(Luận án tiến sĩ) Tín Ngưỡng Thờ Cúng Tổ Tiên Của Người Khmer Ở Trà Vinh

Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (1.33 MB, 165 trang )

Trang 1<div class="page_container" data-page="1">

VIàN HÀN LÂM

KHOA HàC XÃ HàI VIàT NAM

</div>Trang 2<div class="page_container" data-page="2">

LäI CAM ĐOAN

Tơi xin cam đoan đây là cơng trình nghiên cứu cāa riêng cá nhân tơi trong q trình viết luận án. Các số liáu, ví dÿ và trích dẫn trong luận án đÁm bÁo tính chính xác, tin cậy và trung thực.

Ng°åi cam đoan

</div>Trang 3<div class="page_container" data-page="3">

MìC LìC

Mỉ ĐÀU ... 1

Ch°¢ng 1 TâNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CðU, C¡ Sỉ LÝ LN VÀ ĐÞA BÀN NGHIÊN CðU ... 8

1.1.Tổng quan tình hình nghiên cứu ... 8

1.1.1. Nghiên cứu tín ngưỡng thß cúng tổ tiên từ các góc nhìn ... 8

1.1.2. Các nghiên cứu về giao lưu và tiếp biến văn hóa trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên ... 19

1.1.3. Nghiên cứu tín ngưỡng thß cúng tổ tiên của ngưßi Khmer... 23

1.1.4. Nhận xét chung ... 26

1.2. Cơ sá lý luận ... 29

1.2.1. Giới thuyết một số khái niệm ... 29

1.2.2. VÁn đề hỗn dung văn hoá và sự vận dụng vào luận án ... 36

1.3. Bối cÁnh đßa bàn nghiên cứu ... 39

1.3.1. Khái quát về tỉnh Trà Vinh ... 39

1.3.2. Ngưßi Khmer á Trà Vinh... 42

1.3.3. Những nét văn hóa tiêu biểu của ngưßi Khmer á Trà Vinh ... 44

1.3.4. Tín ngưỡng, tơn giáo và thực hành nghi lễ của ngưßi Khmer á Trà Vinh

2.3. Ngưßi chßu trách nhiám thß cúng và thực hành nghi lß ... 74

2.3.1. Ngưßi chịu trách nhiệm thß cúng ... 74

2.3.2. Ngưßi thực hành nghi lễ cúng tổ tiên ... 77

</div>Trang 4<div class="page_container" data-page="4">

2.4. Nghi lß tang ma – dÃu mốc chuyển đổi linh hồn ngưßi chết về với Phật và tổ

2.5.2. Lễ Chôl Chnăm Thmây (lễ vào năm mới hay lễ chịu tuổi) ... 90

2.5.3. Lễ cúng tổ tiên thưßng niên (Sel Đơlta) ... 92

2.5.4. Lễ cầu siêu và đại cầu siêu ... 97

Tiểu kt chng 2 ... 100

ChÂng 3 BIắN õI TRONG TÍN NG¯èNG THä CÚNG Tâ TIÊN CỵA NG¯äI KHMER ỉ TRÀ VINH HIâN NAY ... 101

3.1. Biến đổi về hình thức và nái dung ... 101

3.2. Sự tác đáng cāa thay đổi kinh tế đối với viác thß cúng tổ tiên ... 105

3.3. Sự biến đổi cāa tín ngưỡng thß cúng tổ tiên do tác đáng cāa hơn nhân đa tác ngưßi ... 112

3.4. Biến đổi qua giao lưu vn hóa với các tác ngưßi cáng cư ... 115

3.5. Biến đổi trong nhận thức cāa thế há tr¿ về tín ngưỡng thß cúng tổ tiên ... 120

Tiểu kết chương 3 ... 124

Ch°¢ng 4 TÍN NG¯èNG THä CÚNG Tâ TIÊN CỵA NG¯äI KHMER ỉ TRÀ VINH: MÞI LIÊN Hâ VâI PHÀT GIÁO NAM TƠNG, CàNG ĐàNG VÀ CÁC TàC NG¯äI CàNG C¯ ... 126

4.1. Ành hưáng cāa tư tưáng Phật giáo đến nhân sinh quan cāa ngưßi Khmer .. 126

4.2. Mối quan há tương hß giữa Phật giáo và tín ngưỡng dân gian trong thực hành tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer ... 133

4.3. Thß cúng tổ tiên trong mối liên há với cáng đồng ... 141

4.4. Thß cúng tổ tiên với vÃn đề cáng cư và nhu cầu thể hián vn hóa tác ngưßi

</div>Trang 5<div class="page_container" data-page="5">

Mỉ ĐÀU 1. Tính c¿p thi¿t cïa đề tài

Thß cúng tổ tiên là mát hián tượng mang tính tÃt yếu cāa xã hái đã tồn t¿i á nhiều quốc gia trên thế giới trong đó có Viát Nam. Trên lãnh thổ Viát Nam với 54 tác ngưßi anh em, mßi tác ngưßi có mát niềm tin về linh hồn cāa ông bà tổ tiên cũng như viác ứng xử với há. Từ đó, có những hình thức thể hián niềm tin hay sự hiếu thÁo khác nhau: Ngưßi Kinh thß cúng tổ tiên thể hián qua viác chm sóc mồ mÁ, cúng giß, chm sóc hương khói hằng ngày; ngưßi Ba Na, Ê Đê thể hián qua viác chm sóc mồ mÁ từ lúc qua đßi cho đến khi làm lß bỏ mÁ; ngưßi Khmer thể hián qua viác chm sóc tro cốt ơng bà, làm những viác thián để t¿o phước, đác kinh cầu siêu và cúng Đôlta,.... Những giá trß vn hố tốt đẹp đó đã góp phần quan tráng t¿o nên bÁn sắc vn hố Viát.

Tỉnh Trà Vinh nơi có số lượng đồng bào Khmer sinh sống đúng thứ 2 á vùng đÃt Nam bá. Đây cũng là đßa bàn cư trú khá cổ xưa cāa ngưßi Khmer khi há di cư đến đồng bằng sơng Cửu Long. Vn hố dân gian cāa ngưßi Khmer á đây rÃt phong phú và đa d¿ng, nổi bật là thß cúng tổ tiên, cúng thần, các lß hái gắn liền với Phật giáo Nam tơng. Bên c¿nh đó, những truyền thuyết, thần tho¿i lí giÁi các hián tượng tự nhiên, xã hái đã t¿o nên dián m¿o vn hóa đặc sắc cāa ngưßi Khmer á Trà Vinh nói riêng và Nam bá nói chung. Tuy nhiên, dưới tác đáng cāa sự phát triển kinh tế xã hái vn hoá cāa ngưßi Khmer á Trà Vinh đã và đang thể hián sự giao lưu tiếp biến m¿nh mÁ với các tác ngưßi cáng cư.

Trong q trình hình thành tác ngưßi t¿i vùng đÃt Trà Vinh, ngưßi Khmer chán những vùng đÃt giồng cao ráo để đßnh cư, xây dựng chùa để làm nơi sinh ho¿t tôn giáo và cố kết cáng đồng. Phật giáo Nam tông là tơn giáo mà ngưßi Khmer t¿i Trà Vinh tơn kính. Ngơi chùa là nơi ngự trß cāa Đức Phật là nơi cÁ cáng đồng tin tưáng và ra sức xây dựng, bÁo vá. Ngưßi Khmer tin rằng tÃt cÁ mái ho¿t đáng trong cuác đßi con ngưßi đều được đức Phật (Phật Thích Ca Mâu Ni) ghi nhận, há tin tưáng vào kinh Phật, những lßi d¿y cāa đức Phật luôn là chân lý trong ứng xử cāa con ngưßi. Trong cuác sống sÁn xuÃt, ngưßi Khmer rÃt tin tưáng vào các vß thần thánh được lý giÁi thông qua các truyền thuyết

</div>Trang 6<div class="page_container" data-page="6">

Phật giáo. Trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên Phật giáo Nam tơng giữ vai trị rÃt quan tráng: t¿o ra thế giới cho linh hồn tổ tiên, kinh Phật là con thuyền đưa linh hồn đến bến bß giÁi thốt, ngơi chùa là nơi để linh hồn nương tựa, góp phần giÁi thích nguồn gốc tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer. Tuy nhiên, tơn giáo này cũng khơng khắt khe nguyên tắc mà gắn bó với tâm tư nguyán váng cāa Phật tử, dung hợp những quan niám tiến bá trong đßi sống thưßng nhật góp phần xây dựng chā trương <tốt đßi đẹp đ¿o=. Thơng qua Ánh hưáng cāa tơn giáo, tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer á Trà Vinh vừa mang âm hưáng cāa mát tín ngưỡng dân gian vừa mang màu sắc cāa mát lß hái tơn giáo, vừa á khơng gian gia đình gia tác, vừa thuác không gian cáng đồng dân tác.

Từ những đặc trưng trên, ngưßi Khmer á Trà Vinh đã sống và ứng xử theo những nguyên tắc cāa Phật giáo. LÃy lßi d¿y cāa Phật làm kim chỉ nam trong sinh ho¿t thưßng nhật. Nhân cách và đ¿o đức cāa con ngưßi được đánh giá qua lng kính tư tưáng cāa Phật giáo Nam tơng. Theo chúng tơi nghiên cứu tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer là mát viác làm cần thiết, để làm

rõ những đ¿c đißm riêng cïa nó trong há thống tín ngưỡng thß cúng tổ tiên

cāa ngưßi Viát Nam. Bên c¿nh đó, thơng qua tín ngưỡng thß cúng tổ tiên có thể thÃy được sự giao l°u ti¿p bi¿n cïa PhÁt giáo Nam Tông vãi các giá trß vn hóa trong đåi sßng cïa ng°åi Khmer t¿i òa phÂng. T nhng tiốn

trờn, tỏc gi t ra câu hỏi nghiên cứu rằng: <Sự hßn dung trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer á Trà Vinh được biểu hián như thế nào?=.

Với những lý do trên, tác giÁ đã quyết đßnh chán đề tài <Tín ngưỡng thờ

cúng tổ tiên của người Khmer ở Trà Vinh= để làm đề tài luận án tiến sĩ vn

hóa hác cāa mình.

2. Míc đích và nhiãm ví nghiên cđu cïa ln án

Mÿc đích nghiên cứu: Nghiên cứu mát cách há thống về tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer để thơng qua đó thÃy được sự hßn dung các giá trß vn hố trong đßi sống cāa ngưßi Khmer á tỉnh Trà Vinh.

Nhiám vÿ nghiên cứu: Từ mÿc đích trên, các nhiám vÿ cơ bÁn cāa luận án được đặt ra như sau:

</div>Trang 7<div class="page_container" data-page="7">

+ Tìm hiểu bối cÁnh vn hóa xã hái và tín ngưỡng tơn giáo cāa ngưßi Khmer t¿i đßa bàn nghiên cứu;

+ KhÁo sát những biểu hián cāa tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer từ quan niám thß cúng đến thực hành nghi lß;

+ Xem xét biểu hián cāa các ho¿t đáng thưßng nhật cũng như những nguyên tắc ứng xử cāa ngưßi Khmer trong mối liên há với tín ngưỡng dân gian và Phật giáo Nam tông.

3. Đßi t°ëng và ph¿m vi nghiên cđu cïa ln án

3.1. Đối tượng nghiên cứu

Luận án chán tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer á Trà Vinh làm đối tượng nghiên cứu, gồm những khía c¿nh: Quan niám thß cúng, đối tượng thß, biểu tượng thß, đián thß, thực hành nghi lß.

3.2. Phạm vi nghiên cứu

- Ph¿m vi vÃn đề nghiên cứu: Luận án tập trung nghiên cứu về vÃn đề giao lưu tiếp biến vn hố trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi cāa

ngưßi Khmer á Trà Vinh á hai phương dián:

Mát là vÃn đề biểu hián cāa Phật giáo Nam tơng trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer vì kết quÁ nghiên cứu vÃn đề này giúp luận án lí giÁi được vai trị cāa Phật giáo Nam tơng trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên thơng qua đó thÃy được gắn bó cāa Phật giáo Nam tơng với tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer

Hai là vÃn đề Ánh hưáng cāa các yếu tố vn hóa dân gian và vn hóa cāa các tác ngưßi cáng cư đến tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer, thơng qua đó thÃy được biểu hián cāa sự hßn dung vn hố trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer.

Ph¿m vi không gian: Luận án chỉ giới h¿n trong ph¿m vi tỉnh Trà Vinh. Trà Vinh là đßa bàn đã có ngưßi Khmer sinh sống khá sớm với mật đá dân cư tập trung đáng. Ngưßi Khmer á đây được đánh giá là còn lưu giữ nhiều nhÃt những giá trß vn hóa tiêu biểu cāa cáng đồng ngưßi Khmer Nam bá. Vùng đÃt Trà Vinh với nhßp phát triển khá ổn đßnh. Trong những thập niên gần đây,

</div>Trang 8<div class="page_container" data-page="8">

Trà Vinh đã đẩy m¿nh viác cơng nghiáp hóa hián đ¿i hóa để kßp đà phát triển cāa đÃt nước nên vn hóa các cáng đồng dân cư có những biến đáng nhÃt đßnh mà tiêu biểu là ngưßi Khmer. Bên c¿nh đó, trong q trình du nhập, tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer á Trà Vinh chßu Ánh hưáng cāa Bàlamơn giáo, Phật giáo nhưng hián t¿i Phật giáo Nam tông là tơn giáo chính có Ánh hưáng sâu ráng đến cc sống cāa há cịn Bàlamơn giáo chỉ tồn t¿i với tư cách là mát tàn tích vn hóa trong lßch sử phát triển cāa ngưßi Khmer. Với những điều kián trên, chúng tôi xem Trà Vinh như là đßa bàn nghiên cứu tiêu biểu cho vÃn đề nghiên cứu cāa luận án. Trên cơ sá đánh giá đßa bàn nghiên cứu, chúng tơi chán mẫu nghiên cứu t¿i ba đßa bàn tiêu biểu cāa tỉnh Trà Vinh là: Thành phố Trà Vinh, huyán Châu Thành và huyán Trà Cú bái những lý do sau:

Thứ nhÃt: Thành phố Trà Vinh là trung tâm kinh tế xã hái cāa tỉnh, nơi có nhßp đá phát triển kinh tế, vn hóa sơi đáng nhÃt và là nơi dißn ra cuác sống cáng cư cāa các tác ngưßi rõ nét nhÃt. VÃn đề tiếp biến và giao lưu vn hóa dißn ra khá m¿nh mÁ và đa d¿ng.

