skkn cấp tỉnh sử dụng kĩ thuật dạy học tích cực trong giảng dạy một số nội dung phần cấu trúc tế bào sinh học 10 thpt để bồi dưỡng học sinh giỏi các cấp

<span class="text_page_counter">Trang 1</span><div class="page_container" data-page="1">

<b>PHẦN I: MỞ ĐẦU</b>

<i><b>1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI</b></i>

Chúng ta đang đứng trong thời kì của nền kinh tế tri thức và tồn cầu hóa, thờikì mà nguồn lao động khơng chỉ cần có tri thức mà càng cần có năng lực hànhđộng, tính năng động, sáng tạo, tính tự lực và trách nhiệm cũng như năng lựccộng tác làm việc, năng lực giải quyết các vấn đề phức hợp. Chính vì vậy, trong

<i>luật Giáo dục 2005, tại khoản 2 điều 28, quy định “phương pháp giáo dục phổ</i>

<i>thơng phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của học sinh;phù hợp với đặc điểm của từng lớp học, môn học; bồi dưỡng phương pháp tựhọc, khả năng làm việc theo nhóm; rèn luyện kỹ năng vận dụng kiến thức vàothực tiễn; tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho họcsinh”.</i>

Bên cạnh những yêu cầu của xã hội về năng lực của nguồn lao động là sựphát triển mạnh mẽ của công nghệ thông tin, mạng internet..., sách giáo khoakhơng cịn là tài liệu duy nhất cung cấp kiến thức, học sinh có thể học ở mọi lúc,mọi nơi, với nhiều nguồn tư liệu khác nhau. Chính vì vậy, người thầy khơng chỉcó vai trị truyền thụ kiến thức mà còn là người quyết định năng lực của thế hệtương lai.

Học sinh trường THPT Chuyên Lam Sơn là những học sinh đã được lựachọn qua kì thi tuyển chọn vào trường nên đều có lực học khá, giỏi. Đây chínhlà nguồn nhân lực triển vọng trong sự phát triển của nền kình tế - xã hội trongtương lai. Vì vậy, dạy học trong nhà trường càng không thể chỉ dừng ở cung cấpcho các em nền tảng kiến thức mà cịn cần quan tâm hình thành và phát triểnnhững năng lực cho học trò.

Thực trạng hiện tại chưa có nhiều sáng kiến viết về việc sử dụng kỹ thuậtdạy học tích cực đặc biệt là đối với chương cấu trúc tế bào.

Với mục đích hình thành và phát triển năng lực của học sinh trong từngtiết học cụ thể bằng cách áp dụng đổi mới phương pháp dạy học thơng qua một

<i><b>số kỹ thuật dạy học tích cực, chúng tôi đã lựa chọn đề tài: “Sử dụng kỹ thuật</b></i>

</div><span class="text_page_counter">Trang 2</span><div class="page_container" data-page="2">

<i><b>dạy học tích cực trong giảng dạy một số nội dung phần Cấu trúc tế bào - Sinhhọc 10 THPT để bồi dưỡng HSG các cấp ”. Nội dung phần này chiếm vị trí</b></i>

trọng tâm của chương trình Sinh Học lớp 10, giúp các em hiểu về đơn vị cơ bảncấu tạo nên cơ thể sống, tạo nền tảng kiến thức để tiếp tục nghiên cứu môn họctrong các lớp học tiếp theo của cấp học.

<b>2. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU</b>

<b>- Giúp học sinh học tập hiệu quả nội dung phần cấu trúc tế bào. Thông qua việc </b>

sử dụng các phương pháp dạy học tích cực để phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh trong quá trình phát triển kiến thức, qua đó phát triển tư duy.

- HS có điều kiện rèn luyện kĩ năng hoạt động nhóm, kĩ năng giao tiếp, kĩ năng tiếp cận… đặc biệt phát triển năng lực vận dụng kiến thức để giải quyết các tình huống thực tiễn, khơi gợi niềm hứng thú, say mê học tập môn Sinh học.

