LUẬN VĂN: Tăng cường pháp chế XHCN trong hoạt động thực hành quyền công tố và kiểm sát các hoạt động tư pháp của Viện kiểm sát nhân dân thành phố Hà Nội pdf

LUẬN VĂN:

Tăng cường pháp chế XHCN trong hoạt động
thực hành quyền công tố và kiểm sát các hoạt
động tư pháp của Viện kiểm sát nhân dân thành
phố Hà Nội







Mở đầu

1. Tính cấp thiết của đề tài
Pháp chế xã hội chủ nghĩa (XHCN) là một trong những nguyên tắc cơ bản làm
nền tảng cho việc tổ chức và hoạt động của các cơ quan trong bộ máy nhà nước XHCN.
Nguyên tắc pháp chế đòi hỏi việc tổ chức và hoạt động của các cơ quan nhà nước trước
hết phải dựa trên cơ sở pháp luật và được tiến hành theo đúng quy định của pháp luật;
mọi cán bộ, công chức nhà nước phải nghiêm chỉnh tôn trọng pháp luật trong khi thực hiện

quyền hạn và nhiệm vụ của mình. Tăng cường kiểm tra, giám sát và xử lý nghiêm minh
các hành vi vi phạm pháp luật cũng là một nội dung quan trọng của nguyên tắc pháp chế
XHCN.
Viện kiểm sát nhân dân (VKSND) là một trong bốn hệ thống cơ quan cấu thành
nên bộ máy Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Chế định về VKSND là
một đặc điểm riêng có của kiểu Nhà nước XHCN theo sáng kiến vĩ đại của V.I. Lênin.
Cùng với các cơ quan khác trong bộ máy nhà nước, thời gian qua ngành Kiểm sát nhân
dân (KSND) đã không ngừng trưởng thành và lớn mạnh. Từ năm 2001 trở về trước,
VKSND là cơ quan duy nhất trong bộ máy nhà nước thực hiện chức năng kiểm sát việc
tuân theo pháp luật và thực hành quyền công tố. Từ khi ra đời (ngày 26/7/1960) cho đến
nay, hệ thống VKSND đã phát huy được vị trí, vai trò và thực hiện tốt chức năng của
mình, góp phần đáng kể vào công cuộc bảo vệ nền pháp chế XHCN nhằm mục đích bảo
vệ và xây dựng thành công Tổ quốc Việt Nam XHCN.
Trong giai đoạn cách mạng hiện nay, Đảng ta đang chủ trương đổi mới toàn
diện đất nước theo hướng phát triển nền kinh tế nhiều thành phần vận hành theo cơ chế
thị trường có sự quản lý của Nhà nước theo định hướng XHCN. Thực hiện chủ trương
đó, Đảng ta xác định phải đổi mới tổ chức và hoạt động của các cơ quan trong bộ máy
nhà nước sao cho phù hợp với điều kiện và hoàn cảnh đổi mới của đất nước. Một trong
những trọng tâm của quá trình đổi mới đó là việc cải cách tổ chức và hoạt động của các
cơ quan tư pháp, trong đó có hệ thống VKSND các cấp.

Quan điểm về cải cách tổ chức và hoạt động của các cơ quan tư pháp đã được
đề cập trong các văn kiện của Đảng trong các nhiệm kỳ từ Đại hội lần thứ VII của Đảng
đến nay như: Hội nghị Trung ương 8 khóa VII, Hội nghị Trung ương 3 khóa VIII, Đại
hội VIII và Đại hội IX của Đảng.
Trong Báo cáo chính trị của Ban chấp hành Trung ương khóa VII tại Đại hội
đại biểu toàn quốc lần thứ VIII của Đảng ta đã xác định rõ nhiệm vụ của cải cách tổ
chức và hoạt động tư pháp trong giai đoạn hiện nay là:
Tiếp tục xây dựng và hoàn thiện hệ thống các văn bản pháp luật làm
cơ sở cho tổ chức và hoạt động của hệ thống các cơ quan tư pháp, bảo đảm