Thứ hai: Huyán Châu Thành là đßa bàn tiếp giáp giữa trung tâm Thành phố Trà Vinh với đßa bàn nghiên cứu thứ ba, là hun có đơng tác ngưßi Khmer đứng thứ 2 tồn tỉnh. Vì vß trí tiếp giáp như vậy nên chúng tơi xem đây là đßa bàn phÁn ánh quá trình giao lưu tiếp biến cāa vÃn đề nghiên cứu.

Thứ ba: Huyán Trà Cú là nơi có đơng tác ngưßi Khmer nhÃt cāa tỉnh. Các ho¿t đáng kinh tế, vn hóa cāa tác ngưßi Khmer cịn lưu giữ nhiều yếu tố ngun sơ. Chúng tơi xem đây là đßa bàn quan tráng để đánh giá các giá trß vn hóa truyền thống cāa ngưßi Khmer á Trà Vinh.

Ph¿m vi thßi gian: Trong ph¿m vi mát luận án, chúng tôi khÁo sát tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer trong thßi điểm thực t¿i và theo các vÃn đề nghiên cứu cÿ thể như: Quan niám về tín ngưỡng, nghi thức thực hành tín ngưỡng, khơng gian và thßi gian thực hành các nghi lß, biểu tượng thß, đián thß,… Qua đó chỉ ra nét đặc trưng mang bÁn sắc tác ngưßi trong mối tương quan với Phật giáo Nam tông và các tác ngưßi khác trong cuác sống đương đ¿i.

</div>Trang 9<div class="page_container" data-page="9">

Từ đó, chúng tơi tìm ra những biểu hián cāa vÃn đề hßn dung trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer trên đßa bàn nghiên cứu.

Thßi gian khÁo sát: Tư liáu cāa luận án được khÁo sát qua các nm 2017, 2018 và nm 2019.

4. Ph°¢ng pháp nghiên cđu

Để thực hián mÿc đích và nhiám vÿ cāa luận án, chúng tôi tiếp cận phương pháp nghiên cứu chuyên ngành vn hóa dân gian và phương pháp nghiên cứu liên ngành trong nghiên cứu Khoa hác xã hái. Nghiên cứu đßnh tính là phương pháp chā yếu mà chúng tôi sử dÿng trong luận án này, gồm các phương pháp cÿ thể sau:

4.1. Phương pháp điền dã dân tộc học: Đây là phương pháp được sử

dÿng phổ biến trong nghiên cứu vn hóa dân gian. Với phương pháp này chúng tơi đặt mình vào vß thế cāa cāa ngưßi trong cuác để cùng tham dự và quan sát các biểu hián cāa tín ngưỡng thß cúng tổ tiên trong các dßp Sel Đơlta nm (2017,

2018, 2019) t¿i đßa bàn nghiên cứu. Ngồi ra chúng tơi cịn lưu ý đến đặc điểm nhóm tuổi và hồn cÁnh cāa ngưßi cung cÃp thơng tin. Trên cơ sá đó, chúng tơi xử lý và sắp xếp thơng tin theo các tầng lớp ý nghĩa từ ngưßi cung cÃp thông tin liên quan đến đối tượng nghiên cứu. Với phương pháp này, chúng tôi thực hián thao tác t¿i các đßa bàn như sau:

+ Quan sát tham dự, mô tÁ: cùng tham dự, quay phim, chÿp Ánh cách thức thực hành các nghi lß thß cúng tổ tiên trong các lß Đơlta nm 2017, 2018, 2019 từ gia đình đến cáng đồng, các dßp lß hiếu hỉ t¿i gia, tang lß qua đó quan sát và mơ tÁ cách tỉ mỉ, chi tiết tÃt cÁ các hành vi, hành đáng thực hành các nghi lß cāa chā thể vn hóa.

+ Phỏng vÃn sâu, hồi cố: chúng tôi tập trung vào các nhóm đối tượng chính như: Nhóm các vß sư sãi trong các ngơi chùa để thu thập các thơng tin về các nghi lß cũng như quan niám cāa tơn giáo. Nhóm các vß Achar (ngưßi hướng dẫn thực hành nghi lß) để tìm hiểu các giá trß vn hóa dân gian trong đßi sống vn hóa cāa ngưßi Khmer. Nhóm các há gia đình từ ba đến bốn thế há, các há gia đình từ mát đến hai thế há để xem xét những nhận đßnh đánh giá cāa chā

</div>Trang 10<div class="page_container" data-page="10">

thể vn hóa về đối tượng nghiên cứu. Nhóm các cán bá quÁn lý cÃp huyán, xã để thu thập các thơng tin các chính sách về kinh tế, vn hóa, xã hái và tơn giáo tín ngưỡng trên đßa bàn nghiên cứu. Với thao tác nghiên cứu này chúng tơi có điều kián đi sâu tìm hiểu tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer trong mßi tương quan với yếu tố tôn giáo, kinh tế xã hái và các giá trß vn hóa dân gian từ đó làm cơ sá phân tích, đánh giá, tổng hợp và dißn giÁi các vÃn đề đặt ra cho nhiám vÿ cāa luận án.

4.2. Phương pháp xử lí văn bản, thơng tin: Sau q trình thu thập tài

liáu, chúng tơi sÁ đác và xử lí các vn bÁn và tài liáu liên quan; xử lí các thơng tin sau quá trình khÁo sát thực tế, qua ghi chép các bài phỏng vÃn, mô tÁ, hồi cố, tài liáu phim Ánh lần 1 (2017) và lần 2 (2018) t¿i đßa bàn nghiên cứu. Từ đó phân tích, đánh giá á lần khÁo sát thứ 3 (2019) để rút ra các luận điểm tráng tâm cāa luận án.

4.3. Phương pháp nghiên cứu tổng hợp liên ngành: được coi là phương

pháp kết hợp nghiên cứu cāa nhiều ngành liên quan như: dân tác hác, xã hái hác, vn hóa dân gian, tơn giáo hác... chúng tơi sử dÿng để lý giÁi mát cách há thống về vn hóa dân gian, nghá thuật, tín ngưỡng… trong há thống các nghi lß thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer.

Ngồi ra chúng tơi cịn sự dÿng các phương pháp khác để cÿ thể hóa các chương như sau:

- Phương pháp tổng hợp: để há thống hố tình hình nghiên cứu có liên quan đến nái dung luận án (chương 1)

- Phương pháp lßch sử: để tìm hiểu sự hình thành và đặc trưng tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer á Nam bá nói chung, á Trà Vinh nói riêng (chương 1).

- Phương pháp thống kê, phương pháp phân tích, đánh giá, phương pháp so sánh, phương pháp luận giÁi, điền dã dân tác hác… sÁ được sử dÿng khi nghiên cứu (chương 2,3)

-Phương pháp phân tích, đánh giá, bình luận, phương pháp quy n¿p, phương pháp dißn giÁi (Chương 4)

</div>Trang 11<div class="page_container" data-page="11">

5. Đóng góp mãi về khoa hác cïa luÁn án

Luận án là cơng trình đầu tiên nghiên cứu mát cách há thống về tín

ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer á Trà Vinh. Luận án vận dÿng quan

điểm về giao lưu tiếp biến vn hố để xem xét tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer nhằm chỉ ra đặc điểm hßn dung vn hố trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa há.

6. Ý ngh*a lý luÁn và thực tián cïa luÁn án

6.1. Ý nghĩa lý luận

Luận án cung cÃp thêm mát há thống dữ liáu cho viác nghiên cứu về tôn giáo và tín ngưỡng thß cúng tổ tiên tác ngưßi t¿i mát đßa bàn cÿ thể. Bên c¿nh đó, luận án má ra mát hướng tiếp cận cho những quan tâm về vÃn đề giao lưu tiếp biến trong nghiên cứu vn hóa tác ngưßi.

6.2. Ý nghĩa thực tiễn

Luận án góp phần phân tích những yếu tố truyền thống và đương đ¿i trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer thơng qua đó nhận đßnh những biểu hián cāa vÃn đề hßn dung tơn giáo với các yếu tố vn hóa tác ngưßi.

Kết quÁ nghiên cứu cāa luận án sÁ là tài liáu tham khÁo để các nhà quÁn lý vn hóa, ho¿ch đßnh những chính sách và giÁi pháp cÿ thể trong viác bÁo tồn và phát huy các giá trß vn hóa cāa tác ngưßi Khmer t¿i đßa phương.

7. K¿t c¿u cïa luÁn án

Ngoài phần Má đầu, Kết luận, Danh mÿc tài liáu tham khÁo và Phÿ lÿc, luận án được kết cÃu thành 4 chương.

Chương 1.Tổng quan tình hình nghiên cứu, cơ sá lí luận và đßa bàn nghiên cứu Chương 2. Đặc trưng tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer á Trà Vinh Chương 3. Biến đổi trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer á Trà Vinh hián nay

Chương 4. Tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer á Trà Vinh: Mối liên há với Phật giáo Nam tơng, cáng đồng và các tác ngưßi cáng cư

</div>Trang 12<div class="page_container" data-page="12">

Ch°¢ng 1

TâNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CðU, C¡ Sỉ LÝ LN VÀ ĐÞA BÀN NGHIÊN CðU

1.1.Tãng quan tình hình nghiên cđu

1.1.1. Nghiên cứu tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên từ các góc nhìn

1.1.1.1. Các cơng trình về đặc trưng tín ngưỡng thß cúng tổ tiên của ngưßi Việt

Viác khÁo cứu về tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Viát đã sớm được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm. Các tài liáu về vÃn đề này thưßng tập trung giới thiáu về quan niám, hình thức thực hành nghi lß, các kiêng kỵ và những bài vn khÃn tổ tiên. Thành công cāa các tác giÁ đã t¿o nên mát bức tranh đa màu sắc về vn hóa Viát Nam á khía c¿nh tín ngưỡng thß cúng tổ tiên. Mát số cơng trình đề cập đến tÿc thß cúng tổ tiên như sau:

Từ góc độ phong tục, trong cuốn Phong tục Việt Nam [3] tác giÁ Toan

Ánh đã trình bày về các quan niám, ý nghĩa, nghi thức, mẫu vn khÃn theo phong tÿc cổ truyền trong viác thß cúng tổ tiên, thß cúng các vß thần t¿i gia và các nghi lß thß cúng trong những ngày giß (kỵ), tết. Theo xu hướng đó, trong cuốn Phong tục thß cúng trong gia đình Việt Nam [4] tác giÁ đã khÁo tÁ khá chi tiết về các nghi thức thß cúng tổ tiên, quan niám thß cúng kể cÁ các ngày giß ơng bà và các bước thực hián, đặc biát là vÃn đề giß ch¿p. Qua đó, cho thÃy tầm quan tráng cāa tín ngưỡng thß cúng tổ tiên trong đßi sống và vn hóa tác ngưßi.

Từ góc độ lịch sử, có cơng trình Thß cúng tổ tiên ngưßi Việt [40] cāa tác

giÁ Võ Phương Lan. Trong cơng trình này, ngồi những kết q khÁo cứu về tín ngưỡng thß cúng tổ tiên và gia đình Viát, tín ngưỡng thß cúng tổ tiên á Viát Nam và Trung Quốc, nghi lß tang ma, phong kiến Nho giáo và tín ngưỡng thß cúng tổ tiên - Ánh hưáng xưa và nay, tác giÁ cịn khÁo cứu tín ngưỡng thß cúng tổ tiên qua các giai đo¿n lßch sử từ thßi Bắc thuác cho đến kết thúc triều Nguyßn. Có thể xem đây là mát nguồn tư liáu tham khÁo cần thiết cho luận án khi chúng tôi xem xét tín ngưỡng thß cúng tổ tiên theo chiều dài lßch sử.

</div>Trang 13<div class="page_container" data-page="13">

Từ góc độ tâm linh, có cơng trình Đặc kh¿o về tín ngưỡng thß gia thần

[75] cāa nhóm tác giÁ Huỳnh Ngác TrÁng – Ngun Đ¿i Phúc. Với cơng trình này, nhóm tác giÁ đã khÁo cứu tập tÿc thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Viát thơng qua các yếu tố vong hồn, vÃn đề âm linh, âm hồn và thế giới bên kia qua đó đưa ra nhận đßnh <Ngồi khía c¿nh vn hóa mang ý nghĩa đ¿o lý, đây còn là mát d¿ng thức tín ngưỡng liên quan đến tín ngưỡng thß hồn ngưßi chết=[75, tr. 11]. Nhận đßnh cāa nhóm tác giÁ đã t¿o tiền đề cho viác tiếp cận tín ngưỡng thß cúng tổ tiên theo hướng <tín ngưỡng thß hồn ngưßi chết=.

Từ góc độ nghi lễ vịng đßi ngưßi, tác giÁ Bùi Xn Mỹ với cơng trình Tục thß cúng của ngưßi Việt [50] đã há thống hóa các nghi lß liên quan đến đßi ngưßi,

thß cúng các gia thần và các ngày lß tết trong nm. Cơng trình đã khái qt tÿc thß cúng tổ tiên theo vịng đßi mßi con ngưßi. Cùng hướng nghiên cứu đó, tác giÁ Vũ Mai Thùy đã tách tín ngưỡng thß cúng tổ tiên thành hai yếu tố tang lß và các nghi lß thß cúng tổ tiên trong cơng trình Phong tục tập qn ngưßi Việt [72].

Theo tác giÁ vÃn đề bàn thß gia tiên và các đối tượng được thß cúng theo các thứ bậc là yếu tố quan tráng để giáo dÿc vÃn đề tơn ti trong gia đình dịng tác.

Đặt trong mối quan hệ với dịng tộc, tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cũng đã được tác giÁ Phan Hồng Ngác phân tích trong luận vn cao hác, Lễ giỗ họ của dòng họ Phan Văn, xã Quỳnh Bá – huyện Quỳnh Lưu – tỉnh Nghệ An [53].