- Có thể là tài liệu hữu ích cho các đồng nghiệp tham khảo để có thể vận dụng tốt hơn vào việc thiết kế bài tập tình huống và sử dụng chúng trong giảng dạy bài mới, ôn tập, bồi dưỡng học sinh giỏi không chỉ ở phần cấu trúc tế bào mà còn ở nhiều nội dung khác trong chương trình Sinh học- THPT.

<b>3. ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU VÀ KHÁCH THỂ NGHIÊN CỨU </b>

- Quy trình xây dựng và sử dụng kỹ thuật dạy học tích cực trong phần Sinh họctế bào.

- Khách thể: Quá trình dạy học phần Sinh học tế bào ở học sinh lớp 10 trườngTHPT chuyên Lam Sơn.

<b>4.PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU</b>

- Nghiên cứu lí thuyết về kỹ thuật dạy học tích cực.- Dạy thực nghiệm.

- Thống kê kết quả, nhận xét, đánh giá kết quả.

<b>5. NHỮNG ĐIỂM MỚI CỦA SKKN</b>

- Thiết kế các hoạt động học có sử dụng các kỹ thuật dạy học tích cực một cáchlinh hoạt trong các bài học của chương 2, Cấu trúc tế bào. Điều này chưa đượcthực hiện hoặc có nhưng khơng thường xun trong các thiết kế hoạt động họctrước đây.

</div><span class="text_page_counter">Trang 3</span><div class="page_container" data-page="3">

- Ngồi việc áp dụng kỹ thuật dạy học tích cực, chúng tơi cịn áp dụng thêm biệnpháp bổ trợ để góp phần tăng hiệu quả hoạt động của học sinh.

<b>PHẦN II. NỘI DUNGI. Cơ sở lý luận </b>

<b>1. Kỹ thuật dạy học tích cực</b>

Theo Nguyễn Văn Cường và Bernd Meier (2011), kỹ thuật dạy học lànhững động tác, cách thức hành động của giáo viên và học sinh trong các tìnhhuống hành động nhỏ nhằm thực hiện và điều khiển quá trình dạy học. Như vậy,kỹ thuật dạy học chưa phải là các phương pháp dạy học độc lập. [1]

Kỹ thuật dạy học tích cực là những kĩ thuật dạy học có ý nghĩa đặc biệttrong việc phát huy sự tham gia tích cực của học sinh vào q trình dạy học,kích thích tư duy, sự sáng tạo và cộng tác làm việc của học sinh. [1]

Kỹ thuật dạy học tích cực rất phong phú về số lượng, có thể kể đến một sốkỹ thuật được áp dụng phổ biến hiện nay như:

- Kỹ thuật "động não".- Lược đồ tư duy.

- Kĩ thuật "Khăn trải bàn".- Kĩ thuật "Các mảnh ghép".- Kỹ thuật chia nhóm…

<b>2. Quy trình thiết kế hoạt động dạy học vận dụng các kỹ thuật dạy học tíchcực</b>

Theo TS.Lê Đình Trung và TS.Phan Thị Thanh Hội, quy trình thiết kếhoạt động dạy học vận dụng kỹ thuật dạy học tích cực gồm 4 bước như sau:

<small>Xác định mục tiêu bài họcBước 1</small>

<small>Phân tích nội dung kiến thức của bài, xác định những nội dung cóthể vận dụng các kỹ thuật dạy học tích cực</small>

<small>Bước 2</small>

</div><span class="text_page_counter">Trang 4</span><div class="page_container" data-page="4">

<i>Bước 1: Xác định mục tiêu bài học.</i>

Mục tiêu bài học là kết quả học tập mà giáo viên mong muốn học sinh đạtđược sau bài học. Để xác định mục tiêu bài học giáo viên cần căn cứ nội dungbài học, vị trí bài học, chuẩn kiến thức kỹ năng, đặc điểm và trình độ học sinh.

