luận án tiến sĩ kinh tế phát huy vốn tự nhiên để phát triển kinh tế xã hội vùng đồng bằng sông hồng
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (244.66 KB, 15 trang )
<span class="text_page_counter">Trang 1</span><div class="page_container" data-page="1">
<b>BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠOBỘ KẾ HOẠCH VÀ ĐẦU TƯ</b>
<b>VIỆN CHIẾN LƯỢC PHÁT TRIỂN</b>
<b>NGUYỄN VĂN HUY</b>
</div><span class="text_page_counter">Trang 2</span><div class="page_container" data-page="2"><b>BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠOBỘ KẾ HOẠCH VÀ ĐẦU TƯ</b>
<b>VIỆN CHIẾN LƯỢC PHÁT TRIỂN</b>
<b>NGUYỄN VĂN HUY</b>
<b>LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ</b>
<b>Người hướng dẫn khoa học:</b>
<b>1. PGS.TS. NGUYỄN DANH SƠN2. TS. TẠ ĐÌNH THI</b>
</div><span class="text_page_counter">Trang 3</span><div class="page_container" data-page="3"><b>LỜI CAM ĐOAN</b>
Tôi xin cam đoan đây là cơng trình nghiên cứu của riêng tơi, các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận án là trung thực, khách quan và chưa từng được bảo vệ ở bất kỳ học vị nào.
Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận án đã được cám ơn, các thơng tin trích dẫn trong luận án này đều được chỉ rõ nguồn gốc.
<i>Hà Nội, ngàythángnăm 2020</i>
<b>Tác giả luận án</b>
<b>Nguyễn Văn Huy</b>
</div><span class="text_page_counter">Trang 4</span><div class="page_container" data-page="4"><b>LỜI CẢM ƠN</b>
Với tình cảm chân thành và lịng biết ơn sâu sắc, tôi xin trân trọng gửi lời cảm ơn tới Ban lãnh đạo Viện Chiến lược phát triển cùng các thầy cô giáo tham gia giảng dạy đã cung cấp những kiến thức cơ bản, chuyên môn sâu và đã giúp đỡ tơi trong q trình học tập nghiên cứu.
Đặc biệt tơi xin bày tỏ lịng biết ơn sâu sắc đến PGS.TS Nguyễn Danh Sơn và TS. Tạ Đình Thi - những người hướng dẫn khoa học đã tận tâm giúp đỡ và chỉ dẫn cho tôi những kiến thức cũng như phương pháp luận trong suốt thời gian hướng dẫn nghiên cứu, hồn thành luận án.
Tơi xin chân thành cảm ơn các Sở, Ban, Ngành có liên quan đã cung cấp tài liệu, các bạn đồng nghiệp, những người thân, bạn bè đã động viên, giúp đỡ, tạo điều kiện thuận lợi cho tơi trong q trình học tập, nghiên cứu và hồn thành luận án này.
Tơi xin chân thành cảm ơn!
<i>Hà Nội, ngày …… tháng …… năm 2020</i>
<b>Tác giả</b>
<b>Nguyễn Văn Huy</b>
</div><span class="text_page_counter">Trang 5</span><div class="page_container" data-page="5"><b>MỤC LỤC</b>
<b>MỞ ĐẦU... 1</b>
1. Tính cấp thiết của đề tài...1 2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu... 4
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu... 4
4. Phương pháp nghiên cứu... 5
5. Đóng góp mới của luận án...12 6. Kết cấu của luận án...13
<b>CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN CÁC CƠNG TRÌNH KHOA HỌC LIÊN QUANĐẾN PHÁT HUY VỐN TỰ NHIÊN ĐỂ PHÁT TRIỂN KTXH VÙNG...15</b>
1.1. Nghiên cứu về phát huy vốn tự nhiên cho phát triển kinh tế-xã hội vùng... 15 1.2. Nghiên cứu về hiệu quả phát huy vốn tự nhiên...20 1.3. Nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng tới phát huy vốn tự nhiên trong phát triển KTXH vùng... 22 1.4. Nghiên cứu về phát huy nguồn vốn tự nhiên cho phát triển KTXH vùng ĐBSH... 27 1.5. Những khoảng trống nghiên cứu và dự kiến đóng góp của luận án...28