Thông qua cơng trình, tác giÁ minh chứng tín ngưỡng thß cúng tổ tiên không chỉ giới h¿n á ph¿m vi gia đình mà cịn rÃt quan tráng á cÃp đá dòng há với viác tái t¿o truyền thống, vai trị giáo dÿc, giữ gìn và phát huy lß giß.

Trong mối tương quan với các tục thß khác, thß cúng tổ tiên cũng được

đề cập trong các cơng trình giới thiáu chung về các hình thức thß cúng khác trong vn hóa Viát Nam:

Trong cuốn Tín ngưỡng và văn hóa tín ngưỡng á Việt Nam do Ngơ Đức

Thßnh chā biên [64], nái dung về thß cúng tổ tiên được tác giÁ Ph¿m Quỳnh Phương phân tích mát cách há thống từ nguồn gốc và bÁn chÃt đến nghi thức thß cúng tổ tiên. Thông qua các số liáu điều tra thực tế, tác giÁ còn đưa ra mát số nhận xét về vÃn đề tín ngưỡng thß cúng tổ tiên trong đßi sống hián đ¿i như:

</div>Trang 14<div class="page_container" data-page="14">

sự phÿc hồi tín ngưỡng thß cúng tổ tiên mát cách m¿nh mÁ trên toàn quốc, mức

đá phÿc hồi không được đồng đều á các vùng, vÃn đề phổ cập tín ngưỡng thß

cúng tổ tiên trong gia đình Viát và xu hướng phÿc hồi theo hướng phơ trương.

Tác giÁ quan tâm đến vÃn đề <Làm thế nào để phÿc hồi tín ngưỡng nhưng vẫn giữ được trong nó giá trß nhân vn q giá buổi ban đầu, và thích nghi, phù hợp với cuác sống hián đ¿i, đó là điều rÃt đáng quan tâm= [64, tr. 57].

Trong cơng trình, Nghi lễ thß cúng tổ tiên đền, chùa, miếu truyền thống và hiện đại [63] tác giÁ Trương Thìn đã đóng góp rÃt lớn về số lượng các bài

vn khÃn tổ tiên trong các dßp cúng bái, đặc biát là các bước tiến hành nghi lß và khoÁng thßi gian thực hián. Cùng xu hướng nghiên cứu giới thiáu chußi các nghi lß truyền thống, tác giÁ Hồ Đức Thá đã dành dung lượng 219 trang sách

trong cơng trình, Nghi lễ thß cúng truyền thống của ngưßi Việt tại nhà và chùa, đình, miếu, phủ, danh sơn cổ tích [70] để giới thiáu các nghi lß thß cúng truyền

thống cāa ngưßi Viát từ nghi lß thß cúng tổ tiên ơng bà á gia đình đến nghi lß lên chùa khÃn vái, cúng đình, miếu, phā và danh sơn cổ tích.

à góc độ thực hành, Trong cuốn Thß cúng tổ tiên (và tang lễ, ma chay, giỗ chạp) như thế nào [27], tác giÁ Mai Thanh HÁi đã phân tích về nguồn gốc,

quan niám, kiêng kỵ, viác lập bàn thß, viác chm sóc má phần cāa ơng bà tổ tiên. Tác giÁ đặc biát quan tâm đến các nghi thức và nghi lß trong thß cúng tổ tiên đồng thßi nhận xét <Thß cúng tổ tiên á Viát Nam được nhiều cáng đồng dân cư truyền qua từ đßi này sang đßi khác, đã trá nên mát nếp sống thanh lành, mát truyền thống tốt đẹp, mát sắc thái vn hóa q báu cāa dân tác=[27, tr. 17] và <Ngưßi Viát Nam ta ngày nay vẫn chm bẵm gìn giữ tÿc lá thß cúng tổ tiên với tÃm lịng thành kính biết ơn đối với cha mẹ, ông bà, cÿ kỵ đã khuÃt.=[27, tr. 18]. Cùng ý tưáng nghiên cứu đó, nhóm tác giÁ Diáu Thanh – Tráng Đức có quyển

Phong tục và những điều kiêng kỵ [60]. Trong cơng trình này, nhóm tác giÁ đã

miêu tÁ rÃt chi tiết vÃn đề nghi lß và thực hành nghi lß bằng các chuyên mÿc: cúng lß, nghi thức cáo gia tiên, cúng giß, gửi giß, thß váng, ngày tiên thưßng, ngày giß chính, hóa vàng và chm sóc má phần trong thß cúng tổ tiên. Để cÿ thể hơn vÃn đề, tác giÁ còn giới thiáu mát số bài vn khÃn trong các lß cúng bái.

</div>Trang 15<div class="page_container" data-page="15">

Bằng phương pháp há thống hóa vÃn đề nghiên cứu dưới d¿ng hỏi đáp, tác giÁ Minh Nghiêm đã đóng góp vào viác giới thiáu nghi lß thß cúng tổ tiên qua quyển, 101 câu hỏi về lễ nghi thß cúng tổ tiên [52]. Tác giÁ không chỉ dừng

l¿i á viác giới thiáu mà cịn giÁi thích các vÃn đề có liên quan đến các nghi lß thß cúng tổ tiên chā yếu trong các ngày lß tết, ma chay, cưới hỏi và ý nghĩa cāa mát số bài vn khÃn tổ tiên. Thơng qua những cơng trình này giúp chúng tơi hình dung được vai trị quan tráng cāa các bài vn khÃn trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên. Từ đó làm cơ sá để chúng tôi chú ý quan tâm đến vÃn đề cầu khÃn, kinh ká trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer.

Bên c¿nh đó, cịn có các các cơng trình giới thiáu về tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Kinh theo hướng khái quát những điểm chung nhÃt về nghi lß thß cúng tổ tiên như sau:

Có thể xem cơng trình Gia lễ xưa và nay cāa tác Ph¿m Côn Sơn [58] là mát tài liáu quan tráng trong viác hướng dẫn thực hành nghi lß thß cúng tổ tiên t¿i gia. Tác giÁ đã nghiên cứu rÃt há thống về những tập tÿc cāa ngưßi Viát trong hơn nhân, tang lß, thß phÿng tổ tiên trong lßch sử. Bằng viác so sánh với chiều hướng gia lß ngày nay, tác giÁ cơng trình cũng đã đúc kết l¿i khá chi tiết các bước thực hián nghi lß trong thß cúng tổ tiên. Tác giÁ Hà Hồi Dung với quyển Tìm hiểu nghi lễ cưới hỏi, thß cúng trong dân gian [16]. Cơng trình cung

cÃp những kiến thức về nghi lß thß cúng cāa dân tác, đồng thßi giới thiáu các bài vn khÃn dùng trong các ngày lß quan tráng. Tác giÁ khái qt cơng trình nghiên cứu qua các nái dung chính như: nghi lß thß cúng trong cung đình xưa, nghi lß thß cúng trong sÁn xuÃt, nghi lß thß cúng trong sinh ho¿t, mát số bài vn khÃn phổ biến nhằm hướng dẫn các nghi lß trong đßi sống thưßng nhật.

Có thể thÃy, các cơng trình nghiên cứu đi trước đã tiếp cận tín ngưỡng thß cúng tổ tiên á nhiều góc đá khác nhau. Sự đa d¿ng và phong phú đó đã cho thÃy tín ngưỡng thß cúng tổ tiên là mát vÃn đề đáng được quan tâm. Qua đây cũng t¿o ra cơ sá tiền đề cho chúng tơi có những nhận đßnh bao quát về vÃn đề thß cúng tổ. Những thành quÁ nghiên cứu đã được tinh lác từ nhiều nguồn tài liáu là nền tÁng rÃt quan tráng cho chúng tôi khi nghiên cứu về tín ngưỡng thß

</div>Trang 16<div class="page_container" data-page="16">

cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer. Từ kết q cāa các cơng trình trên đặt ra cho chúng tơi vÃn đề nghiên cứu tín ngưỡng thß cúng tổ tiên trong xã hái đương đ¿i và sự tác đáng cāa xã hái đương đ¿i đến nó, viác nghiên cứu tín ngưỡng thß cúng tổ tiên trong mát há thống các yếu tố vn hố, vai trị cāa các nghi thức thực hành nghi lß trong thß cúng tổ tiên.

1.1.1.2. Các nghiên cứu về tín ngưỡng thß cúng tổ tiên ngưßi Việt trong bối c¿nh đương đại

Viác nghiên cứu tín ngưỡng thß cúng tổ tiên trong xã hái đương đ¿i rÃt được quan tâm trong những thập niên gần đây và được xem xét dưới nhiều khía c¿nh khác nhau. Có rÃt nhiều bài viết đề cập đến vÃn đề này trong cuốn Kỷ yếu Tín ngưỡng thß cúng tổ tiên trong xã hội đương đại (nghiên cứu trưßng hợp tín ngưỡng thß Hùng Vương á Việt Nam) [84]. Dưới đây xin lược thuật mát số bài tiêu biểu:

Bằng phương pháp vận dÿng lý thuyết để lý giÁi biểu hián xã hái, Jo Caust đã dùng quy tắc đ¿o đức cāa MacIntyre để giÁi quyết các câu hỏi nghiên cứu cāa mình trong bài viết <Liáu có thể làm mới cái cũ, hián t¿i và tìm ra mát khn khổ đ¿o đức cho tương lai: vß trí cāa viác thß cúng tổ tiên á Viát Nam= [84, tr. 223-237]. Thông qua bài viết này, tác giÁ làm rõ nhiều khía c¿nh cāa tín ngưỡng thß cúng tổ tiên trong xã hái đương đ¿i từ nhu cầu nái sinh cāa cá nhân thực hián hành vi đến các nhu cầu ngo¿i sinh, viác giáo dÿc truyền thống đ¿o đức và vÃn đề nhận thức cāa giới tr¿ trong tương lai, từ những biến đổi tÃt yếu cho đến những tác đáng không mong muốn cāa xã hái. Hơn nữa, tác giÁ đã nhìn nhận rằng xu hướng coi tráng truyền thống cāa tín ngưỡng thß cúng tổ tiên Ánh hưáng đến phong tÿc đương đ¿i. Như vậy, thơng qua cơng trình này tác giÁ đã đặt vÃn đề nghiên cứu trong hai mặt cāa xã hái. Mát là, sự tác đáng cāa các vÃn đề xã hái đến tín ngưỡng thß cúng tổ tiên. Hai là, tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cũng có những tác đáng ngược l¿i với các vÃn đề cāa xã hái thông qua nhu cầu nái sinh.

Tác giÁ Lương Vn Hy quan tâm đến các vÃn đề kinh tế xã hái trong viác cúng giß ơng bà, tổ tiên. Trong bài viết <Giß tổ tiên và đáng thái kinh tế xã hái: Phân tích so sánh hai cáng đồng nơng thơn Bắc bá và Nam bá= [84, tr.

</div>Trang 17<div class="page_container" data-page="17">

344-13

352]. Tác giÁ đã dùng phương pháp so sánh và phỏng vÃn thực hành giß tổ tiên t¿i hai đßa bàn Hồi Thß (Bắc Bá) và Khánh Hậu (Nam Bá) để phân tích các yếu tố kinh tế - xã hái Ánh hưáng đến giß tổ tiên như: Chia tài sÁn cho ngưßi chßu trách nhiám tổ chức cúng giß, viác tổ chức qui mơ cúng giß phÿ thuác vào yếu tố kinh tế - các mối quan há xã hái, viác tng cưßng cāng cố các mối quan há xã hái giữa các gia đình trong ngày giß. Đáng chú ý là viác anh em chia giß và nguyên nhân dẫn đến vÃn đề này. Theo tác giÁ viác nghiên cứu vn hóa không thể tách ra khỏi các đáng thái kinh tế xã hái.

VÃn đề biến đổi cāa tín ngưỡng thß cúng tổ tiên trong xã đương đ¿i cũng được nhiều tác giÁ quan tâm qua những bài viết sau:

Bằng phương pháp phân tích các giá trß truyền thống trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Viát kết hợp với điền dã phỏng vÃn các há gia đình á Hà Nái, tác giÁ Nguyßn Thß Minh Ngác đã minh chứng những biến đổi cāa

tín ngưỡng thß cúng tổ tiên trong bài viết <Biến đổi cāa tín ngưỡng thß cúng tổ

tiên trong xã hái Viát Nam đương đ¿i= [84, tr. 488-496]. Qua bài viết cho thÃy sự chuyển hóa vai trị cāa ngưßi thß cúng từ nam giới sang nữ giới ngày càng phổ biến, vai trị cāa ngưßi phÿ nữ trong công viác tâm linh ngày càng được đề cao. Sự tác đáng cāa các yếu tố trong xã hái đương đ¿i đã dẫn đến những biến đổi về hình thức và nái dung thß cúng từ nhận thức đến thßi gian và thức thực hành nghi lß. Đây có thể xem là mát cách nhìn nhận mới trong nghiên cứu tín ngưỡng thß cúng tổ tiên.

Cùng xu hướng nghiên cứu biến đổi, trong bài viết <Tín ngưỡng thß cúng tổ tiên – truyền thống và biến đổi (Qua khÁo sát mát số xã ngo¿i thành Hà Nái)= [84, tr. 498-506]. Tác giÁ Trần Đức Ngôn đã dùng phương pháp nghiên

cứu đßnh lượng với 1500 phiếu phỏng vÃn để tổng hợp nghiên cứu. Thơng qua bài viết cho thÃy: Đßi sống kinh tế cāa các há dân ngo¿i thành Hà Nái đã được cÁi thián tốt hơn, đồng thßi nhu cầu đßi sống tâm linh cāa há cũng tng lên và được biểu hián qua viác trang hoàng bàn thß tổ tiên, nâng cao giá trß lß vật, qui mơ tổ chức ngày giß lớn hơn. Tuy nhiên khơng gian thß cúng đã bß thay đổi hồn tồn so với khơng gian truyền thống, thßi gian tổ chức cúng giß cũng bß

</div>Trang 18<div class="page_container" data-page="18">

thay đổi do vÃn đề viác làm và kinh tế. Sự thay đổi này đã làm giÁm đi vai trị giáo dÿc truyền thống gia đình đến thế há con cháu, đồng thßi có nguy cơ thế há tr¿ ngày càng xa rßi ý nghĩa cāa tín ngưỡng thß cúng tổ tiên truyền thống. Qua bài viết <Viác há: tín ngưỡng thß tổ tác, tổ chức xã hái và biến đổi vn hóa= [84, tr. 42-54], tác giÁ Phan Phương Anh đã chỉ ra những biến đổi vn hóa

– xã hái cāa làng xã đương đ¿i. à cÃp đá làng, thiết chế dòng tác đã có nhiều hình thái và ho¿t đáng mới nhằm thể hián tầm quan tráng cāa tín ngưỡng thß tổ tác, xu hướng khoa trương danh thế bằng cách nâng cao giá trß vật chÃt trong viác thß cúng, sưu tầm và bổ sung những giá trß cao quí cho gia phÁ, xu hướng ganh đua về mặt thanh thế cāa các cáng đồng nhỏ theo dòng há trong cùng làng hay các cá nhân trong cùng mát há.

