách, phải trước lựa lọc năm bảy phen. Một trước tòa án Mỹ Tho”, Hà thành ngọ báo, số 765
câu là một khối tinh thần, mồi đoạn chữ
là mỗi bầu huyết nóng” [9, bìa 2], Vì tính (25/2/1930), tr.l.
chất ấy mà “một quyển sách ra đời ngày [7] Sách nữ lưu (Cuốn thứ Bẩy), (1929), Nữ lưu
nay, người có thể đọc về sau. Tờ giấy dầu thơ quán Gò Công.
[8] Sách nữ lưu (Cuốn thứ Sáu), (1929), Nữ lưu
cũ, nhưng bài sách không khi nào chán”
[9, bìa 2], Có lẽ, chính bởi cái giá trị “về thơ qn Gị Cơng.
sau” chứ khơng phải nhất thời của sách mà [9] Sách Nữ lưu, (Cuốn thứ Tám), (1929), Nữ
bà đã dựng nên và điều hành Nữ Lưu thơ
qn Gị Cơng với mục đích, tơn chỉ và lưu thơ qn Gị Cơng.

phương hướng hoạt động riêng, khiến cho [10] Sưu tập Đông Pháp thời báo, các năm 1927-
thơ quán trở thành một tổ chức độc đáo 1928. Dữ liệu số hóa. http://ndclnh-mytho-usa.
và quan trọng trong tiến trình nhận thức
và thúc đẩy các hoạt động đấu tranh cho org/Dong%20Phap%20Thoi%20Bao.htm
quyền phụ nữ và nữ quyền ở Việt Nam giai [11] Lê Tám (2010), “Phan Thị Bạch Vân và tinh
đoạn nửa đầu thế kỉ XX. thần phụ nữ”, Khoa Văn học và Ngôn ngữ, ngày
15/04, nguồn: />Tài liệu tham khảo
[1] Nguyễn Kim Anh (2010), “Ba cây bút nghien-cuu/van-hoc-viet-nam/1098-phan-th-bch-
nữ tiên phong của văn học hiện đại Việt Nam van-va-tinh-thn-ph-n.html.
đầu thế kỳ XX”, nguồn: o. [12] Phan Thị Bạch Vân (1928), Gưomg nữ kiệt,
Nữ lưu thơ qn Gị Cơng.
[13] Phạn Thị Bạch Vân (1928), Chấn chinh
nghề xuất bản và bán sách ở nước ta, Nữ lưu thơ
quán Gị Cơng.
[14] Phan Thị Bạch Vân chủ trương (1929), Tinh
thần phụ nữ (Tập thứ Nhứt), Nữ lưu thơ quán

Gị Cơng.
[15] Phan Thị Bạch Vân chủ trương (1929), Tinh
thần phụ nữ, (Tập thứ năm), Nữ lưu thơ quán

Gị Cơng.
[16] Nguyễn Vỹ (1970), Tuấn, chàng trai nước
Việt, (Quyển II), Nxb. Triêu Dương, Sài Gòn.