KẾT LUẬN CHƯƠNG 1...30
<b>CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ PHÁT HUY VỐN TỰ NHIÊN ĐỂ PHÁTTRIỂN KTXH VÙNG VÀ KINH NGHIỆM THỰC TIỄN... 31</b>
</div><span class="text_page_counter">Trang 6</span><div class="page_container" data-page="6">2.1. Các khái niệm... 31
<i>2.1.4. Phát huy vốn tự nhiên để phát triển KTXH vùng39</i>
2.2. Phân loại và đặc điểm của vốn tự nhiên... 40
2.3. Mối quan hệ giữa phát huy vốn tự nhiên và phát triển KTXH vùng...47
<i>2.3.1. Vai trò của vốn tự nhiên trong phát triển KTXH vùng472.3.2. Tất yếu phát huy vốn tự nhiên để phát triển KTXHvùng52</i>
2.4. Các nhân tố ảnh hưởng đến phát huy vốn tự nhiên trong phát triển KTXH vùng... 55
2.5. Đo lường phát huy vốn tự nhiên để phát triển KTXH vùng...59
<i>2.5.1. Tiêu chí đánh giá mức độ bền vững khi phát huy vốn tự nhiên để phát</i>
2.6. Kinh nghiệm thực tiễn về phát huy vốn tự nhiên để phát triển KTXH vùng. 69
</div><span class="text_page_counter">Trang 7</span><div class="page_container" data-page="7"><i>3.2.1. Mơ hình nghiên cứu81</i>
3.3. Thực trạng mức độ bền vững khi phát huy vốn tự nhiên để phát triển KTXH vùng ĐBSH... 88
<i>3.3.2. Nâng cao chất lượng (giá trị) tài nguyên91</i>
3.4. Thực trạng thể chế phát huy vốn tự nhiên ở vùng ĐBSH... 105
<i>3.4.1. Các văn bản quy định về phát huy vốn tự nhiên1053.4.2. Mục tiêu trong quy hoạch phát huy vốn tự nhiên để phát triển KTXH</i>
<i>3.4.3. Chính sách phát huy vốn tự nhiên vùng ĐBSH1113.4.4. Thực hiện chính sách bảo tồn, khơi phục, giảm thiểu tác động tiêu cựcđối với vốn tự nhiên trong quá trình sử dụng117</i>
3.5. Thực trạng hiệu quả phát huy vốn tự nhiên để phát triển KTXHvùng ĐBSH... 120
3.6. Đánh giá chung về phát huy vốn tự nhiên để phát triển KTXH vùng ĐBSH....
<b>CHƯƠNG 4: GIẢI PHÁP TĂNG CƯỜNG PHÁT HUY VỐN TỰ NHIÊN ĐỂPHÁT TRIỂN KTXH VÙNG ĐBSHGIAI ĐOẠN 2021 - 2030... 145</b>
4.1. Bối cảnh phát triển...145
4.2. Quan điểm định hướng và mục tiêu phát huy vốn tự nhiên để phát triển KTXHvùng ĐBSH... 147
</div><span class="text_page_counter">Trang 8</span><div class="page_container" data-page="8"><i>4.2.1. Tiếp cận mới về tài nguyên tự nhiên như là vốn tự nhiên trong phát triển</i>
4.3. Một số giải pháp tăng cường phát huy vốn tự nhiên để phát triển KTXH vùng ĐBSH... 153
<i>4.3.1. Ứng dụng công nghệ hiện đại vào khai thác và sử dụng vốn tự nhiên 1534.3.2. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng và nâng cao năng lực đội ngũ cán bộ cótrình độ chun mơn về lượng giá tài nguyên thiên nhiên1634.3.3. Hoàn thiện cơ sở pháp lý, xây dựng chính sách và những quy định về sử</i>
<i>4.3.6. Chuyển hướng từ mơ hình kinh tế truyền thống- kinh tế tuyến tính sang</i>
KẾT LUẬN CHƯƠNG 4...197
<b>KẾT LUẬN...199PHỤ LỤC...216</b>
</div><span class="text_page_counter">Trang 9</span><div class="page_container" data-page="9"><b>DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT</b>
<b>Từ viết tắtNghĩa của từ viết tắt</b>
BĐKH Biến đổi khí hậu
</div><span class="text_page_counter">Trang 10</span><div class="page_container" data-page="10"><b>DANH MỤC HÌNH VẼ</b>
Sơ đồ 1: Khung logic nghiên cứu của luận án...11