Giáo dÿc truyền thống vn hóa trong xã hái đương đ¿i thơng qua tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cũng được nhiều tác giÁ quan tâm phân tích qua mát số bài viết sau:

Tác giÁ Nguyßn Vn Cương đã đề cập đến vÃn đề giáo dÿc thß cúng tổ tiên trong bài viết <Viác thß cúng tổ tiên và vÃn đề giáo dÿc gia đình= [84, tr. 105-112]. Qua những phân tích về hành vi thực hành thß cúng tổ tiên, tác giÁ đã đi vào phân tích vai trò giáo dÿc cÿ thể như: giáo dÿc chữ nhân, chữ hiếu, chữ lß, chữ tâm. Từ đó khẳng đßnh vai trị quan tráng cāa viác giáo dÿc truyền thống gia đình thơng qua viác tổ chức thß cúng tổ tiên.

Nhóm tác giÁ Lê Hồng Lý – Đào Thế Đức, đã chỉ ra viác phát huy vai trị giáo dÿc trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Viát để xây dựng thành cơng hình tượng vua Hùng và giáo dÿc truyền thống thß Vua tổ. Trong bài viết <Từ tín ngưỡng thß cúng tổ tiên đến giß tổ Hùng Vương – sự cāng cố cáng đồng trước nhu cầu tồn t¿i và phát triển quốc gia= [84, tr. 1048-1060], các tác giÁ đã so sánh giữa tín ngưỡng thß cúng tổ tiên trong gia đình ngưßi Viát với giß tổ Hùng Vương sau đó chỉ ra sự giống nhau về nái dung tổ chức và khác nhau về cÃp đá tổ chức cāa hai hình thức thß cúng tổ tiên. Thông qua bài viết, các tác giÁ chỉ ra sự thành công lớn nhÃt cāa các thế há đi trước là viác khéo léo vận dÿng

</div>Trang 19<div class="page_container" data-page="19">

giá trß truyền thống về nguồn cái trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên để xây dựng thành công biểu tượng chung cho dân tác là vß Vua Tổ.

Bàn về sự biến đổi cāa tín ngưỡng thß cúng tổ tiên trong thßi đ¿i cơng nghiáp hóa hián đ¿i hóa, trong luận vn cao hác Bàn thß tổ tiên của ngưßi Việt á ngoại thành Thành phố Hồ Chí Minh (Trưßng hợp huyện Bình Chánh) [22]

tác giÁ Trần Thß Thanh Đào sau khi khái quát các đặc điểm chung và riêng cāa tín ngưỡng thß cúng tổ tiên trên đßa bàn nghiên cứu so với tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Viát nói chung đã chỉ ra vÃn đề cāa xã hái đương đ¿i đã tác đáng trực tiếp đến tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Viát trên đßa bàn nghiên cứu. Chẳng h¿n như viác thay đổi kết cÃu nhà á làm thay đổi vß trí bàn thß tổ tiên và làm giÁm giá trß giáo dÿc cái nguồn trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên, vÃn đề viác làm cāa gia chā làm thay đổi ngày giß cāa tổ tiên, vÃn đề thßi gian hác tập cāa các thế há con cháu đã làm giÁm đi đối tượng tham gia các nghi lß,… Nhìn chung, tác giÁ cơng trình nhận đßnh rằng sự biến đổi cāa các vÃn đề xã hái đã có những tác đáng trực tiếp đến tín ngưỡng thß cúng tổ tiên.

Kết quÁ nghiên cứu những vÃn đề đương đ¿i cāa tÿc thß cúng tổ tiên á ngưßi Viát t¿i các đßa bàn nghiên cứu cÿ thể sÁ làm cơ sá để luận án xem xét đến vÃn đề đương đ¿i cāa thß cúng tổ tiên á ngưßi Khmer á tỉnh Trà Vinh.

1.1.2.3. Các nghiên cứu về tín ngưỡng thß cúng tổ tiên theo quốc gia, vùng miền, tộc ngưßi

Từ góc độ các quốc gia trong khu vực châu Á, nghiên cứu về Ánh hưáng

cāa các nghi lß thß tổ tiên đến xã hái á Hàn Quốc, tác giÁ Roger L.Janeli có bài viết <Những Ánh hưáng xã hái cāa các nghi lß thß tổ tiên á Hàn Quốc=[84, tr.610-617]. Bài viết cāa tác giÁ chỉ ra rằng, các nghi lß khác nhau về tổ tiên xuÃt phát từ những đáng cơ khác nhau và t¿o thành những kết quÁ khác nhau. Có những nghi lß vừa tng cưßng l¿i vừa chia rÁ tính đồn kết trong dịng há, những nghi lß l¿i biểu hián sự ni dưỡng tình cÁm dân tác mát cách rÃt m¿nh mÁ và sâu sắc. Bên c¿nh đó, viác được quốc tế cơng nhận là <di sÁn= cũng là yếu tố tác đáng trực tiếp đến vÃn đề ni dưỡng lịng tự hào dân tác. Trong bài viết này, tác giÁ quan niám tổ tiên khơng chỉ là những ngưßi có quan há huyết

</div>Trang 20<div class="page_container" data-page="20">

thống mà còn là những vß thần cāa dân tác như Dangun (Dangun là vß thần trong truyền thuyết hình thành ngưßi Hàn Quốc). Đồng thßi nghi lß cho các vß vua cāa triều đ¿i Joeson cũng được xem là nghi lß tổ tiên.

Nghiên cứu về tÿc thß cúng tổ tiên á Thái Lan, tác giÁ Trßnh Hiểu Vân có bài viết <Sự biến chuyển cāa xã hái, tÿc thß cúng tổ tiên và công tác tái dựng bÁn sắc dân tác cāa ngưßi Dai Lue – Qua nghiên cứu trưßng hợp t¿i mát bÁn ngưßi Dai Lue á miền bắc Thái Lan= [84, tr. 754-768]. Trong bài viết này, tác giÁ đã mô tÁ mát cách chi tiết về tÿc thß cúng tổ tiên truyền thống cāa ngưßi Dai Lue. Nét đác đáo nhÃt trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên há là xem linh hồn cāa con ngưßi xuÃt hián ngay từ lúc mới sinh ra và nó được qn lí bái mát thần linh cāa bÁn. Cho đến khi con ngưßi chết đi linh hồn được tổ chức cúng tế mát vài lần và được khai báo với thần linh rằng linh hồn đó khơng cịn là linh hồn cāa bÁn nên không được tồn t¿i trong bÁn. Há quan niám linh hồn sÁ quay trá về với vùng đÃt tổ nơi mà há đã từng sinh sống trước khi đến sinh sống t¿i vùng đÃt hián t¿i (vùng đÃt tổ theo quan niám cāa ngưßi Dai Lue là vùng Xishuangbana cāa Trung Quốc). Thông qua bài viết này tác giÁ cũng nhận đßnh rằng; tập tÿc thß cúng tổ tiên cũng như viác giáo dÿc các thế há thanh niên đã góp phần bÁo tồn nhận thức cāa ngưßi Dai Lue về nguồn gốc cáng đồng cāa tổ tiên cũng như những giá trß vn hố truyền thống đặc sắc cāa há. Truyền thống tôn sùng và thß cúng tổ tiên thể hián sự tơn sùng ngưßi thā lĩnh cāa thßi khai sơn lập đßa cāa tác ngưßi. Vì vậy cho dù ngày nay đa số ngưßi Dai Lue t¿i đßa bàn nghiên cứu đều chưa từng đến Xishuangbanna nhưng há đều tin rằng tác ngưßi và tổ tiên cāa há đều đến từ vùng đÃt Xishangbanna.

Kết quÁ cāa các bài viết đã cho thÃy sự đa d¿ng trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên á mßi quốc gia khơng chỉ là số lượng mà cịn là đối tượng thß cúng cũng như các nghi thức và sự Ánh hưáng cāa các tôn giáo. Thông qua các bài viết đi trước cho chúng tôi những tiền đề nhÃt đßnh khi nghiên cứu về tín ngưỡng thß cúng tổ tiên như: ph¿m vi về đối tượng được khái niám là <tổ tiên=, những tác đáng cāa xã hái đến đối tượng nghiên cứu, những Ánh hưáng cāa hành vi thß cúng tổ tiên đến các vÃn đề xã hái,…

</div>Trang 21<div class="page_container" data-page="21">

Từ góc độ vùng miền và tộc ngưßi, bước đầu tín ngưỡng thß cúng tổ tiên

cāa các tác ngưßi thiểu số đã được đề cập đến trong các cơng trình, bài viết về vn hóa cāa các tác ngưßi thiểu số á các vùng miền đßa phương trên lãnh thổ Viát Nam như sau:

Về các tộc ngưßi á Tây Bắc, có thể kể đến quyển sách Văn hóa các dân tộc Tây Bắc thực trạng và những vÁn đề đặt ra [10] do Trần Vn Bính làm chā

biên là cơng trình khá tiêu biểu nghiên cứu về sự tương tác cāa vn hóa truyền thống và các vÃn đề đương đ¿i á mát khu vực nhÃt đßnh (Tây Bắc) trong đó có tÿc thß cúng tổ tiên. Về ngưßi Mưßng, trong bài <Đặc trưng vn hóa Mưßng= cāa tác giÁ Ngun Ngác Thanh [10, tr. 170-237], tín ngưỡng thß cúng tổ tiên được tác giÁ khÁo tÁ chi tiết thành mát giá trß vn hóa đặc trưng cāa tác ngưßi. Qua đó cho thÃy các đặc trưng vn hóa đác đáo trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Mưßng á Tây Bắc. Tác giÁ cũng khẳng đßnh mát trong những giá trß đác đáo trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Mưßng trên đßa bàn nghiên cứu là <Ngưßi Mưßng khơng có thß cúng hằng nm vào ngày mÃt cāa cha mẹ, ông bà= [10, tr. 225]. Trong bài viết, <Lß hái vn hóa Thái, Mưßng và Mơng thực tr¿ng và thách thức=, [10, tr. 114-128] tác giÁ Đinh Vn Ân đã đề cập đến vÃn đề thß cúng tổ tiên cāa ba tác ngưßi này á góc đá lß tang. Thơng qua miêu tÁ thực hành tang lß cāa ba tác ngưßi, tác giÁ bài viết cho rằng tuy có sự khác nhau về cách thức thực hián nghi lß nhưng mÿc đích chung cāa các tác ngưßi đều nhằm để thể hián sự quan tâm cāa ngưßi cịn sống đối với ngưßi đã qua đßi. Về ngưßi Mơng, bài viết, <Tín ngưỡng, tôn giáo truyền thống cāa dân tác Mông và sự xâm nhập cāa đ¿o Tin lành hián nay= [10, tr.363-376], vÃn đề thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Mơng được tác giÁ Ngơ Hữu ThÁo há thống hóa đồng đẳng với các tín ngưỡng khác như: tơ tem giáo, báo vật giáo và vật linh giáo, thß cúng <Xử ca=, thß cúng ma buồng, thß cúng ma bếp, thß cúng ma cửa, thß cúng ma cát cái, Sa man giáo. Các khía c¿nh cāa thß cúng tổ tiên như: ph¿m vi thß cúng, vß trí đặt bàn thß và thßi gian thực hành nghi lß cũng được tác giÁ giới thiáu và xem tín ngưỡng thß cúng tổ tiên là mát yếu tố quan tráng để phÁn

ánh các đặc trưng về tôn giáo và tín ngưỡng cāa ngưßi Mơng.

</div>Trang 22<div class="page_container" data-page="22">

Ngồi ra, tÿc thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Thái á Tây Bắc cũng đã được so sánh với ngưßi Thái Đen trong cuốn Then gi¿i hạn của ngưßi Thái Trắng á thị xã Mưßng Lay, tỉnh Điện Biên cāa nhóm tác giÁ Ngun Thß n và Vàng Thß

Ngo¿n, trong đó có phần trình bày về tÿc thß cúng bên ngo¿i (cúng nhà bé) khá

đặc sắc cāa ngưßi Thái Trắng [91, tr.28-32]. Bên c¿nh đó, trong bài <Kin pang Một trong đßi sống tín ngưỡng và phong tÿc cāa ngưßi Thái á huyán Tân Un,

tỉnh Lai Châu= tác giÁ Ngun Thß n cịn xem xét tÿc thß cúng tổ tiên cāa

ngưßi Thái thơng qua thực hành nghi lß Kin pang Một và tÿc thß cúng hồn vía

cāa ngưßi sống [85, tr.283-300].

Gần đây tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa mát số tác ngưßi thiểu số t¿i các đßa bàn cÿ thể cũng đã trá thành đề tài nhiều luận vn cao hác. Có thể coi luận

vn cao hác Tục thß cúng tổ tiên của ngưßi Mưßng á xã Bắc Phong, huyện Cao Phong, tỉnh Hịa Bình, cāa Nguyßn Thß Mai Hương [30] là mát đề tài đầu tiên

khÁo sát kỹ về tÿc thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Mưßng á mát đßa bàn nghiên cứu cÿ thể. Tác giÁ đã khÁo sát tÿc thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Mưßng á xã Bắc Phong và chỉ ra sự giao thoa trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Mưßng và ngưßi Kinh. Qua đó cho thÃy tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Mưßng đã bß thay đổi so với truyền thống.