<i>Bước 2: Phân tích nội dung kiến thức của bài, xác định những nội dungcó thể vận dụng các kỹ thuật dạy học tích cực</i>

Nội dung học tập là đối tượng của hoạt động học tập. Phân tích nội dungkiến thức của bài học theo logic hệ thống. Từ đó có thể xác định được những nộidung kiến thức có thể vận dụng kĩ thuật dạy học tích cực để tổ chức các hoạtđộng học. Đặc điểm của các kiến thức đó là: kiến thức học sinh đã biết hoặc đãhọc nhưng cần nâng cao; kiến thức có liên hệ nhiều với thực tiễn; những tìnhhuống có vấn đề; các kiến thức khó cần thảo luận nhóm và kiến thức phức tạpgồm nhiều đơn vị kiến thức kết hợp lại.

<i>Bước 3: Lựa chọn kỹ thuật dạy học tích cực phù hợp với từng nội dung kiến thức</i>

Trong hoạt động học, hoạt động học của người học đóng vai trị trọng tâm,thơng qua hoạt động học người học kiến tạo kiến thức cho mình. Vì vậy, giáo viênphải lựa chọn hình thức tổ chức và đặt người học vào các hoạt động, phải biết lựa chọnkĩ thuật dạy học phù hợp với mục tiêu bài học, nội dung bài học, phương tiện dạy họcvà đối tượng học sinh.

<i>Bước 4: Thiết kế các hoạt động vận dụng dạy học tích cực </i>

Thiết kế cơng cụ cho kỹ thuật dạy học đã lựa chọn: có thể là câu hỏi, bàitập, phiếu học tập liên quan đến nội dung kiến thức cần khám phá, thiết kế cácnhiệm vụ học tập. Sử dụng công cụ và thiết kế hoạt động dạy học dựa trên các kĩ

<small>Thiết kế các hoạt động vận dụng dạy học tích cựcBước 4</small>

</div><span class="text_page_counter">Trang 5</span><div class="page_container" data-page="5">

thuật dạy học tích cực sẽ tạo cơ hội để hình thành năng lực chung và năng lựcchuyên biệt.

<b>II. THỰC TRẠNG TRƯỚC KHI ÁP DỤNG SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM</b>

Thực tế giảng dạy trên lớp ở bộ môn Sinh học, các phương pháp dạy họctruyền thống vẫn chiếm ưu thế, các phương pháp và kỹ thuật dạy học tích cực vẫnđược sử dụng nhưng không thường xuyên do một số nguyên nhân cơ bản sau:

Ưu điểm của dạy học truyền thống là dễ dàng giúp học sinh có kiến thứcmơn học một cách hệ thống, đáp ứng được phần lớn các bài kiểm tra thườngxuyên, định kì, đặc biệt là thi tốt nghiệp và đại học. Tuy nhiên, học sinh lại thụđộng, ngại hoạt động, ngại suy nghĩ, thậm chí ỉ lại thầy/cơ và khó hình thànhnăng lực cần thiết mà xã hội yêu cầu. Mặt khác, một số đối tượng học sinh ưathích hoạt động gần như khơng chú ý đến bài giảng dạy học bằng phương pháptruyền thống, chỉ ghi nhớ nội dung mang tính ép buộc khi về nhà.

Khi sử dụng các phương pháp và kỹ thuật dạy học tích cực thường mấtnhiều thời gian hoạt động của học sinh nên khơng đủ thời gian để học sinh hìnhthành kiến thức một cách hệ thồng nên dễ tạo lỗ hổng kiến thức. Khi khơng ápdụng thường xun thì học sinh khơng có thói quen với các phương thức hoạtđộng, và khi áp dụng lại càng khó. Cùng với đó sẽ khó trang bị cho học sinhnhững năng lực cần thiết, phục vụ cho cuộc sống sau này.

Để hoạt động dạy học có thể vừa xây dựng cho học sinh nền tảng kiếnthức vững chắc, có hệ thống, vừa hình thành và phát triển ở các em những nănglực cần thiết ta cần kết hợp linh hoạt, thường xuyên các phương pháp và kỹthuật dạy học truyền thống với phương pháp và kỹ thuật dạy học tích cực. Cụthể, trong phạm vi đề tài, chúng tôi thiết kế trong mỗi bài của chương “Cấu trúctế bào” sẽ có một hoặc một số hoạt động học tập có sử dụng kỹ thuật dạy họctích cực mà khơng phải cho tồn bộ nội dung của bài học. Sự kết hợp các kỹthuật dạy học truyền thống và kỹ thuật dạy học tích cực trong mỗi tiết học sẽgiúp học sinh thay đổi trạng thái hoạt động học tập, từ đó có thể đạt được mụctiêu dạy học. Học sinh tiếp thu được kiến thức mơn học một cách hệ thống, đồngthời hình thành và phát triển những năng lực cần thiết.