Hình 2.1: Phân loại vốn tự nhiên theo khả năng cung cấp hàng hố, dịch vụ...41
Hình 2.2: Sơ đồ phân tích các thành phần của tổng giá trị kinh tế...48
Hình 3.1: Bản đồ vùng đồng bằng sơng Hồng... 81
Hình 3.2. Mơ hình nghiên cứu đề xuất của tác giả...82
Hình 3.2: Cơ cấu sử dụng nước năm 2010 của vùng ĐBSH...122
Hình 3.3: Tỷ trọng % và bình quân đầu người về diện tích đất ở, đất chuyên dùng và đất nông nghiệp của cả nước và các vùng KTTĐ năm 2011...123
Hình 3.4: Bản đồ khống sản phía Bắc Việt Nam...128
Hình 4.1: Các phương pháp lượng giá vốn tự nhiên... 180
</div><span class="text_page_counter">Trang 11</span><div class="page_container" data-page="11"><b>DANH MỤC BẢNG BIỂU</b>
Bảng 1.1. Tổng hợp các nhân tố ảnh hưởng tới việc sử dụng vốn tự nhiên 26 Bảng 2.1: Bộ tiêu chí đánh giá phát huy vốn tự nhiên 66 Bảng 2.2: Các công cụ kinh tế được áp dụng ở các nước Châu Âu 69 Bảng 3.1. Độ tin cậy của các thang đo 83 Bảng 3.2: Kết quả khảo sát về thực trạng các nhân tố ảnh hưởng đến phát huy vốn tự nhiên vùng ĐBSH 84 Bảng 3.3: Tổng hợp các loại đất vùng ĐBSH 92 Bảng 3.4: Các loại đất ở vùng ĐBSH 93 Bảng 3.5: Nguồn lợi cá, tôm và mực biển vịnh Bắc Bộ (tấn) 102 Bảng 3.6. Thực trạng khai thác, sử dụng nước dưới đất của ĐBSH, Hà Nội và toàn lãnh thổ Việt Nam 121 Bảng 3.7: Cơ cấu sử dụng đất của ĐBSH tại thời điểm 12/2017 124 Bảng 3.8: Diện tích rừng các tỉnh ĐBSH 126 Bảng 3.9: Diện tích 3 loại rừng ở ĐBSH 127 Bảng 3.10: Chi phí y tế từ ô nhiễm bụi than trực tiếp 130 Bảng 3.11: Thống kê các Trường đại học, cao đẳng và học viện trong cả nước 136 Bảng 4.1. Công cụ tài chính và cơ chế dựa vào thị trường 183
</div><span class="text_page_counter">Trang 12</span><div class="page_container" data-page="12"><b>MỞ ĐẦU</b>
<b>1. Tính cấp thiết của Đề tài</b>
Tài nguyên thiên nhiên là những của cải vật chất có sẵn trong tự nhiên mà con người có thể khai thác, chế biến, sử dụng, phục vụ cuộc sống của con người. Tài nguyên thiên nhiên ngày càng bị khai thác cạn kiệt và trở nên khan hiếm, đã ảnh hưởng mạnh tới quá trình phát triển kinh tế - xã hội (KTXH) ở nhiều quốc gia. Nếu tài nguyên thiên nhiên vẫn tiếp tục bị khai thác thiếu bền vững với tốc độ đáng báo động như hiện nay, chắc chắn thế giới sẽ đối mặt với nhiều thách thức nghiêm trọng, đó là: cạn nguồn cung nguyên liệu cho sản xuất, khủng hoảng phát sinh do tranh chấp tài nguyên, thất nghiệp gia tăng, ô nhiễm, suy thối mơi trường và nhiều vấn đề an ninh phi truyến thống như di dân, an ninh tài nguyên nước, biến đổi khí hậu.
Một trong các nguyên nhân sâu xa của các vấn đề trên bắt nguồn từ mơ hình phát triển lấy tăng trưởng kinh tế làm trọng, khuyến khích sản xuất dựa trên nền tảng tiết kiệm chi phí bằng cách sử dụng những đầu vào miễn phí, đó là nguồn tài nguyên sẵn có của tự nhiên và các hàng hóa, dịch vụ được nguồn đầu vào tự nhiên cung cấp. Nếu chúng ta không nhận thức được tài nguyên thiên nhiên như một “nguồn vốn”, phải bỏ chi phí “đầu tư” và khi sử dụng, giá trị phải được bảo tồn, thậm chí “sinh lãi” thì nguồn đầu vào sản xuất quan trọng này sẽ ngày càng cạn kiệt. Điều này sẽ ảnh hưởng tới hiệu quả hoạt động sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp nói riêng và sự phát triển KTXH của một quốc gia nói chung.