Với các tộc ngưßi ngưßi Tày, Nùng á vùng Đơng Bắc, tÿc thß cúng tổ tiên được tác giÁ Nguyßn Thß Yên trình bày khá tập trung trong cuốn Tín ngưỡng dân gian Tày, Nùng Cÿ thể, vÃn đề thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Tày,

Nùng được tác giÁ đặt trong mÿc giới thiáu về tín ngưỡng thß tổ và coi đó là mát nái dung cơ bÁn trong tín ngưỡng thß tổ cāa ngưßi Tày, Nùng: tổ tiên gia đình, tổ tiên dịng há, thā lĩnh dân tác, tổ ngành nghề, tổ làng,…[ 90, tr.61-66]. Bên c¿nh đó, phần thực hành nghi lß liên quan đến thß cúng tổ tiên trong tang ma cũng đã được đề cập đến qua khÁo sát hai lß thức là <Quyển Đẳm trong đám tang thầy cúng ngưßi Tày= và <Hát thợ trong đám tang cāa ngưßi Tày=, tập trung vào mơ tÁ nghi lß tißn hồn ngưßi chết về cư trú với tổ tiên á trên mưßng Trßi cāa ngưßi Tày, cùng với nó là những biểu hián giao lưu với vn hóa Hán và vn hóa cāa ngưßi Kinh miền xi [90, tr.437-523].

</div>Trang 23<div class="page_container" data-page="23">

Về các tộc ngưßi b¿n địa Tây Ngun, giÁ Trần Đình Thêm có cuốn, Văn hóa các dân tộc Tây Ngun Việt Nam [62]. Trong cơng trình nghiên cứu này,

tÿc thß cúng tổ tiên khơng được giới thiáu như mát chuyên mÿc cÿ thể nhưng tác giÁ đã đề cập đến hai nái dung rÃt quan tráng trong tín ngưỡng về thß cúng tổ tiên cāa các dân tác vùng Tây Nguyên là lß bỏ mÁ và vn hóa nhà mồ, tác giÁ xem đây là mát trong những di sÁn nổi bật cāa vùng. Thơng qua lß bỏ mÁ cho thÃy các dân tác vùng Tây Nguyên quan niám tổ tiên là những ngưßi có cùng chung huyết thống, linh hồn cāa tổ tiên vẫn còn tồn t¿i xung quanh con cháu đến trước khi làm lß bỏ mÁ. Con cháu phÁi chm sóc linh hồn tổ tiên bằng hình thức móm cơm hằng ngày t¿i má. Sau khi làm lß bỏ mÁ xem như linh hồn đã được giÁi thoát và đi đầu thai kiếp khác.

Nhìn chung, về dung lượng các tài liáu nghiên cứu tÿc thß cúng tổ tiên á các tác ngưßi thiểu số t¿i các vùng miền cịn khá ít so với dung lượng tài liáu về tín ngưỡng thß cúng tổ tiên ngưßi Viát. Những nghiên cứu đến vÃn đề giao lưu tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa các tác ngưßi thiểu số đã được quan tâm tuy nhiên viác xem xét các thành tố trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên theo hướng hßn dung vn hóa chưa được đề cập đến.

1.1.2. Các nghiên cứu về giao lưu và tiếp biến văn hóa trong tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên

VÃn đề giao lưu tiếp biến vn hóa trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên là vÃn đề phổ biến đã được các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước đề cập và bàn luận đến trong các nghiên cứu.

Trên thế giới, bàn về phong tÿc thß cúng tổ tiên dưới góc nhìn xã hái hác

tơn giáo có bài viết <Bàn về tÿc thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Thái Trung Quốc dưới góc nhìn xã hái hác tơn giáo – Nghiên cứu trưßng hợp thß cúng các vß thần t¿i gia và thần bÁo há bÁn cāa ngưßi Thái á huyán Mãnh HÁi khu vực Xishuangbanna= cāa nhóm tác giÁ Chu Á và Trương ChÃn Vĩ [84, tr. 31-41]. Từ góc nhìn xã hái hác tơn giáo các tác giÁ giÁi thích hián tượng thß cúng tổ tiên theo ba nhân tố: Nhận thức về sự tồn t¿i cāa linh hồn, tình cÁm về mối quan há huyết thống với tổ tiên cāa mình; lợi ích cāa hành vi thß cúng tổ tiên đối với

</div>Trang 24<div class="page_container" data-page="24">

cáng đồng dân tác. Qua bài viết, nhóm tác giÁ đã chỉ rằng tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Thái đã hình thành trước khi Phật giáo truyền vào. Tín ngưỡng thß cúng tổ tiên Ánh hưáng ráng rãi đến đßi sống tinh thần và vật chÃt cāa ngưßi Thái, đồng thßi là bá phận khơng thể thiếu trong vn hố truyền thống cāa há. Tín ngưỡng thß cúng tổ tiên góp phần duy trì phát triển xã hái nơng nghiáp truyền thống cāa ngưßi Thái, tng cưßng bÁo vá tính đa d¿ng vn hố trong q trình tồn cầu hoá. Tuy nhiên trong bài viết này, <tổ tiên= được nhóm tác giÁ xem xét là các vß gia thần và thần bÁo há bÁn làng.

Tác giÁ Gaura Mancacaritadipura có bài viết <Thß cúng và tơn kính tổ tiên á Inđơnêxia: tín ngưỡng và tập qn, các giá trß vn hố và lßch sử= [84, tr.181-190]. Mÿc đích cāa tác giÁ thơng qua bài viết là phân biát giữa khái niám <thß cúng= và <tơn kính=. Thơng qua kết q nghiên cứu và khÁo sát tác giÁ nhận đßnh viác thß cúng và tơn kính tổ tiên được tìm thÃy á nhiều nơi t¿i Inđơnêxia. Thß cúng tổ tiên bắt nguồn từ phong tÿc truyền thống, trong khi tôn kính tổ tiên bắt nguồn từ các tơn giáo lớn. Trong thực tế, sự dung hợp giữa các yếu tố tôn giáo và phong tÿc tuyền thống đều Ánh hưáng đến viác thß phÿng và tơn kính tổ tiên á Inđơnêxia. Viác thß cúng và tơn kính tổ tiên có liên quan đến di sÁn vn hố phi vật thể vì phong tÿc truyền thống hay lß kỷ niám tơn giáo đều t¿o cho ngưßi tham gia mát ý thức về bÁn sắc và sự kế thừa vn hoá.

Tác giÁ Nguyên Duy Thiáu quan tâm đến sự giao lưu tiếp biến giữa vn hố và tơn giáo qua bài viết <Tÿc thß phÿng tổ tiên cāa ngưßi Lào theo Phật giáo tiểu thừa (theravada)=[84, tr. 639-653]. Trong bài viết này tác giÁ khÁo sát đối tượng được ngưßi Lào quan niám là tổ tiên là những ngưßi có quan há huyết thống, phÿng thß tổ tiên là phÿng thß linh hồn cāa những ngưßi có quan há huyết thống. Thông qua bài viết tác giÁ nhận xét rằng; t¿i những nước mà Phật giáo Theravada được xem là quốc giáo (đương nhiên tác giÁ cũng cho rằng Phật giáo Theravada là quốc giáo á Lào) thì các nghi thức thß phÿng Phật giáo đã có sự Ánh hưáng nhÃt đßnh đối với các tơn giáo bÁn đßa, Phật giáo đã tích hợp tín ngưỡng thß cúng tổ tiên vào các nghi lß cāa mình, các tôn giáo du nhập đã

</div>Trang 25<div class="page_container" data-page="25">

khơng lo¿i bỏ các nghi lß cũng như tơn giáo bÁn đßa mà hồ nhập vào nó để t¿o nên sự đa d¿ng cāa vn hố tác ngưßi.

Tín ngưỡng thß cúng tổ tiên á Nhật BÁn được tác giÁ Vũ Hoa Ngác mô tÁ khá sinh đáng trong bài viết <Thử tìm hiểu phong tÿc thß cúng tổ tiên cāa Viát Nam, Nhật BÁn và Hàn Quốc=[84, tr.475-487]. Tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Nhật cũng có những nét tương đồng với ngưßi Viát. Thông qua bài viết cāa tác giÁ chúng tơi nhận thÃy có những nét tương đồng trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Viát, ngưßi Nhật và ngưßi Hàn Quốc. Tuy nhiên cũng có những khác biát nhÃt đßnh như: Các nghi lß thß cúng tổ tiên á Viát Nam dißn ra mát cách thưßng xun trong khi đó á Hàn Quốc và Nhật BÁn chỉ được tổ chức vào những dßp nhÃt đßnh trong nm (ngày giß, xá tái vong nhân, rằm trung thu,..), viác bày trí bàn thß tổ tiên t¿i Hàn Quốc và Nhật BÁn rÃt cầu kỳ, tính bình đẳng giới trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên được thể hián phóng khống hơn á Nhật BÁn và Hàn Quốc.

à Việt Nam, xem xét tín ngưỡng thß cúng tổ tiên trong mối tương quan

với Phật giáo, tác giÁ Phan Nhật Trinh có cơng trình Sự dung hợp giữa Phật giáo và tín ngưỡng thß cúng tổ tiên của ngưßi Việt hiện nay (Qua kh¿o cứu tại một số chùa á thành phố Hà Nội) [76]. Trên cơ sá vận dÿng các lý thuyết về

giao lưu tiếp biến vn hóa, thống nhÃt các sự kián vn hóa, há thống hóa vn hóa, tác giÁ cơng trình đã cho rằng giữa Phật giáo và tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Viát có nhiều sự dung hợp được thể hián á các khía c¿nh. Kết q cāa cơng trình đã cho thÃy sự dung hợp cāa tín ngưỡng thß cúng tổ tiên và tín ngưỡng tơn giáo trên mát đßa bàn nghiên cứu cÿ thể. Tác giÁ xem sự dung hợp cāa hai đối tượng nghiên cứu (tín ngưỡng thß cúng tổ tiên và Phật giáo) là mát nhu cầu tÃt yếu cāa cuác sống hián đ¿i. Sự dung hợp trên không bắt buác cũng như khơng có sự phÿ thc cāa hai đối tượng nghiên cứu nhưng đó là xu thế mang đến lợi ích chung cho cÁ hai để cuác sống thêm <tốt đßi đẹp đ¿o=.

Bên c¿nh đó tÿc thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Viát qua Ánh hưáng cāa Cơng giáo được tác giÁ Trần Vn Nhàn trình bày khá cÿ thể và chi tiết t¿i mát đßa bàn nghiên cứu á Nghá An thông qua luận vn cao hác Tục hiếu kính tổ tiên của

</div>Trang 26<div class="page_container" data-page="26">

ngưßi Cơng giáo vùng Trung bộ Việt Nam (Qua nghiên cứu làng đạo Quy Chính, xã Vân Diên, huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An), [54]. Thành công cāa tác

giÁ đã cung cÃp cho ngưßi đác mát khía c¿nh khác trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên là sự Ánh hưáng cāa tôn giáo đến vÃn đề hiếu kính tổ tiên, nó khơng chỉ theo qui đßnh cāa đ¿o đức gia đình gia tác mà cịn theo qui đßnh cāa tơn giáo mà cáng đồng tơn sùng, tÿc hiếu kính tổ tiên là kết quÁ cāa sự tương tác giữa tôn giáo và chā thể vn hóa bÁn đßa (làng đ¿o Quy Chính). Tác giÁ cũng nhận đßnh nguyên nhân biến đổi cāa tÿc hiếu kính tổ tiên là do nền kinh tế thß trưßng và xu thế tồn cầu hóa, xu hướng bÁo tồn vn hóa dân tác.

Tác giÁ Lương Vn Sáu trong luận vn cao hác Tục thß cúng tổ tiên của ngưßi Việt Nam bộ [55], Thơng qua cơng trình này, tác giÁ cho rằng tín ngưỡng

thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Viát á Nam bá chßu Ánh hưáng từ tư tưáng coi tráng gia đình, lÃy gia đình làm gốc trong triết lý cāa Nho giáo được ngưßi Hoa mang đến. <Khi Nho giáo thâm nhập vào xã hái ngưßi Viát đã góp phần làm nâng cao, há thống hóa và làm sâu sắc hơn phong tÿc thß cúng tổ tiên; nghi thức cúng giß, tang ma đều phỏng theo Nho giáo= [55, tr 79]. Tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Viát Nam bá chßu Ánh hưáng từ tính chÃt huyền bí, thốt tÿc trong Đ¿o giáo, viác tập hợp con cháu về nhà cúng ông bà, mßi các thầy sư về tÿng kinh cầu cho ơng bà tổ tiên được siêu thốt, đi chùa cúng viếng để cầu phước cho tổ tiên là chßu Ánh hưáng từ vn hóa cāa ngưßi Khmer. Tư tưáng từ bi hỉ xÁ cāa Phật giáo là yếu tố đã t¿o nên Ánh hưáng m¿nh mÁ đến quan niám và nghi thức thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Viát á Nam bá. Bên c¿nh đó, tác giÁ còn đề cập đến sự tác đáng cāa xã hái đương đ¿i đến yếu tố truyền thống trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Viát á Nam bá.

Sự giao lưu tiếp biến vn hoá thơng qua tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cũng thể hián qua cơng trình Triết học trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên của ngưßi Việt á Nam bộ cāa tác giÁ Lê Thß Son [56]. Với kết cÃu hai chương, tác giÁ cho

thÃy dißn biến cāa quá trình lßch sử hình thành vùng đÃt và cư dân Nam bá đã t¿o nên sắc thái riêng cāa tÿc thß cúng tổ tiên. Theo tác giÁ, ngưßi Viát đã tiếp thu tư tưáng coi tráng chữ hiếu trong Nho giáo để nâng lên thành đ¿o hiếu, tiếp

</div>Trang 27<div class="page_container" data-page="27">

thu các qui đßnh khắt khe cāa Nho giáo về tang ma, thß cúng tổ tiên để sáng t¿o thành các nghi thức trong thß cúng tổ tiên. Ngưßi Viát đã tiếp thu các yếu tố ma thuật huyền bí cāa Đ¿o giáo để sáng t¿o ra thế giới thứ hai cho ông bà tổ tiên và suy dißn các vật chÃt cần có trong nghi lß. Sự Ánh hưáng cāa vn hóa Khmer đến tín ngưỡng thß cúng tổ tiên thể hián qua quan niám về linh hồn và gửi linh hồn vào chùa. Sự Ánh hưáng các yếu tố cāa vn hóa Ân Đá thơng qua Phật giáo. Ành hưáng nền vn hóa Chm thơng qua quan niám ơng bà tổ tiên có khÁ nng phù há cho con cháu, tÿc má cửa mÁ, sự quÃy phá cāa linh hồn. Qua cơng trình, tác giÁ đã má ra mát hướng nghiên cứu khác về tín ngưỡng thß cúng tổ tiên đó là cách nhìn vÃn đề dưới góc đá triết hác.