mọi vi phạm pháp luật đều bị xử lý, mọi công dân đều bình đẳng trước pháp
luật.
Củng cố kiện toàn bộ máy các cơ quan tư pháp, phân định lại thẩm
quyền xét xử của Tòa án nhân dân, từng bước mở rộng thẩm quyền xét xử sơ
thẩm cho Tòa án nhân dân huyện. Đổi mới tổ chức, hoạt động của Viện kiểm
sát nhân dân, các cơ quan điều tra, cơ quan thi hành án và các cơ quan tổ
chức bổ trợ tư pháp.
Nghị quyết Đại hội lần thứ IX của Đảng cũng xác định:
Cải cách tổ chức, nâng cao chất lượng và hoạt động của các cơ quan
tư pháp, nâng cao tinh thần trách nhiệm của cơ quan và cán bộ tư pháp trong
công tác bắt, giam, giữ, truy tố, xét xử, thi hành án, không được để xảy ra
những trường hợp oan sai. Viện kiểm sát nhân dân thực hiện tốt chức năng
công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp. Sắp xếp lại hệ thống Tòa án nhân
dân, tổ chức lại Cơ quan điều tra và Cơ quan thi hành án theo nguyên tắc
gọn đầu mối.
Trên cơ sở chủ trương của Đảng, Quốc hội nước Cộng hòa XHCN Việt Nam
khóa X tại kỳ họp thứ 10 đã thông qua Nghị quyết về việc sửa đổi một số điều của Hiến
pháp năm 1992. Theo đó, chức năng của VKSND là: "thực hành quyền công tố và kiểm
sát các hoạt động tư pháp". Để thực hiện chức năng theo Hiến pháp quy định, hệ thống

VKSND phải đổi mới cả về tổ chức và phương pháp hoạt động sao cho phù hợp với
điều kiện và hoàn cảnh mới.
Trong hoàn cảnh đó, việc tăng cường pháp chế XHCN không chỉ là một nhiệm
vụ mà còn là một quan điểm cơ bản có tính nguyên tắc chỉ đạo việc tiếp tục cải cách bộ
máy nhà nước nhằm xây dựng và hoàn thiện bộ máy Nhà nước Cộng hòa XHCN Việt
Nam nhằm đảm bảo thắng lợi cho quá trình đổi mới và phát triển đất nước. Để tăng
cường pháp chế, nâng cao hiệu lực quản lý nhà nước, không chỉ xây dựng và hoàn chỉnh
hệ thống pháp luật, mà quan trọng hơn là tổ chức thực hiện pháp luật, bảo đảm cho pháp
luật được thực hành thường xuyên và nghiêm chỉnh, đấu tranh kiên quyết với những
hành vi vi phạm pháp luật. Pháp luật không được tuân thủ nghiêm chỉnh và thống nhất

thì pháp luật sẽ không có hiệu lực và trên thực tế cũng sẽ không có pháp chế.
Muốn cho pháp luật của Nhà nước được đảm bảo thực hiện nghiêm chỉnh và
thống nhất thì điều quan trọng trước nhất là các cơ quan nhà nước, các tổ chức chính trị
- xã hội, các tổ chức xã hội, các tổ chức kinh tế,các cán bộ của Đảng và công chức nhà
nước phải tuân thủ pháp luật một cách nghiêm chỉnh, phải tôn trọng các quyền tự do,
dân chủ của nhân dân, phải làm đúng trách nhiệm là người thừa hành ý kiến của nhân
dân, là người bảo vệ và phục vụ lợi ích của nhân dân. Từ đó đòi hỏi phải tăng cường
pháp chế XHCN trong hoạt động của VKSND nói chung và của mỗi cán bộ, kiểm sát
viên của VKSND thành phố Hà Nội nói riêng.
Trong những năm qua, VKSND thành phố Hà Nội đã thực hiện tốt công tác kiểm
sát việc tuân theo pháp luật trong hoạt động của các cơ quan tư pháp trên địa bàn Thủ đô
và thực hành quyền công tố, bảo đảm cho pháp luật được tuân thủ nghiêm chỉnh và thống
nhất, phát huy vai trò tích cực của mình trong cuộc đấu tranh phòng ngừa và chống tội
phạm, nâng cao hiệu lực quản lý nhà nước, bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp của
công dân. Song, bên cạnh những ưu điểm trên, công tác kiểm sát các hoạt động tư pháp và
thực hành quyền công tố còn bộc lộ những sai sót cần khắc phục. Để hoàn thành tốt chức
năng của mình, xứng đáng là một công cụ sắc bén của Đảng trong việc bảo vệ nền pháp
chế XHCN, ngành KSND phải tiếp tục phấn đấu phát huy thành tích, hạn chế và khắc
phục khuyết điểm. Nhằm góp phần làm sáng rõ thêm về mặt lý luận và thực tiễn của việc