Trong thời gian qua, q trình thúc đẩy phát triển kinh tế thị trường tại nhiều nơi, vấn đề lợi nhuận, lợi ích kinh tế cá nhân, doanh nghiệp thường được đặt lên trên lợi ích cộng đồng và xã hội, bên cạnh đó là hậu quả của sự độc quyền, vấn đề sở hữu với tài sản công cộng…cũng đã làm cho việc khai thác, sử dụng nguồn vốn tự nhiên thiếu bền vững; nguồn tài nguyên khơng thể tái tạo có thể bị khai thác và sử dụng với tốc độ quá nhanh còn tài nguyên có thể tái tạo lại chưa kịp phục hồi.
</div><span class="text_page_counter">Trang 13</span><div class="page_container" data-page="13">Phát huy nguồn vốn tự nhiên là nhằm nâng cao hiệu quả công tác bảo tồn, sử dụng và không ngừng thúc đẩy, đầu tư phát triển nguồn vốn tự nhiên, qua đó góp phần quan trọng đạt được các mục tiêu phát triển bền vững, thúc đẩy tăng trưởng xanh và ứng phó với biến đổi khí hậu tại các địa phương, quốc gia, khu vực và trên toàn cầu. Việc phát huy hiệu quả nguồn tài nguyên thiên nhiên với tư cách là “vốn tự nhiên” đặt ra yêu cầu nâng cao hiệu lực, hiệu quả cơng tác quản lý nhà nước, phát huy vai trị của hệ thống chính trị, đặc biệt là sự tham gia của cộng đồng và toàn xã hội.
Ở nước ta, phát triển KTXH vùng có vai trị và ý nghĩa quan trọng. Vùng là một khu vực địa lý được phân định trong quản lý phát triển dựa trên những yếu tố nhất định, trong đó có yếu tố đồng nhất (tương đối) về tự nhiên như địa hình, địa mạo… làm nên sự khác biệt của vùng này so với các khu vực/vùng xung quanh. Phát triển vùng có một nội dung cơ bản, cốt lõi là huy động và sử dụng hiệu quả và bền vững các nguồn lực, trong đó có tài nguyên tự nhiên với tư cách là một nguồn vốn cho phát triển. Tuy nhiên, thực tế cho thấy, đặc trưng cơ bản của quá trình phát triển kinh tế của vùng vẫn chủ yếu dựa vào khai thác tài nguyên thiên nhiên. Việc khai thác quá mức trong thời gian qua cũng chính là nguyên nhân dẫn đến sự cạn kiệt tài nguyên, suy thối mơi trường, phá hủy các hệ sinh thái quan trọng, tác động nghiêm trọng đến nguồn vốn tự nhiên tại nước ta.
Trong những năm qua, trên cơ sở phát huy tiềm năng, thế mạnh của vùng, việc phát triển KTXH vùng ĐBSH (ĐBSH) đã đạt được nhiều thành tựu quan trọng, đáng ghi nhận. Tốc độ tăng trưởng cao, cơ cấu kinh tế chuyển dịch theo hướng công nghiệp hóa, tỷ lệ đói nghèo giảm nhanh, đời sống nhân dân không ngừng được cải thiện... tuy nhiên, để tiếp tục duy trì và phát triển bền vững vùng, nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng vấn đề phát huy nguồn vốn tự nhiên sẽ là một vấn đề hệ trọng, có ý nghĩa to lớn cho tương lai phát triển KTXH của vùng ĐBSH.
Với mục tiêu những năm tới là trở thành một khu vực thịnh vượng theo hướng hiện đại, khơng đói nghèo và đa dạng sinh học. Nhiều nhiệm vụ, giải pháp được đặt ra trong chính sách, quy hoạch phát triển KTXH. Tuy nhiên, nội dung vẫn chủ yếu
</div><span class="text_page_counter">Trang 14</span><div class="page_container" data-page="14">đề cập nhiều đến các mục tiêu tăng trưởng, chú trọng vào các nguồn lực kinh tế như lao động, vốn, công nghệ… mà chưa xem xét đẩy đủ vấn đề về tài nguyên thiên nhiên ngang tầm nhiệm vụ, tài nguyên thiên nhiên vẫn chưa được xem là một nguồn vốn đặc biệt cần phải phát huy và để có những giải pháp phát huy phù hợp.