Qua các cơng trình trên giúp chúng tơi nhận đßnh rằng: Khi xem xét tín ngưỡng thß cúng tổ tiên trong mối quan há cáng cư cần quan tâm đến các yếu tố vn hố được hßn dung trong q trình giao lưu tiếp biến vn hố. Thơng qua đó gợi má vÃn đề phÁi đặt tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer á Trà Vinh trong sự tương tác nhiều chiều cāa các tác ngưßi cáng cự trên đßa bàn nghiên cứu.

1.1.3. Nghiên cứu tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Khmer

Tín ngưỡng thß cúng tổ tiên là thành tựu vn hóa song hành với lßch sử hình thành tác ngưßi. Để ổn đßnh t¿i vùng đÃt Trà Vinh nói riêng và Nam bá nói chung là cÁ mát q trình di cư và đÃu tranh với thiên nhiên và cuác sống xã hái để tồn t¿i. Do vậy, tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer được biểu hián khá đa d¿ng và phong phú. Chính vì lÁ đó, trong các cơng trình nghiên cứu về vn hóa Khmer tín ngưỡng thß cúng tổ tiên được trình bày từ các góc đá tiếp cận khác nhau.

Từ góc độ lễ hội, có thể kể đến cuốn, Văn hóa ngưßi Khmer vùng Đồng bằng sơng Cửu Long [48] do tác giÁ Trưßng Lưu làm chā biên được xem như

mát tư liáu khá đầy đā về vn hóa cāa ngưßi Khmer Nam bá. VÃn đề thß cúng tổ tiên được tác giÁ Đặng Vũ Thß ThÁo đề cập trong mÁng nghiên cứu về há thống lß hái cāa ngưßi Khmer á vùng đồng bằng sơng Cửu Long. Lß cúng ơng bà (đơlta) được tác giÁ miêu tÁ rÃt chi tiết qua các ngày tổ chức và các nghi thức tổ chức. Tuy nhiên, đây chỉ là lß cúng ơng bà trong thực hành thß cúng tổ tiên

</div>Trang 28<div class="page_container" data-page="28">

cāa ngưßi Khmer Nam bá. Mát nghi lß khác trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer là lß tang được tác giÁ Th¿ch Voi đề cập đến á chương thứ 4 cāa cơng trình. à phần này, tác giÁ đã dựa vào các tư liáu lßch sử và quan sát cách thực hián nghi lß trong tang ma để giÁi thích ý nghĩa cāa viác thß cúng ơng bà, thßi gian, cách thức thực hián nghi lß. Tác giÁ cũng đã đưa ra được những cứ liáu tôn giáo để giÁi thích quan niám cāa ngưßi Khmer về mối liên há giữa ngưßi cịn sống và linh hồn cāa ngưßi đã kht.

Nm 1998, cơng trình Tìm hiểu vốn văn hóa dân tộc Khmer Nam Bộ [81]

được Vián Vn hóa kết hợp với nhà xuÃt bÁn tổng hợp tỉnh Hậu Giang xuÃt bÁn. VÃn đề thß cúng tổ tiên được giới thiáu trong phần nghiên cứu phong tÿc lß nghi cāa ngưßi Khmer đồng bằng sơng Cửu Long. Tác giÁ giới thiáu chi tiết về lß cúng ơng bà (Đơlta) cāa ngưßi Khmer á các khía c¿nh như thßi gian, đối tượng và cách thức thực hành nghi lß. Tuy nhiên tác giÁ xem xét vÃn đề dưới góc nhìn lß hái và xem đây là mát trong 3 lß hái lớn trong nm cāa ngưßi Khmer.

Nghiên cứu về ngưßi Khmer Nam bá không thể không nhắc đến tác giÁ Trần Vn Bổn, cơng trình Một số lễ tục dân gian ngưßi Khmer á Đồng bằng sơng Cửu Long [13] cāa ông là mát dÃu Ãn quan tráng nghiên cứu về các lß tÿc

dân gian cāa ngưßi Khmer Nam bá. Trong cơng trình này tác giÁ khơng dành riêng mát nái dung nghiên cứu về tín ngưỡng thß cúng tổ tiên mà xếp vào nái dung phần nghiên cứu về lß tÿc vịng đßi. Thơng qua cơng trình này, ngưßi đác hình dung được tÿc thß cúng ơng bà cāa ngưßi Khmer qua các lß: chúc thá, tang lß, lß giß, cầu siêu, đ¿i cầu siêu, lß ơng bà. Tác giÁ xem xét nguồn gốc cāa tÿc thß cúng tổ tiên qua mát truyền thuyết Phật giáo từ đó giÁi thích các nghi thức thực hián nghi lß trong ngày lß Đơlta cāa ngưßi Khmer.

Qua những cơng trình được đề cập trên chúng tơi nhận thÃy có mát xu hướng chung là: Tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer cịn được nhiều nghiên cứu xem đó là lß hái truyền thống cāa tác ngưßi. Trong đó có mát số tác giÁ xem đó là lß hái tơn giáo, mát số tác giÁ xem đó là lß tÿc dân gian. Cũng cần nói rõ rằng các tác giÁ khơng lÃy hồn tồn các biểu hián cāa tín ngưỡng thß cúng tổ tiên để xếp vào phần lß hái mà chỉ lÃy mát biểu hián trong há thống

</div>Trang 29<div class="page_container" data-page="29">

các thành tố cÃu thành tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer là lß cúng ơng bà (Lß Đơlta).

Từ góc độ so sánh đối chiếu, trong thßi gian gần đây mát số cơng trình

nghiên cứu đã há thống hóa đầy đā hơn về tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer. Cách há thống hóa này má ra mát hướng nghiên cứu mới trong nghiên cứu về vn hóa cāa ngưßi Khmer và đặt ra nhiều vÃn đề trong nghiên cứu thß cúng tổ tiên cāa các tác ngưßi thiểu số.

Tiêu biểu cho hướng nghiên cứu này là cuốn, Tín ngưỡng dân gian á Thành phố Hồ Chí Minh [9] cāa tác giÁ Võ Thanh Bằng cùng các cáng sự. Đây

được xem là cơng trình đầu tiên há thống hóa tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer thành mát chuyên đề nghiên cứu. Các tác giÁ tập trung vào các vÃn đề; thß phÿng phÿ tổ và cha mẹ, lß bái cúng dưßng, lß giß, vÃn đề hương hỏa để làm sáng tỏ tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer. Cơng trình mang tính chÃt giới thiáu về tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer á Thành phố Hồ Chí Minh nhưng trong các nái dung cāa tín ngưỡng tác giÁ đặt trong sự so sánh với tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Viát trên đßa bàn nghiên cứu. Qua đó cho thÃy những đặc trưng riêng trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer.

Quyển Văn hóa Khmer Nam bộ nét đẹp trong b¿n sắc văn hóa Việt Nam

[26] do Ph¿m Thß Phương H¿nh làm chā biên là mát cơng trình khá qui mơ về vn hóa Khmer Nam bá. Trong đó, tín ngưỡng thß cúng tổ tiên được đề cập trong phần nghiên cứu về lß hái, nhóm tác giÁ tập trung khai thác lß hái Đơlta (lß cúng ơng bà) cāa ngưßi Khmer để so sánh với lß Vu Lan cāa ngưßi Kinh. Bằng viác đặc tÁ các biểu hián cāa lß Đơlta, các tác giÁ đã rút ra được ý nghĩa cāa lß hái cũng như quan niám cāa ngưßi thực hành nghi lß. Tuy chỉ chán hai lß hái có liên quan đến tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa hai tác ngưßi để làm đối tượng so sánh nhưng phương pháp nghiên cứu này đã làm nổi bật giá trß ý nghĩa cāa quan niám hiếu đ¿o trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa cÁ hai tác ngưßi. Gần đây nhÃt, trong luận vn cao hác ngành vn hóa hác, So sánh tục thß

cúng tổ tiên giữa ngưßi Việt với ngưßi Khmer á huyện Trà Ôn, tỉnh Vinh Long

</div>Trang 30<div class="page_container" data-page="30">

[25] tác giÁ Ph¿m Trưßng Giang đã há thống l¿i tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer mát cách khá đầy đā để từ đó làm cơ sá so sánh với tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Kinh t¿i đßa bàn cÿ thể là huyán Trà Ơn, tỉnh Vĩnh Long. Thành cơng cāa cơng trình là chỉ ra được những nét tương đồng và khác biát giữa tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa hai tác ngưßi từ quan niám, mÿc đích, cách thức thực hành nghi lß.

Phần lớn các cơng trình nói trên thưßng đề cập đến mát hoặc mát số lß nghi trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên để làm nổi bật đặc trưng vn hóa cāa tác ngưßi Khmer. Mát số cơng trình đã há thống hóa l¿i các lß nghi trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer sau đó đặt trong phép so sánh đối chiếu với tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Kinh để tìm ra sự giống và khác nhau cāa lo¿i hình tín ngưỡng này á hai tác ngưßi. Qua đó cho thÃy vÃn đề hßn dung vn hóa thơng qua tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer cịn là vÃn đề bỏ ngỏ chưa được đề cập.

1.1.4. Nhận xét chung

Từ viác khÁo cứu các nguồn tài liáu đi trước nghiên cứu về tín ngưỡng thß cúng tổ tiên có thể rút ra những nhận xét như sau:

Thứ nhÁt, các cơng trình chán tín ngưỡng thß cúng tổ tiên để làm đối tượng

nghiên cứu đã có đóng góp á rÃt nhiều góc nhìn khác nhau. Ngồi những cơng trình khÁo tÁ về tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Kinh nhằm góp phần làm phong phú và đa d¿ng cho bức tranh vn hóa cāa dân tác Viát, các cơng trình thiên về nghiên cứu tín ngưỡng thß cúng tổ tiên trong bối cÁnh xã hái đương đ¿i đã cho thÃy sự tác đáng cāa các yếu tố xã hái đến quan niám và thực hành nghi lß trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên đồng thßi nhu cầu nái sinh cāa tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cũng trá thành yếu tố tác đáng đến hành vi xã hái cāa chā thể thß cúng và những đối tượng có liên quan. Bên c¿nh đó, các cơng trình nghiên cứu về tín ngưỡng thß cúng tổ tiên t¿i các vùng miền khác nhau cũng cho thÃy sự Ánh hưáng cāa đßa bàn nghiên cứu đến tín ngưỡng thß cúng tổ tiên, quan niám về nguồn gốc hay quê hương cāa tổ tiên cũng Ánh hưáng đến tâm lý và hành vi cāa chā thể thực hián hành vi thß cũng tổ tiên. Thơng qua kết q cāa các cơng

</div>Trang 31<div class="page_container" data-page="31">

trình trên giúp chúng tôi lưu ý về sự giao lưu tương tác giữa tín ngưỡng thß cúng tổ tiên với các yếu tố vn hoá xã hái cũng như cần quan tâm đến yếu tố nái sinh cāa tín ngưỡng thß cúng tổ tiên.

Thứ hai, Các cơng trình về giao lưu tiến biến vn hố trong tín ngưỡng

thß cúng tổ tiên đã t¿o nên mát há thống tư liáu về quá trình hình thành cũng như đặc trưng vn hố trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa các tác ngưßi khác nhau. Sự giao lưu tiếp biến khơng chỉ dißn ra á các hình thức tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa các tác ngưßi với nhau mà cịn có sự giao lưu với vn hố bÁn đßa và tơn giáo du nhập. Sự giao lưu tiếp biến giữa tín ngưỡng thß cúng tổ tiên với các tôn giáo là cơ sá quan tráng để chúng tôi quan tâm đến mối quan há cāa tôn giáo với đối tượng nghiên cứu cāa đề tài. Bên c¿nh đó, viác xem xét sự biến đổi cāa tín ngưỡng thß cúng tổ tiên dưới sự tác đáng cāa các yếu tố xã hái hay xem tín ngưỡng thß cúng tổ tiên là kết q cāa q trình giao lưu vn hóa cāa các tác ngưßi đã t¿o ra tiền đề để chúng tôi quan tâm đến các vÃn đề đương đ¿i trong quá trình nghiên cứu. Cùng với xu hướng nghiên cứu tín ngưỡng thß cúng tổ tiên theo đßa bàn, tác ngưßi, giao lưu tiếp biến viác nghiên cứu tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa các tác ngưßi thiểu số cũng đã được nhiều tác giÁ quan tâm. Ngồi những cơng trình, bài viết chỉ đơn thuần giới thiáu đặc trưng tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa mát tác ngưßi bằng phương pháp thực đßa cịn có những cơng trình tìm ra các đặc trưng vn hóa chung cāa mát hoặc nhiều tác ngưßi thơng qua so sánh tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa há. Thông qua hướng nghiên cứu so sánh để tìm ra sự tương quan cāa các đối tượng nghiên cứu t¿o nền móng để chúng tôi lưu ý đến sự tương đồng cāa các yếu tố vn hóa cáng đồng và bÁn đßa trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer t¿i Trà Vinh.