tăng cường pháp chế trong hoạt động thực hành quyền công tố và kiểm sát các hoạt động
tư pháp, tác giả chọn đề tài: "Tăng cường pháp chế XHCN trong hoạt động thực hành
quyền công tố và kiểm sát các hoạt động tư pháp của Viện kiểm sát nhân dân thành
phố Hà Nội" làm luận văn thạc sĩ luật, chuyên ngành lý luận và lịch sử nhà nước và pháp
luật.
2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài
Pháp chế XHCN là một phạm trù khoa học pháp lý cơ bản, đã được nhiều nhà
khoa học trong và ngoài nước nghiên cứu với nhiều góc độ khác nhau. Lý luận về pháp
chế XHCN và tăng cường pháp chế XHCN đã được hình thành và phát triển rực rỡ
trong nền khoa học pháp lý Xô-viết và các nước XHCN trước đây. ở nước ta, vấn đề

tăng cường pháp chế XHCN đã trở thành quan điểm chính thống và nhất quán được thể
hiện trong các văn kiện của Đảng ta qua nhiều kỳ Đại hội; quan điểm đó cũng đã được
thể hiện trong nhiều tác phẩm của các đồng chí lãnh đạo cao cấp của Đảng và Nhà
nước. Đồng thời, vấn đề pháp chế XHCN và tăng cường pháp chế XHCN đã trở thành
một nội dung khoa học có vị trí không thể thiếu trong giáo trình Lý luận chung về Nhà
nước và Pháp luật của các trung tâm đào tạo Chính trị - Pháp lý như: Học viện Chính trị
Quốc gia Hồ Chí Minh, Đại học Quốc gia Hà Nội (khoa Luật), Đại học Luật Hà Nội
v.v
Hiện nay vấn đề "tăng cường pháp chế XHCN"đã trở thành một nguyên tắc
hiến định, chính vì vậy nó đã thu hút được sự quan tâm nghiên cứu của nhiều nhà khoa
học pháp lý; có nhiều công trình nghiên cứu khoa học về pháp chế và tăng cường pháp
chế XHCN gần đây đã được công bố như:
- Luận án TS Luật học của Nguyễn Phùng Hồng về "Tăng cường pháp chế
XHCN trong hoạt động của lực lượng công an nhân dân trên lĩnh vực bảo vệ an ninh
quốc gia ở nước ta hiện nay", Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh, 1994.
- Luận án TS học Luật học của Quách Sỹ Hùng về "Tăng cường pháp chế về
kinh tế trong quản lý nhà nước nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở
nước ta hiện nay", Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh, năm 1996.

- Luận án TS Luật học của Nguyễn Nhật Hùng về "Tăng cường pháp chế
XHCN trong lĩnh vực bảo vệ sức khỏe nhân dân ở nước ta hiện nay", Học viện Chính trị
Quốc gia Hồ Chí Minh, năm 1996.
- Luận văn Thạc sĩ Luật học của Nguyễn Huy Bằng về "Tăng cường pháp chế
XHCN trong lĩnh vực giao thông đường bộ ở nước ta hiện nay", Học viện Chính trị
Quốc gia Hồ Chí Minh, 2001.
Và nhiều công trình khoa học của nhiều tác giả khác.
Như vậy, vấn đề pháp chế và tăng cường pháp chế XHCN trong một số lĩnh vực
cụ thể đã được nhiều nhà khoa học nghiên cứu và làm sáng tỏ. Tuy nhiên, về pháp chế
và tăng cường pháp chế XHCN trong lĩnh vực hoạt động thực hành quyền công tố và
kiểm sát các hoạt động tư pháp của VKSND thì chưa có công trình nghiên cứu nào đề