Để phát huy vốn tự nhiên cho phát triển KTXH vùng ĐBSH hiệu quả hơn cần phải đánh giá đúng hiện trạng về nguồn vốn tự nhiên, tìm ra các tồn tại, hạn chế trong phát huy nguồn vốn tự nhiên và chỉ ra nguyên nhân của các tồn tại, hạn chế, để từ đó kiến nghị, đề ra các giải pháp phát huy các kết quả đạt được; đồng thời, khắc phục tồn tại, hạn chế hiện này. Do đó, cần thiết phải nghiên cứu một cách toàn diện việc phát huy vốn tự nhiên trong phát triển KTXH vùng về cả về lý luận và thực tiễn.
<i>Về lý luận, trước hết phải phân định rõ về vốn tự nhiên. Vốn (capital) cho phát</i>
triển nói chung có vai trò quan trọng như là yếu tố cơ bản, trong đó vốn tự nhiên (natural capital) được xác định như một thành tố cấu thành quan trọng của tự nhiên - nguồn cung cấp đầu vào (input) quan trọng cho hệ thống kinh tế cũng như là nơi thu nhận và hấp thụ (lưu giữ và chuyển hóa) các thải bỏ (chất thải) từ hệ thống kinh tế. Trong phát triển bền vững, vốn tự nhiên được yêu cầu được đối xử như là một nguồn lực kinh tế, cụ thể là cần được lượng giá và đối xử như là các loại vốn khác (tài chính, lao động...). Đây là một vấn đề còn mới mẻ cả trong lý thuyết phát triển kinh tế cả trong khoa học kinh tế và chưa có nhiều nghiên cứu tại nước ta.
Thứ hai, phải chỉ ra sự cần thiết phát huy vốn tự nhiên để phát triển KTXH vùng, đánh giá được hiệu quả phát huy vốn tự nhiên.
Thứ ba, cần khẳng định việc phát huy vốn tự nhiên để phát triển KTXH vùng là trách nhiệm của Nhà nước nhằm xác lập chủ thể hoạt động một cách rõ ràng.
Thứ tư, xây dựng khung lý luận về nội dung phát huy vốn tự nhiên cũng như các yếu tố tác động đến phát huy vốn tự nhiên trong phát triển KTXH vùng.
<i>Về thực tiễn, cần xem xét vai trò Nhà nước trong phát huy vốn tự nhiên vùng</i>
ĐBSH để phát triển KTXH vùng. Những hạn chế, bất cập trong phát huy vốn tự
</div><span class="text_page_counter">Trang 15</span><div class="page_container" data-page="15">quả phát huy vốn tự nhiên để phát triển KTXH vùng ĐBSH bền vững trong giai đoạn tới.
Để góp phần làm sáng rõ những vấn đề lý luận và thực tiễn ở trên, nghiên cứu
<i>sinh đã chọn đề tài luận án là: “Phát huy vốn tự nhiên để phát triển kinh tế - xã hội</i>
<i>vùng Đồng bằng sông Hồng” làm đề tài nghiên cứu cho luận án của mình.</i>
<b>2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu</b>
<i><b>2.1. Mục đích</b></i>
Nghiên cứu làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn về phát huy vốn tự nhiên để phát triển KTXH vùng, áp dụng vào vùng ĐBSH và trên cơ sở đó, đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả phát huy vốn tự nhiên để phát triển KTXH vùng ĐBSH trong giai đoạn 2021 – 2030.
<i><b>2.2. Nhiệm vụ</b></i>
- Tổng quan tình hình nghiên cứu về vốn tự nhiên và phát huy vốn tự nhiên để phát triển vùng để tìm ra những giá trị kế thừa và “khoảng trống” mà luận án cần giải quyết.
- Hệ thống hóa, bổ sung và hồn thiện lý luận về vốn tự nhiên và phát huy nguồn vốn tự nhiên để phát triển KTXH vùng.
- Phân tích thực trạng phát huy vốn tự nhiên trong phát triển KTXH vùng ĐBSH; chỉ ra những kết quả đạt được, những tồn tại, hạn chế và nguyên nhân của những tồn tại, hạn chế.
- Đề xuất hệ thống giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả phát huy vốn tự nhiên vùng ĐBSH nhằm phát triển KTXH vùng bền vững trong thời gian tới.
<b>3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu</b>
<i><b>3.1. Đối tượng</b></i>
Luận án tập trung vào nghiên cứu phát huy vốn tự nhiên để phát triển KTXH vùng ĐBSH theo tiếp cận của khoa học kinh tế phát triển.
</div>