Thứ ba, trong các cơng trình nghiên cứu về tín ngưỡng thß cúng tổ tiên

cāa ngưßi Khmer đã được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm. Theo nhận đßnh cāa chúng tơi các cơng trình này nổi trái á hai xu hướng. Xu hướng xem tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer là mát lß hái cāa cáng đồng hoặc lß hái tơn giáo. Hướng nghiên cứu này chỉ tập trung vào lß cúng ơng bà (Lß Đơlta) cāa ngưßi Khmer để miêu tÁ và giới thiáu đặc trưng vn hóa tác ngưßi. Xu hướng

</div>Trang 32<div class="page_container" data-page="32">

thứ hai là há thống hóa l¿i tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer và đặt trong sự so sánh với ngưßi Kinh trên cùng mát đßa bàn nghiên cứu. Kết quÁ cāa hướng nghiên cứu này là chỉ ra những yếu tố giao lưu giữa hai nền vn hóa cáng cư Kinh – Khmer. Trong nhóm các cơng trình này cho thÃy mát vÃn đề cịn bỏ ngỏ như: Những biểu hián cāa tơn giáo trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên, sự gắn bó giữa tín ngưỡng thß cúng tổ tiên với Phật giáo Nam tông, sự phÿ thuác lẫn nhau giữa tơn giáo và tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer, sự hßn dung các thành tố vn hóa trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer.

Thứ tư, nhìn tổng thể thì vÃn đề giao lưu vn hóa trong tín ngưỡng thß

cúng tổ tiên cāa ngưßi Kinh và các tác ngưßi thiểu số đã được thực hián á mức đá đánh giá những giá trß vn hóa truyền thống đã bß tác đáng cāa các yếu tố vn hóa khác hoặc sự tác đáng cāa xã hái làm nó biến đổi. Bên c¿nh đó cũng có những cơng trình đề cập đến sự xâm nhập và Ánh hưáng cāa tôn giáo đến tín ngưỡng thß cúng tổ tiên. Tuy nhiên viác há thống hóa tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa tác ngưßi Khmer cũng như phân tích sự tương tác giữa tơn giáo với tín ngưỡng thß cúng tổ tiên, sự hßn dung các giá trß vn hoá trong cùng mát hián tượng vn hoá vẫn còn là mát vÃn đề bỏ ngỏ để chúng tôi quan tâm và thực hián. Từ những phân tích trên chúng tơi nhận thÃy cịn mát số vÃn đề mà đề tài cần hướng tới:

Vận dÿng hướng nghiên cứu giao lưu tiếp biến để tìm hiểu sự hßn dung vn hố trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer á Trà Vinh.

Há thống l¿i tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer trên mát đßa bàn cÿ thể là tỉnh Trà Vinh

Tìm hiểu hián tượng hßn dung các giá trß vn hố trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer t¿i Trà Vinh thơng qua thực hành thß cúng tổ tiên. Sự tác đáng cāa các vÃn đề đương đ¿i đến tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer t¿i Trà Vinh.

</div>Trang 33<div class="page_container" data-page="33">

1.2. CÂ sỗ lý lun

1.2.1. Giới thuyết một số khái niệm

1.1.1.1. Khái niệm Nhân sinh quan

Theo giÁi thích trong cuốn Từ điển Bách khoa Việt Nam thì: Nhân sinh

quan là mát bá phận cāa thế giới quan (hiểu theo nghĩa ráng), gồm những quan niám về cuác sống cāa con ngưßi: lÁ sống cāa con ngưßi là gì? Mÿc đích, giá trß, ý nghĩa cāa cc sống con ngưßi ra sao và sống như thế nào cho xứng đáng? TrÁ lßi những câu hỏi đó là nhân sinh quan. BÃt kì ngưßi nào cũng có quan niám cāa mình về cc sống. Trong đßi thưßng, đó là nhân sinh quan tự phát, <ngây thơ= cāa đ¿i chúng; các nhà tư tưáng khái quát những quan điểm Ãy, nâng lên thành lí luận, t¿o ra nhân sinh quan tự giác, mang tính nguyên lý triết hác. Nhân sinh quan phÁn ánh tồn t¿i xã hái cāa con ngưßi. Nái dung cāa nó biểu hián những nhu cầu, lợi ích, khát váng và hồi bão cāa con ngưßi trong mßi chế đá cÿ thể [2, tr. 325 – 326].

Bàn về ph¿m trù nhân sinh quan, các nhà triết hác phương Tây quan tâm đến khía c¿nh khoa hác tự nhiên hoặc ho¿t đáng lý tính cāa con ngưßi để lý giÁi bÁn chÃt cāa con ngưßi và các vÃn đề khác có liên quan. Nếu các nhà triết hác duy tâm giÁi thích bÁn chÃt lý tính cāa con ngưßi thì các nhà triết hác duy vật đưa ra quan niám về bÁn chÃt vật chÃt cāa con ngưßi, coi con ngưßi cũng như mái vật khác trong giới tự nhiên khơng có gì là huyền bí, con ngưßi cũng được cÃu t¿o từ các thể cāa vật chÃt.

Chúng tôi nhận thÃy rằng, đối với các quốc gia phương Đơng trong đó có Viát Nam thưßng hay sử dÿng các khái niám: nhân sinh quan, triết lý nhân sinh, đ¿o đức làm ngưßi, đ¿o lý theo hướng nghĩa tương tự nhau. Nhưng thực chÃt đó là những hình thức biểu hián cāa nhân sinh quan với mÿc đích giáo dÿc con ngưßi, khích lá cá nhân hay cáng đồng hiểu và vận dÿng các giá trß, sắc thái khác nhau cāa nhân sinh quan.

Từ những quan điểm và cách lý giÁi trên, chúng tôi t¿m hiểu mát cách khái quát nhÃt về nhân sinh quan sử dÿng trong luận án này là: nhân sinh quan là quan

niệm về con ngưßi và cuộc sống của con ngưßi, mục đích và giá trị của cuộc sống.

</div>Trang 34<div class="page_container" data-page="34">

1.1.1.2. Khái niệm vũ trụ quan

Trong Từ điển Tiếng Viát, tác giÁ Bùi Quang Tßnh và Bùi Thß Tuyết Khanh cho rằng vũ trÿ quan <là quan niám về vũ trÿ=[69, tr.992]. Khi bàn luận vÃn đề quan niám về vũ trÿ trong thần tho¿i Viát Nam tác giÁ Ph¿m Vn Hùng quan niám rằng vũ trÿ quan cāa con ngưßi được biểu hián trong nhiều lĩnh vực khác nhau. Trong thần tho¿i Viát Nam, quan niám về sự hình thành cāa vũ trÿ thể hián qua ba thßi kỳ: Thßi kỳ hßn mang; thßi kỳ vũ trÿ hình thành cịn khiếm khuyết; thßi kỳ vũ trÿ ổn đßnh và hài hòa;, Quan niám về các yếu tố hợp thành vũ trÿ gồm có: Trßi, đÃt và nước. Khi nghiên cứu về bÁn chÃt cāa các yếu tố hình thành nên vũ trÿ trong quan niám cāa phương Đơng nói chung và cāa Viát Nam nói riêng, Giáo sư Trần Ngác Thêm cho rằng <Trong cuác sống, dân tác nào cũng va ch¿m với những cặp đối lập <Trßi – đÃt=, <đực – cái= , <nóng – l¿nh=, <cao – thÃp==,…[61, tr. 52] trên cá sá sự hợp nhÃt cāa những cặp đối lập này mà hình thành nên vũ trÿ. Cũng từ sự tương tác cāa các cập đơi này đã hình thành nên bá tam tài thiên – đßa – nhân trong cÃu trúc vũ trÿ. Theo ông Tam tài <là tên gái xuÃt hián về sau dùng để gái sự vận dÿng cÿ thể mát quan niám triết lý cổ xưa về cÃu trúc không gian vũ trÿ dưới d¿ng mơ hình ba yếu tố=[61, tr.62]. Như vậy, khi đề cập đến vÃn đề vũ trÿ quan là đề cập đến vÃn đề quan niám cāa con ngưßi về khơng gian và thßi gian vũ trÿ. Trong đó á mßi tác ngưßi có niềm tin khác nhau về sự tồn t¿i cāa mình tronghá thống các khơng gian nhÃt đßnh. Thơng quan những ứng xử xã hái và những nghi lß trong cuác sống thưßng nhật có thể thÃy được quan niám cāa mßi tác ngưßi về sự tồn t¿i cāa vũ trÿ. Trong khuôn khổ cāa mát luận án, tác giÁ khơng đi tìm quan niám cāa ngưßi Khmer về quá trình hình thành cāa vũ trÿ hay các yếu tố hợp thành vũ trÿ mà thông qua những biểu hián cāa tín ngưỡng thß cúng tổ tiên, tác giÁ quan tâm đến quan niám cāa ngưßi Khmer về khơng gian vũ trÿ mà con ngưßi đang tồn t¿i cũng như các đối tượng tồn t¿i trong không gian Ãy.

1.2.1.1. Khái niệm tổ tiên và quan niệm về tổ tiên của ngưßi Khmer

Để giÁi quyết vÃn đề về quan niám tổ tiên cāa ngưßi Khmer trong luận án này, chúng tôi thực hián bước xác đßnh nái hàm cāa khái niám tổ tiên. Thơng

</div>Trang 35<div class="page_container" data-page="35">

qua tổng hợp các nghiên cứu đi trước về thß cúng tổ tiên chúng tơi nhận thÃy có nhiều quan niám khác nhau về tổ tiên như: xem tổ tiên là những ngưßi có quan há huyết thống, tổ tiên là tổ làng, tổ tiên là tổ nghề và tổ nước,….. Chẳng h¿n theo tác giÁ Lê Đức H¿nh thì: <Khi hiểu tổ tiên là những ngưßi đã khuÃt, nếu chỉ đơn thuần là những ngưßi thân trong dịng há, gia đình, viác thß cúng có sự khác nhau giữa các nhóm tác ngưßi. Khi hiểu tổ tiên là những ngưßi đã mÃt, bao gồm cÁ những ngưßi ngồi dịng tác, như những ngưßi có cơng với làng nước, thì viác thß cúng cũng có sự khác nhau= [84, tr. 237-238].

Bàn về bÁn chÃt cāa tín ngưỡng ngưỡng và vần đề tổ tiên, tác giÁ Ngô Đức Thßnh khơng phā nhận quan điểm trên. Tuy nhiên, theo ơng nếu vận dÿng hồn tồn quan điểm trên thì khái niám về tổ tiên sÁ được má ráng ra rÃt nhiều và không phân biát rõ ràng vì <Trong thực tế, rÃt nhiều bậc tổ làng (tiền hiền khai Ãp, hậu hiền khai cơ) được tơn sùng là Thành hồng cai qn khơng gian thiêng liêng cāa làng. Trong số các thần Thành hồng cũng có mát số nghề= [64, tr. 31]. Cũng theo tác giÁ khái niám <tổ tiên= nên được giới h¿n trong trÿc huyết thống theo mối quan há thân tác tổ nhà tổ há hoặc có thể má ráng hơn là vß thần tổ cāa nước – vua Hùng theo quan niám hình thành tác ngưßi trong truyền thuyết cāa ngưßi Viát.

Đúc kết từ những quan điểm trên để vận dÿng vào luận án, chúng tôi giới h¿n khái niám <tổ tiên= trong tiêu chí quan há huyết thống, quan há thân tác. Mặt khác, khi chán giớn h¿n trên chúng tôn nhằm phân biát khái niám <tổ tiên= với khái niám <tổ tiên – Tôtem giáo= được phổ biến á nhiều tác ngưßi. Trong lßch sử vn hố tín ngưỡng cho thÃy tín ngưỡng thß <tổ tiên – Tơtem giáo= được ra đßi khá sớm. Các thß tác tôn sùng mát biểu tượng Tôtem như tổ tiên cāa mình, đó có thể là biểu tượng thực vật, đáng vật hoặc nữa ngưßi, nữa vật. Theo tác giÁ Ngơ Đức Thßnh tÿc lá cāa mát tác ngưßi cũng được xem là biểu hián cāa hình thức tôn sùng tổ tiên theo Tôtem giáo <Mát vài tác ngưßi á Tây Nguyên vốn có tÿc <cà răng= như dÃu Ãn về sự mong muốn có hình dáng gần

gũi với đặc trưng cāa tổ tiên (loài vật nhai l¿i)=[64, tr. 32]. Trong luận án này

</div>Trang 36<div class="page_container" data-page="36">

chúng tôi xem xét đối tượng được khái niám là <tổ tiên= trong tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer theo tiêu chí huyết thống thân tác.

Thật vậy, trong thực tế ngưßi Khmer á Trà Vinh quan niám tổ tiên là những ngưßi có quan há huyết thống. Ngưßi Khmer gái là <tổ tiên= là chỉ các linh hồn cāa ngưßi đã qua đßi có mối quan há huyết thống với ngưßi thß cúng và những ngưßi có cùng chung huyết thống với ngưßi thß cúng. Trong mối quan há huyết thống với <tổ tiên=, ngưßi Khmer khơng phân biát thứ bậc, chi há, bên nái hay bên ngo¿i. Những ngưßi có cùng chung huyết thống với ngưßi đã kht thì có trách nhiám thß cúng t¿o phước cho linh hồn và cho chính há.