cập một cách toàn diện.
Chính vì vậy có thể coi đề tài " Tăng cường pháp chế XHCN trong hoạt động
thực hành quyền công tố và kiểm sát các hoạt động tư pháp của Viện kiểm sát nhân
dân thành phố Hà Nội " là công trình đầu tiên nghiên cứu về lĩnh vực này.
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
3.1. Mục đích
Mục đích nghiên cứu của luận văn là đề xuất các quan điểm, giải pháp nhằm
tiếp tục tăng cường pháp chế XHCN trong hoạt động thực hành quyền công tố và kiểm
sát các hoạt động tư pháp của VKSND thành phố Hà Nội trong thời gian tới.
3.2. Nhiệm vụ
Nhằm thực hiện mục đích nêu trên, luận văn có các nhiệm vụ sau:
- Nghiên cứu làm rõ cơ sở lý luận về pháp chế XHCN và pháp chế trong hoạt
động thực hành quyền công tố và kiểm sát các hoạt động tư pháp.
- Đánh giá thực trạng pháp chế trong hoạt động thực hành quyền công tố và
kiểm sát các hoạt động tư pháp thông qua việc phân tích kết quả hoạt động của VKSND
thành phố Hà Nội trong một số năm gần đây.

- Đề xuất những phương hướng và giải pháp nhằm tăng cường pháp chế XHCN
trong hoạt động thực hành quyền công tố và kiểm sát các hoạt động tư pháp của
VKSND thành phố Hà Nội.
4. Phạm vi nghiên cứu
Tác giả nghiên cứu một cách tổng quát cơ sở lý luận về pháp chế XHCN và pháp
chế trong hoạt động thực hành quyền công tố và kiểm sát các hoạt động tư pháp của
VKSND thành phố Hà Nội và trong một số năm gần đây.
5
. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu
Luận văn được thực hiện trên cơ sở lý luận Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh
về nhà nước và pháp luật; cũng như các quan điểm, lý luận của Đảng Cộng sản Việt Nam
để chỉ đạo công cuộc đổi mới toàn diện đất nước, từng bước đổi mới tổ chức và hoạt động
của bộ máy nhà nước theo yêu cầu xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN của nhân dân,

do nhân dân và vì nhân dân hiện nay.
Luận văn được thực hiện trên cơ sở các phương pháp nghiên cứu của triết học
Mác - Lênin như: phương pháp kết hợp lý luận với thực tiễn; phương pháp phân tích và
tổng hợp; phương pháp nghiên cứu lịch sử, cụ thể và toàn diện. Ngoài ra, luận văn cũng
sử dụng các phương pháp nghiên cứu khoa học cụ thể khác như: phương pháp lôgic, các
phương pháp so sánh, đối chiếu, thống kê, mô hình hóa
6. Đóng góp mới của luận văn
- Hệ thống hóa và góp phần làm sáng tỏ thêm lý luận về pháp chế XHCN trong
hoạt động thực hành quyền công tố và kiểm sát các hoạt động tư pháp.
-
Lần đầu tiên đánh giá có hệ thống về pháp chế XHCN trong hoạt động thực hành
quyền công tố và kiểm sát các hoạt động tư pháp VKSND thành phố Hà Nội.
- Đề xuất một số giải pháp khả thi nhằm tăng cường pháp chế XHCN trong hoạt
động thực hành quyền công tố và kiểm sát các hoạt động tư pháp.
7. Kết cấu của luận văn

Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung luận văn
gồm 3 chương, 7 tiết.