</div><span class="text_page_counter">Trang 6</span><div class="page_container" data-page="6">

<b>III. CÁC SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM HOẶC GIẢI PHÁP ĐÃ SỬ DỤNGĐỂ GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ</b>

<b>1. Thiết kế các hoạt động dạy học vận dụng các kỹ thuật dạy học tích cực Bài 7 - TẾ BÀO NHÂN SƠ</b>

<i>Bước 1: Xác định mục tiêu bài học</i>

Về kiến thức:

- Đặc điểm của tế bào nhân sơ.- Cấu tạo tế bào nhân sơ.Về kỹ năng:

- Trình bày đặc điểm chung của tế bào nhân sơ.

- Giải thích được ưu điểm của kích thước nhỏ của tế bào nhân sơ.- Trình bày được đặc điểm cấu tạo của tế bào nhân sơ.

- Vận dụng giải thích ứng dụng của thành tế bào tế bào nhân sơ trong y tếVề thái độ:

- u thích mơn học, thích khám phá tự nhiên.

- Biết sử dụng thuốc kháng sinh đúng cách để chữa bệnh do vi khuẩn.Năng lực hướng tới:

- Giải quyết vấn đề và sáng tạo.

<i>Bước 2: Phân tích nội dung kiến thức của bài, xác định những nội dung có thểvận dụng các kỹ thuật dạy học tích cực</i>

- Đặc điểm chung của tế bào nhân sơ.- Cấu tạo tế bào nhân sơ.

Nội dung có thể sử dụng kỹ thuật dạy học là:+ Hoạt động khởi động.

<i>Câu hỏi: Em đã biết gì về tế bào và cấu tạo tế bào?</i>

+ Đặc điểm cấu tạo tế bào nhân sơ.

<i>Câu hỏi: Với cấu tạo cơ thể đơn giản nhưng lại có khả năng thích nghicao với mơi trường sống, vậy tế bào nhân sơ có các thành phần cấu tạo như thếnào, chúng đảm nhận các chức năng ra sao?</i>

</div><span class="text_page_counter">Trang 7</span><div class="page_container" data-page="7">

<i>Bước 3: Lựa chọn kỹ thuật dạy học tích cực phù hợp với từng nội dung kiến thức</i>

Với hoạt động khởi động: Vì học sinh đã có 1 số kiến thức về tế bào đãđược học ở lớp dưới nên có thể huy động những kiến thức này và từ đó đi sâu,mở rộng. Kỹ thuật dạy học thích hợp là kỹ thuật động não.

Với đặc điểm cấu tạo tế bào nhân sơ: Đây là nội dung có nhiều ứng dụngtrong thực tế, học sinh cần có cái nhìn tổng quan về các thành phần cấu tạo vàchức năng của chúng trong tế bào nhân sơ (tế bào vi khuẩn) để có thái độ đúngđắn trong việc chủ động phát huy các giá trị mà chúng mang lại, đồng thời hạnchế các tác hại mà chúng gây ra. Cùng với đó là kiến thức phần này đơn giản,khơng phức tạp. Vì vậy có thể sử dụng kỹ thuật lược đồ tư duy để tổ chức hoạtđộng học phần này.

<i>Bước 4: Thiết kế các hoạt động vận dụng dạy học tích cực </i>

Với hoạt động khởi động: Giáo viên yêu cầu mỗi học sinh nêu một hiểubiết về tế bào cho đến khi hết ý kiến.

Với phần Cấu tạo tế bào nhân sơ:

- Chia lớp thành 6 nhóm, mỗi nhóm 5-6 học sinh.