1.2.1.3. Khái niệm tín ngưỡng và tín ngưỡng thß cúng tổ tiên

Hián nay, khái niám tín ngưỡng vẫn chưa được thống nhÃt về quan điểm cāa nhiều nhà nghiên cứu, từ kết quÁ tổng hợp cho thÃy có ba nhóm quan niám về tín ngưỡng như sau:

Thứ nhÁt, mát số nhà nghiên cứu quan niám rằng tín ngưỡng và tơn giáo

là hai đối tượng nghiên cứu khác nhau. Tiêu biểu như quan niám cāa Ngơ Đức Thßnh. Theo Ơng cần phân biát giữa tơn giáo và tín ngưỡng với nhiều tiêu chí để thÃy sự khác nhau như: Tín ngưỡng - chưa có há thống giáo lý, mà chỉ mới có các huyền tho¿i, thần tích, truyền thuyết; chưa thành há thống thần đián cịn mang tính chÃt đa thần, tÁn m¿n; cịn có sự hịa nhập nhÃt đßnh giữa thế giới thần linh và con ngưßi; chưa mang tính cứu thế, gắn với cá nhân và cáng đồng làng xã; chưa thành giáo hái; nơi thß cúng và nghi lß cịn phân tán và chưa qui ước chặt chÁ, mang tính chÃt dân gian, gắn với đßi sống nơng dân. Trong khí đó, tơn giáo đã có há thống giáo lý, kinh điển thể hián quan niám vũ trÿ và nhân sinh; truyền thÿ qua hác tập á các tu vián, thánh đưßng; thần đián đã thành há thống dưới d¿ng đa thần hay nhÃt thần giáo, tách biát thế giới thần linh và con ngưßi; xt hián hình thức <cứu thế=; tổ chức giáo hái, hái đoàn khá chặt chÁ, hình thành há thống giáo chức; nơi thß cúng riêng, nghi lß thß cúng chặt chÁ, khơng mang tính dân gian, có chng chỉ là sự biến d¿ng theo kiểu dân gian hóa,…Từ sự phân biát trên, tác giÁ Ngơ Đức Thßnh đã đưa ra quan điểm cāa mình <Chúng tơi sử dÿng khái niám tín ngưỡng với tư cách như mát hình thức

</div>Trang 37<div class="page_container" data-page="37">

thể hián niềm tin vào cái thiêng liêng cāa con ngưßi, cāa mát cáng đồng ngưßi nào đó á mát trình đá phát triển xã hái cÿ thể=[64, tr. 11]

Thứ hai, quan niám cāa những nhà nghiên cứu cho rằng tín ngưỡng cũng

là tôn giáo. Tiêu biểu như quan niám cāa Đặng Nghiêm V¿n. Trong bài viết

<Tơn giáo hay tín ngưỡng=, tác giÁ nhận đßnh <Thuật ngữ tơn giáo bao gồm nhiều mức đá, nhiều sắc thái. Nếu ta coi tôn giáo là niềm tin vào ĐÃng tối cao tuyát đối, đầy lớn lao và hồn hÁo= thì < ta phÁi nói Viát Nam khơng có tơn giáo=. Bái lÁ, theo phân tích cāa ơng á Viát Nam có những tơn giáo mà ngưßi sáng lập khơng phÁi là đÃng tối cao. Mát khía c¿nh khác là cách hiểu cāa ngưßi phương Tây về khái niám tín ngưỡng <Khi ta nói tín ngưỡng, ngưßi Châu Âu hiểu rằng đó là niềm tin nói chung (bilief, bilieves (Anh), verơvanhie (Nga) hay croyace religieuse (Pháp),…). Có thể hiểu belief…là tín ngưỡng và cũng là tơn giáo nên khi nói tự do tín ngưỡng thưßng được dßch ra tiếng Pháp là liberté de la religion, tự do tơn giáo=. Theo tác giÁ <Có ngưßi phân biát tín ngưỡng là mát tơn giáo khơng có tổ chức, l¿i gán cho đó là ý cāa C. Mác, Ph. ngghen là không đúng= hơn nữa, nếu phân biát tơn giáo với tín ngưỡng với các tiêu chí đã đưa ra thì <Vậy lÁ nào những tơn giáo như đ¿o Phật mà Giáo hồng Phaolơ II đã mát lần phā nhận, như đ¿o Tổ tiên với những nghi lß, những quan niám thống nhÃt từ ngưßi bình dân đến các tri thức l¿i bß h¿ xuống là tín ngưỡng – mát thứ tơn giáo h¿ng hai như mát số ngưßi quan niám=. Theo ơng khơng nên phân biát giữa tơn giáo và tín ngưỡng cũng như viác đưa ra các tiêu chí để phân biát nó. Cũng đồng quan điểm này, trong bài viết <Nhận thức l¿i về các khái niám <tín ngưỡng= và <tơn giáo= từ góc đá nghiên cứu tơn giáo=, tác giÁ Ngun Quốc Tn đã khẳng đßnh <Cần khẳng đßnh rằng, khơng có những cái quen gái là tín ngưỡng l¿i có thể tồn t¿i mát cách riêng l¿, đơn lập mà không phÿ thuác trực tiếp hay gián tiếp vào mát đßi sống tâm linh nào đó, á mát tác ngưßi nào đó=. Từ viác dẫn chứng các thuật ngữ Phương Đơng và Phương Tây thơng qua viác phân tích các chức nng cāa hián tượng tín ngưỡng, tác giÁ đã nhận đßnh rằng <Nói cách khác, cái mà chúng ta gái là <tín ngưỡng dân gian= thực ra là <Tôn giáo=, nếu như muốn dùng khái niám này, dù hiểu theo nghĩa bÁn thể hay

</div>Trang 38<div class="page_container" data-page="38">

đßnh nghĩa chức nng= và theo quan điểm cāa tác giÁ thì khơng nên gái <Tín ngưỡng dân gian=, mà nên gái là <Tín ngưỡng tơn giáo đ¿i chúng=. Theo các quan điểm này thì <Tơn giáo= và <Tín ngưỡng= là mát hình thái khơng tách rßi nhau mà được gái chung là <Tơn giáo=.

Thứ ba, quan niám trung dung cāa các nghiên cứu không muốn đề cập

đến vÃn đề phân biát hay khơng phân biát giữa tín ngưỡng và tơn giáo mà nên nhìn nhận các đặc điểm cāa hai đối tượng. Có lÁ Ngun Hữu Thơng là tác giÁ trung dung nhÃt trong viác đánh giá các khái niám, <Dù hiểu trên góc đá nào, tín ngưỡng - tơn giáo vẫn là mát hình thái ý thức xã hái, cũng là mát nhu cầu cāa xã hái. Và mát khi những nhu cầu Ãy chưa được những hình thái khác cāa ý thức xã hái hồn tồn thỏa mãn thì đối với mát số tầng lớp xã hái, tín ngưỡng - tơn giáo vẫn là nguồn gốc cāa giá trß đ¿o đức, niềm an āi, sự nâng đỡ về tâm lý= [43, tr. 12]. Đồng quan điểm nghiên cứu, tác giÁ Vũ Ngác Khánh và Ph¿m Minh ThÁo phân tích về tín ngưỡng dân gian như sau: <Từ xa xưa, con ngưßi cÁm nhận thế giới qua những niềm tin vào các lực lượng siêu nhiên đã hình dung ra thần thánh có sức m¿nh diáu kỳ, mặc nhiên thống trß cc sống dân gian. Niềm tin đó t¿o nên những ho¿t đáng tương ứng, biểu hián qua viác thß cúng, các nghi lß, tập tÿc. TÃt cÁ những điều này làm nên tín ngưỡng dân gian= [37, tr. 890 - 891]. Có thể thÃy, tín ngưỡng là há thống những niềm tin và cách thức biểu đ¿t đức tin cāa con ngưßi đối với những hián tượng tự nhiên hay xã hái; nhân vật lßch sử hay huyền tho¿i có liên quan đến cc sống cāa há nhằm cầu mong sự che chá, giúp đỡ từ những đối tượng siêu hình mà ngưßi ta thß phÿng. Tác giÁ Ph¿m Trưßng Khang và Hồng Lê Minh cho rằng: <Tín ngưỡng là lịng tin và sự ngưỡng váng và mát lực lượng siêu nhiên thần bí, vơ hình, tác đáng đến đßi sống tâm linh và được tơn thß= [36, tr 344]. Các tác giÁ chỉ ra rằng, tín ngưỡng khơng chỉ có nguồn gốc lâu đßi trong cái nguồn vn hóa dân tác mà ln là <lĩnh vực nh¿y cÁm gây nên nhiều cách đánh giá khác nhau= [36, tr. 344].

Như vậy, theo những quan niám trên, <tín ngưỡng= là yếu tố đác lập với <tơn giáo=. Tín ngưỡng là cÃp đá nhận thức cơ bÁn cāa tôn giáo để thúc đẩy làm nÁy sinh tôn giáo. Tôn giáo xem như là cÃp đá hồn thián cāa các tín

</div>Trang 39<div class="page_container" data-page="39">

ngưỡng. Sự tách biát giữa <tín ngưỡng= và <tơn giáo= như vậy còn nhiều vÃn đề phÁi bàn luận hay khơng? Đó là ngun cn dẫn đến xu hướng thứ hai muốn bàn luận l¿i vÃn đề khái niám <tín ngưỡng= và <tơn giáo=.

Từ những lược thuật như trên, chúng tơi t¿m hiểu. Tín ngưỡng là niềm tin của quần chúng nhân dân vào một hiện tượng siêu nhiên chi phối đến cuộc sống của con ngưßi mà họ khơng thể làm chủ, gi¿i thích được. Từ đó các cá nhân và cộng đồng cùng nhau qui ước thành niềm tin và tơn thß cùng các thực hành nghi lễ với ước mong cuộc sống tốt đẹp hơn. Về nguồn gốc nÁy sinh là do

sự tác đáng cāa lực lượng siêu nhiên đến con ngưßi. Về hình thức biểu tượng là do mßi cáng đồng qui ước. Về cách thức tơn thß và thực hành nghi lß là sự kế thừa truyền thống và sáng t¿o tích luỹ cāa cáng đồng. Luận án cn cứ vào ba đặc điểm này cāa tín ngưỡng để khÁo sát tín ngưỡng thß cúng tổ tiên cāa ngưßi Khmer trên đßa bàn nghiên cứu.

Xét á phương dián nái dung thì tín ngưỡng thß cúng tổ tiên là quan niám về sự tồn t¿i cāa linh hồn và ứng xử cāa ngưßi cịn sống với linh hồn ngưßi đã khuÃt (chā yếu xét theo tiêu chí quan há huyết thống) theo quan niám hồn ngưßi đã khuÃt quay về bên c¿nh con cháu, các hành vi cāa ngưßi cịn sống nhằm giúp đỡ, phÿc vÿ cho ngưßi đã khuÃt theo các tiêu chí truyền thống cāa gia tác và phù hợp với những chuẩn mực được qui đßnh bái cáng đồng. Trong đó, đáng lực lớn nhÃt để ngưßi cịn sống thực hián lặp đi lặp l¿i các thực hành thß cúng là niềm tin vào sự tồn t¿i cāa linh hồn ngưßi đã chết và sự cáng hưáng cāa đ¿o lý uống nước nhớ nguồn. Mát mặt, con cháu bày tỏ lòng biết ơn đối với các bậc sinh thành, lúc đã chết cũng như khi cịn sống. Mặt khác, nó thể hián trách nhiám liên tÿc truyền – nối cāa các thế há đối với ông bà tổ tiên. Trách nhiám được thể hián khơng chỉ á các hành vi khi cịn sống (tiếp nối truyền thống) mà còn trong các hành vi cúng tế cÿ thể.

Như vậy, có thể hiểu <tín ngưỡng thß cúng tổ tiên= là niềm tin của con ngưßi vào sự linh thiêng của ơng bà mà cụ thể là tin vào sự tồn tại của phần hồn. Biểu hiện của niềm tin đó là hành vi thß cúng của những ngưßi cịn đang sống đối với ngưßi đã chết.

</div>Trang 40<div class="page_container" data-page="40">

1.2.2. Vấn đề hỗn dung văn hoá và sự vận dụng vào luận án

Để tìm hiểu và vận dÿng vÃn đề hßn dung vn hố, trong luận án này chúng tơi bắt đầu từ viác tìm hiểu vÃn đề giao lưu tiếp biến vn hoá. Khi nghiên cứu về giao lưu và tiếp biến vn hóa, tác giÁ Ngơ Đức Thßnh đã khẳng đßnh <Mát trong những thc tính cāa vn hóa là có thể chia s¿, tức là vn hóa có thể giao lưu, Ánh hưáng, vay mượn qua l¿i từ cáng đồng ngưßi (dân tác, quốc gia, khu vực…) này sang cáng đồng khác.=[65, tr. 123]. Như vậy giao lưu, đã xuÃt hián từ khi có vn hóa. Trong q trình giao lưu và tiếp biến vn hóa làm cho cái truyền thống được đổi mới, để cái truyền thống được đổi mới thì phÁi nhß vào sự thúc đẩy cāa các yếu tố nái sinh. Tác giÁ cũng cho rằng <Giao lưu, Ánh hưáng, vay mượn còn là mát nhân tố quan tráng trong qui luật truyền thống và đổi mới cāa vn hóa=[65, tr. 123] bái vì trong q trình dißn ra qui luật

truyền thống  đổi mới thì giao lưu và tiếp biến là chÃt xúc tác đÁm bÁo sự

thành công cāa qui luật. Theo tác giÁ Ngơ Đức Thßnh <Trong q trình phát triển vn hóa, khơng ít hián tượng lúc đầu chỉ là yếu tố vay mượn, Ánh hưáng, nhưng dần biến đổi theo xu hướng dân tác hóa, trá thành vn hóa dân tác, ít nhiều mang dÃu Ãn tác ngưßi=[65, tr. 130]. Mặt khác, tác giÁ cũng cho rằng <Khi bàn tới con đưßng hay các phương thức thâm nhập và xuÃt hián cāa cái mới trong vn hóa dân tác, ngưßi ta thưßng kể tới ba nhân tố cơ bÁn, đó là sự phát triển nái t¿i, bß kích thích và vay mượn=[65, tr. 132]. Từ quan điểm này cho thÃy, muốn xem xét vÃn đề vn hoá phÁi dựa trên sự xuÃt hián cāa cái mới, trên cơ sá cái mới cịn phÁi tìm ra nhân tố sÁn sinh ra nó từ đó biết được đó là

cái mới thuác văn hóa dân tộc hay văn hóa của dân tộc. Như vậy có thể thÃy

q trình giao lưu tiếp biến vn hố sÁ xÁy ra các trưßng hợp: Khơng chán lÃy toàn bá mà chỉ chán những giá trß vn hố thích hợp, tiếp nhận cÁ há thống những vận dÿng theo quan điểm cāa tác ngưßi, mơ phỏng và biến thể thành tựu vn hố cāa tác ngưßi khác.

Tương tự, bàn về vÃn đề tiếp xúc và giao lưu vn hoá, tác giÁ Chu Xuân Diên cho rằng giao lưu vn hoá là kết quÁ cuối cùng cāa quá trình tiếp xúc kinh tế - xã hái giữa các cáng đồng ngưßi với nhau. Q trình tiếp xúc vn hố làm

</div>

(Luận án tiến sĩ) Tín Ngưỡng Thờ Cúng Tổ Tiên Của Người Khmer Ở Trà Vinh

Tài liệu liên quan

Tài liệu bạn tìm kiếm đã sẵn sàng tải về