Chương 1
cơ sở lý luận về pháp chế và pháp chế
trong hoạt động thực hành quyền công tố
và kiểm sát các hoạt động tư pháp

1.1. Cơ sở lý luận chung về pháp chế xã hội chủ nghĩa
1.1.1. Khái niệm pháp chế XHCN
Pháp chế XHCN là một khái niệm khoa học được hình thành trong nền khoa
học pháp lý XHCN. ở nước ta đã từ lâu, pháp chế XHCN không chỉ được quan tâm về
khái niệm mà đã trở thành nguyên tắc chỉ đạo trong hoạt động lãnh đạo của Đảng Cộng
sản Việt Nam đối với Nhà nước, nguyên tắc tổ chức và hoạt động của Nhà nước cũng

như hoạt động của công dân trong đời sống xã hội. Hiện nay chúng ta đang xây dựng
Nhà nước pháp quyền XHCN của dân, do dân, vì dân; chính vì vậy, pháp chế XHCN
càng phải là một nguyên tắc cơ bản được xếp trong hệ thống các nguyên tắc cơ bản về
tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước XHCN (như các nguyên tắc: Tất cả quyền
lực nhà nước thuộc về nhân dân; tập trung dân chủ; nguyên tắc quyền lực nhà nước là
thống nhất nhưng có sự phân công, phối hợp giữa các cơ quan lập pháp, hành pháp và
tư pháp; giữa nhà nước Trung ương và các cơ quan nhà nước ở địa phương ).
Trước khi đi sâu tìm hiểu về khái niệm pháp chế XHCN, chúng ta hãy tìm hiểu
quan điểm của các nhà kinh điển của chủ nghĩa Mác - Lênin, cũng như quan điểm của
Chủ tịch Hồ Chí Minh và Đảng Cộng sản Việt Nam về vấn đề này.
1.1.1.1. Quan điểm của các nhà kinh điển chủ nghĩa Mác - Lênin về pháp
chế XHCN
C.Mác và Ph.ăngghen là những người đã đề ra phương pháp luận tiên tiến và
khoa học để nghiên cứu lý luận về Nhà nước và pháp luật. Tuy hai ông không nêu ra
một khái niệm cụ thể nào về pháp chế song qua các tác phẩm của mình, tư tưởng của
các ông về pháp chế đã được đề cập trong khi nghiên cứu pháp luật trong các nhà nước
bóc lột.

Trong bộ Tư bản, tuy C. Mác không bàn trực tiếp về vấn đề pháp chế nhưng khi
nghiên cứu các quan hệ giữa nhà nước và công dân trong nền kinh tế tư bản chủ nghĩa,
C.Mác cho rằng pháp chế là một chế độ tuân thủ pháp luật trong thực tiễn.
Còn Ph.ăngghen, trong tác phẩm "Bàn về vấn đề nhà ở" đã luận về pháp chế
như sau:
ở một giai đoạn rất cổ xưa nào đấy của sự phát triển xã hội, nhu cầu
làm cho người ta thấy cần phải tập hợp dưới một quy tắc chung. Những hành
vi sản xuất phân phối và trao đổi sản phẩm tái diễn hàng ngày cần phải làm
thể nào để mọi người phải phục tùng những điều kiện chung về sản xuất, trao
đổi. Quy tắc đó thoạt tiên là thói quen sau đó trở thành pháp luật. Có pháp
luật thì những cơ quan có nhiệm vụ duy trì pháp luật đó tất phải xuất hiện:
quyền lực công cộng, nhà nước. Trong tiến trình phát triển sau này của xã

hội, pháp luật phát triển thành pháp chế ít nhiều rộng rãi. Pháp chế càng phức
tạp bao nhiêu thì thuật ngữ của nó càng xa rời thuật ngữ biểu hiện những điều
kiện kinh tế thông thường của xã hội bấy nhiêu. Lúc đó pháp chế ấy xuất hiện
như một nhân tố độc lập mà lý do tồn tại và cơ sở của sự tiến triển sau này
của nó không phải xuất phát từ những điều kiện kinh tế mà từ chính những
nguyên nhân sâu sắc của bản thân nó hay có thể nói ra từ khái niệm về ý chí
[38, tr. 752].
Phát triển tư tưởng pháp chế của C. Mác và Ph. Ăngghen, V.I. Lênin đã đề cập rõ
nét tư tưởng pháp chế XHCN ở nhiều bài nói, bài viết trong đó có thể kể đến những tác
phẩm tiêu biểu như: "Sơ thảo đề cương nghị quyết về tuân thủ pháp luật", "Bàn về chế
độ song trùng trực thuộc và pháp chế’, "Thư gửi công dân và nông dân về việc đánh
thắng Côn-tsắc" Và chúng ta có thể nói rằng, V.I. Lênin chính là người đầu tiên đã
đưa ra các luận điểm cơ bản về pháp chế XHCN.
Trong các tác phẩm của mình, Lênin đã đưa ra nhưng luận điểm cơ bản về pháp
chế. Không những thế, Người còn cho rằng, việc thực hiện pháp luật là một chế độ trong
đời sống xã hội. Nó là vấn đề thường xuyên phải chăm lo. Pháp chế phải là một chế độ
tuân thủ pháp luật của nhà nước cách mạng. Lênin yêu cầu phải thiết lập một nền pháp