- Mỗi nhóm được phát 1 tờ giấy A0, 1 bút dạ. Các vật dụng khác như: bútchì, bút màu… học sinh tự chuẩn bị.

- Các nhóm thảo luận và vẽ sơ đồ tư duy cho cấu tạo tế bào nhân sơ (20’).Lưu ý: Mỗi thành phần cấu tạo cần quan tâm đến cấu tạo, chức năng chính; Conngười đã ứng dụng những hiểu biết nào về các thành phần cấu tạo trong thực tế(nếu có).

- Sau khi hoàn thành sản phẩm sơ đồ tư duy trong thời gian quy định, cácnhóm treo sản phẩm tại vị trí các nhóm. Giáo viên cho 6 nhóm trưởng bốc thămđể chọn 01 nhóm trình bày sản phẩm của nhóm mình. Đồng thời sản phẩm củanhóm này sẽ được chấm điểm. Nếu điều kiện khơng cho phép, các nhóm có thểvẽ trên giấy A4 hoặc giấy viết, sản phẩm trình bày sẽ được chụp ảnh và chiếulên màn chiếu.

<b>Bài 8 + 9 + 10 - TẾ BÀO NHÂN THỰC (2 tiết)</b>

</div><span class="text_page_counter">Trang 8</span><div class="page_container" data-page="8">

<i>Bước 1: Xác định mục tiêu bài học</i>

Về kiến thức

- Đặc điểm tế bào nhân thực.- Nhân tế bào.

- Lưới nội chất.- Ribôxôm.- Bộ máy gôngi.- Ti thể.

- Lục lạp.- Không bào.- Lizôxôm.

- Màng sinh chất.- Thành tế bào.

- Chất nền ngoại bào.Về kỹ năng

- Nêu đặc điểm của tế bào nhân thực. Phân biệt tế bào nhân sơ và nhân thực.- Nêu đặc điểm cấu tạo và chức năng của nhân tế bào, lưới nội chất,ribôxôm, bộ máy gôngi, ti thể, lục lạp, không bào, lizôxôm, màng sinh chất,thành tế bào, chất nền ngoại bào.

- Tìm mối liên hệ giữa các bào quan nhân, lưới nội chất, ribôxôm, bộ máygôngi.

- Phân biệt được ti thể và lục lạp.

- Phân biệt tế bào động vật và tế bào thực vật.

- Biết được trong cơ thể, tế bào ở mỗi mơ và cơ quan có những loại bàoquan nào phát triển ưu thế hơn.

</div><span class="text_page_counter">Trang 9</span><div class="page_container" data-page="9">

<i>Bước 2: Phân tích nội dung kiến thức của bài, xác định những nội dung có thểvận dụng các kỹ thuật dạy học tích cực</i>

- Đặc điểm của tế bào nhân thực.

- Cấu tạo và chức năng của các thành phần cấu tạo tế bào nhân thực: + Nhân.

+ Các bào quan trong tế bào chất.+ Màng sinh chất.

+ Thành tế bào và chất nền ngoại bào.

Nội dung có thể áp dụng kĩ thuật dạy học là các bào quan trong tế bàochất: lưới nội chất, ribôxôm, bộ máy gôngi, ti thể, lục lạp, không bào, lizôxôm.Nội dung phần này có thể thực hiện trong 1 tiết.

<i>Câu hỏi: Các bào quan bên trong tế bào nhân thực có cấu tạo phù hợpvới chức năng như thế nào?</i>

<i>Bước 3: Lựa chọn kỹ thuật dạy học tích cực phù hợp với từng nội dung kiến thức</i>

Đây là những kiến thức có liên hệ nhiều với thực tiến, gồm nhiều đơn vị kiếnthức song cách thức nghiên cứu đều liên quan giữa cấu tạo và chức năng. Vì vậycó thể sử dụng kỹ thuật các mảnh ghép.

<i> Bước 4: Thiết kế các hoạt động vận dụng dạy học tích cực </i>

- Chia lớp thành 6 nhóm, mỗi nhóm 5-6 học sinh.