chế thống nhất trong toàn nước cộng hòa. Người cũng quan tâm đến cơ chế bảo đảm
pháp chế được tôn trọng trong đó có nhấn mạnh "nhà nước và mọi công dân phải chịu
kiểm sát" mà sự kiểm sát này được giao cho một cơ quan không tổ chức theo mô hình
"song trùng trực thuộc".
V.I. Lênin là người đầu tiên đưa ra các luận điểm cơ bản về pháp chế XHCN.
Ngay từ năm thứ hai của nhà nước Xô viết, Lênin đã viết "Sơ thảo đề cương quyết định
về việc tuân thủ đúng pháp luật" - Đề cương này đã trở thành cơ sở đề ra nghị quyết về
việc tôn trọng nghiêm chỉnh pháp chế. Năm 1922, trong bức thư "Bàn về chế độ trực
thuộc song trùng và pháp chế", Lênin đã đưa ra những luận điểm cơ bản làm cơ sở cho
pháp chế XHCN. ở đây, Người đã nêu lên những nội dung cơ bản về pháp chế XHCN.
Trong bối cảnh cách mạng Nga mới thành công, một chính sách kinh tế, một
đạo luật, sắc lệnh được ban hành và thực hiện là một cuộc đấu tranh giai cấp hết sức

gian khổ. Bên cạnh sự thù địch của các thế lực phản cách mạng còn là sự cản trở của
bệnh hành chính quan liêu trong bộ máy nhà nước và hiện tượng không tuân thủ các đạo
luật của chính quyền Xô viết trong đời sống xã hội. Một sự thật mà Lênin đã nói là:
"Chúng ta đang sống trong tình trạng mà đâu đâu cũng có những hiện tượng không tôn
trọng pháp luật và ảnh hưởng của địa phương là một trong những trở ngại lớn nhất
cho công cuộc thiết lập pháp chế" [32, tr. 234].
Người thường gắn việc củng cố quyền lực nhà nước, quyền lực của nhân dân
với việc củng cố pháp chế cách mạng, pháp chế XHCN. V.I. Lênin cho rằng: "Điều kiện
của một chính quyền vững vàng và chắc chắn càng tiến bộ, sự trao đổi của dân chúng
càng phát triển, thì phải cấp bách đề ra khẩu hiệu kiên quyết phải có pháp chế cách
mạng rộng lớn " [33, tr. 404].
Trong các cơ quan bảo vệ pháp luật, việc tổ chức và hoạt động của nó phải trên
cơ sở bảo vệ chế độ thực hiện pháp luật thống nhất trong cả nước cộng hòa. Vì vậy, V.I.
Lênin cho rằng tổ chức Viện kiểm sát (VKS) theo nguyên tắc "Song trùng trực thuộc"
như các cơ quan nhà nước khác là một sai lầm. VKS theo V.I. Lênin là cơ quan kiểm
sát toàn bộ chế độ tuân thủ pháp luật của các cơ quan nhà nước, viên chức nhà nước và
mọi công dân. Nó bảo đảm cho "bất cứ quyết định nào của bất cứ một cơ quan hành