- Mỗi nhóm được phát 1 tờ giấy A<small>0</small>, 1 bút dạ. Các vật dụng khác như: bútchì, bút màu… học sinh tự chuẩn bị.

- Nhiệm vụ về nhà: (giai đoạn đào tạo chuyên gia)

+ Mỗi nhóm chuẩn bị nội dung về một trong các bào quan sau: (1) lướinội chất, ribôxôm, (2) bộ máy gôngi, (3) ti thể, (4) lục lạp, (5) không bào, (6)lizôxôm.

+ Mỗi bào quan được nghiên cứu về mối liên quan giữa cấu tạo và chức năng.+ Nội dung được thể hiện trên giấy A<small>0</small> bao gồm hình vẽ (nếu có) và phầnnội dung.

</div><span class="text_page_counter">Trang 10</span><div class="page_container" data-page="10">

+ Ngoài các nội dung về cấu tạo và chức năng, mỗi nhóm cần tìm hiểuthêm những ứng dụng hiểu biết về các bào quan trong thực tiễn.

+ Các thành viên trong nhóm đều phải học cách trình bày nội dung củanhóm mình để người khác nghe có thể hiểu.

<b>Bài 11 - VẬN CHUYỂN CÁC CHẤT QUA MÀNG SINH CHẤT</b>

<i>Bước 1: Xác định mục tiêu bài học</i>

Về kiến thức

- Vận chuyển thụ động.- Vận chuyển chủ động.- Nhập bào và xuất bào.Về kỹ năng

- Phát biểu được khái niệm vận chuyển thụ động.gia” sẽ trình bày về nội dung đã chuẩn

bị của nhóm mình tại các vị trí cho cácthành viên khác nghe và ghi chép lại.+ Sau 3-5’, các nhóm sẽ di chuyển đi một số theo hướng mũi tên, cứ như vậy cho đến khi các nhóm đi qua hết các vị trí.

</div><span class="text_page_counter">Trang 11</span><div class="page_container" data-page="11">

- Phân biệt các con đường vận chuyển thụ động, các loại mơi trường bên ngồimơi trường.

- Phát biểu được khái niệm vận chuyển chủ động.- Phân biệt vận chuyển thụ động và chủ động.- Phát biểu được khái niệm nhập bào và xuất bào.

- Giải thích được một số hiện tượng thực tế có liên quan.Về thái độ

Vận dụng hiểu biết về vận chuyển các chất qua màng trong đời sống.Về năng lực hướng tới: Hình thành kiến thức sinh học.

<i>Bước 2: Phân tích nội dung kiến thức của bài, xác định những nội dung có thểvận dụng các kỹ thuật dạy học tích cực</i>

- Vận chuyển thụ động.- Vận chuyển chủ động.- Nhập bào và xuất bào.

Trong 3 nội dung trên, nội dung 1 và 2 là trọng tâm của bài, diễn ra vớihầu hết các tế bào và giải thích nhiều hiện tượng thực tế. Vì vậy có thể sử dụngkỹ thuật dạy học vào phần này. Tuy nhiên, trong 2 phần này có rất nhiều nộidung kiến thức cần sự hướng dẫn chi tiết của giáo viên mới giúp học sinh hiểubài nên kỹ thuật dạy học có thể áp dụng để củng cố nội dung 2 phần này.

<i>Câu hỏi: Tại sao nói: Màng sinh chất trao đổi chất với mơi trường mộtcách có chọn lọc?</i>

<i>Bước 3: Lựa chọn kỹ thuật dạy học tích cực phù hợp với từng nội dung kiến thức</i>

Sau khi nghiên cứu về vận chuyển thụ động và vận chuyển chủ động, họcsinh có thể hiểu nhưng khơng đầy đủ nội dung. Vì vậy, để học sinh biết mình đãcó những kiến thức gì, cịn thiếu gì mà giáo viên không cần nhắc lại, kĩ thuậtkhan trải bàn sẽ giúp các em bổ trợ cho nhau.

<i>Bước 4: Thiết kế các hoạt động vận dụng dạy học tích cực </i>

- Chia lớp thành 6 nhóm, mỗi nhóm 5-6 học sinh.

</div>