chính địa phương nào cũng không đi ngược lại pháp luật" [32, tr. 233]. Cho nên "Viện
kiểm sát địa phương chỉ trực thuộc vào Trung ương" [32, tr. 236].
Tư tưởng pháp chế của V.I. Lênin có thể khái quát như sau:
Thứ nhất: Pháp chế là sự thực hiện nghiêm chỉnh, triệt để pháp luật trong thực
tế của mọi tổ chức, mọi thành viên trong xã hội.
Thứ hai: Chính sách của Đảng cộng sản phải được khẳng định bằng pháp luật.
Quá trình ban hành pháp luật, hoàn thiện pháp luật phải đi đôi với việc thiết lập nền
pháp chế XHCN.
Thứ ba: Đảm bảo tính tối cao của Hiến pháp - cơ sở thiết lập một chế độ pháp
chế thống nhất trong cả nước.
Thứ tư: Pháp chế là những phương pháp chuyên chính vô sản, phương pháp
quản lý nhà nước trên tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội.

Thứ năm: Pháp chế XHCN là phương pháp bảo đảm, bảo vệ quyền con người,
thực hiện nền dân chủ XHCN, xóa bỏ bóc lột và bất công, thiết lập bình đẳng, công
bằng xã hội.
1.1.1.2. Tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm của Đảng ta về pháp chế
XHCN
ý tưởng về việc xây dựng một Nhà nước pháp quyền của dân, do dân, vì dân và
tăng cường pháp chế không phải gần đây mới được đề cập tới, mà từ lâu đã được Chủ
tịch Hồ Chí Minh và Đảng ta quan tâm và chú trọng. Trong tư tưởng Hồ Chí Minh về
con đường của cách mạng Việt Nam, từ năm 1919, Nguyễn ái Quốc (Hồ Chí Minh) đã
nói lên tiếng nói của các dân tộc thuộc địa trong đó có Việt Nam về khao khát một xã
hội thực sự có luật pháp và những thiết chế cần thiết cho sự duy trì và thi hành pháp
luật:
"Bẩy xin Hiến pháp ban hành
Trăm điều phải có thần linh pháp quyền".

Đây là một trong 8 yêu sách mà Nguyễn ái Quốc gửi cho các nước đồng minh
tại Hội nghị Vessailles năm 1919. Và trên cơ sở nhận thức được vai trò vô cùng quan
trọng của Hiến pháp trong việc xây dựng và củng cố một Nhà nước kiểu mới, nhằm
phát huy các quyền tự do, dân chủ của nhân dân và bảo đảm quyền lực nhà nước thực
sự thuộc về nhân dân, trong cuộc họp đầu tiên của Chính phủ nước Việt Nam độc lập -
Nhà nước Việt Nam dân chủ cộng hòa, ngày 03/9/1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nói:
Trước chúng ta đã bị chế độ quân chủ chuyên chế cai trị, rồi đến chế
độ thực dân không kém phần chuyên chế, nên nước ta không có Hiến pháp.
Nhân dân ta không được hưởng quyền tự do dân chủ. Chúng ta phải có một
Hiến pháp dân chủ. Tôi đề nghị Chính phủ tổ chức càng sớm càng hay cuộc
Tổng tuyển cử với chế độ phổ thông đầu phiếu.
Dưới sự chỉ đạo trực tiếp của Chủ tịch Hồ Chí Minh, sau một thời gian ngắn,
ngày 09-11-1946, bản Hiến pháp đầu tiên của nước Việt Nam dân chủ cộng hòa đã
được Quốc hội khóa I thông qua.
Kể từ khi nước Việt Nam dân chủ cộng hòa và bản Hiến pháp đầu tiên của nước

Việt Nam độc lập ra đời cho đến nay, trong suốt hơn 50 năm dưới sự lãnh đạo của Đảng
Cộng sản Việt Nam, Nhà nước ta trong mọi thời kỳ phát triển khác nhau của đất nước
không chỉ chú trọng tới việc ban hành Hiến pháp và các văn bản pháp luật khác mà còn
luôn đòi hỏi sự chấp hành và thi hành nghiêm chỉnh Hiến pháp và pháp luật.
Trên cơ sở lý luận Mác - Lênin về nhà nước và pháp luật, sự kế thừa và phát
triển tư tưởng Hồ Chí Minh, Đảng và Nhà nước ta đã sớm hình thành và từng bước
hoàn thiện tư tưởng về pháp chế XHCN, và tăng cường pháp chế XHCN. Điều đó thể
hiện rõ trong văn kiện của các kỳ Đại hội Đảng, các bản Hiến pháp qua các thời kỳ khác
nhau của cách mạng nước ta.
Ngay tại Đại hội đại biểu toàn quốc của Đảng lần III (Đại hội đầu tiên sau khi
miền Bắc được giải phóng) vấn đề pháp chế đã được quan tâm. Trong Văn kiện Đại hội
Đảng toàn quốc lần thứ III đã ghi:

Nhà nước cần nghiêm trị những cán bộ lợi dụng cương vị công tác
của mình để xâm phạm lợi ích của nhân dân, vi phạm pháp luật của nhà nước,
đồng thời cần khen thưởng những cán bộ có công và có đạo đức.
Cần phải tăng cường vai trò của cơ quan nhà nước các cấp, thực hiện
đúng chế độ tập trung dân chủ trong sinh hoạt của các cơ quan nhà nước. Tất
cả những chế độ pháp luật, thể lệ của Nhà nước phải được cơ quan chính
quyền các cấp chấp hành nghiêm chỉnh. Kế hoạch nhà nước là một pháp lệnh,
các cơ quan nhà nước phải chấp hành đúng và phải đảm bảo cho mọi người
chấp hành đúng [5, tr. 118].
Có thể thấy rằng, cách đề cập này còn sơ sài. Ngay thuật ngữ pháp chế cũng
chưa được nêu một cách trực diện. Điều đó cũng dễ hiểu bởi thời điểm đó đất nước còn
chia thành hai miền với hai nhiệm vụ chiến lược, việc nghiên cứu lý luận còn hạn chế.
Đáng chú ý là tại Đại hội lần này, Thủ tướng Phạm Văn Đồng đã trình bày tham luận
quan trọng với nhan đề "Mấy vấn đề về Nhà nước dân chủ nhân dân" trong đó khẳng
định: "Tăng cường nhà nước dân chủ nhân dân là tăng cường pháp chế XHCN" [5, tr.
64]. Ông còn nói: " chúng ta phải rất xem trọng công tác lập pháp, dần dần xây dựng
nền pháp chế XHCN ngày càng đầy đủ. Đồng thời, chúng ta phải ra sức giáo dục nhân

dân nghiêm chỉnh thi hành pháp luật và có thái độ xử lý nghiêm khắc đối với những
hành vi vi phạm pháp luật" [5, tr. 65]. ở đây, pháp chế đã được đề cập rõ hơn song vẫn
còn chưa tách bạch giữa "pháp chế" và "hệ thống pháp luật".
Trong báo cáo chính trị của Ban chấp hành Trung ương Đảng tại Đại hội đại
biểu toàn quốc lần thứ IV, Đảng ta đã khẳng định:
Quyền làm chủ tập thể của nhân dân bằng Nhà nước dưới sự lãnh đạo
của Đảng phải được xác định bằng Hiến pháp và pháp luật. Sức mạnh và nội
dung cơ bản của pháp chế XHCN chính là quyền làm chủ tập thể của nhân
dân. Cần tăng cường pháp chế XHCN, làm cho mọi hoạt động của các cơ
quan Nhà nước đi vào khuôn phép và quy chế nghiêm chỉnh, thật sự tôn trọng
quyền làm chủ tập thể và đảm bảo quyền lợi của công dân.

Pháp luật phải quy định rõ quyền lợi và nghĩa vụ của công dân, đòi
hỏi công dân phải làm tròn nghĩa vụ, phải tuân theo pháp luật. Đối với những
người không tự giác thì phải cưỡng chế và bất cứ ai vi phạm pháp luật đều
phải xử phạt thích đáng [6, tr. 146- 147].
Rõ ràng là trong giai đoạn này, tư tưởng pháp chế XHCN của Đảng ta không
những được xác định rõ hơn về vai trò, nội dung mà còn được quan tâm đến cả cơ chế đảm
bảo. Một mặt nhằm phát huy quyền làm chủ tập thể của nhân dân; mặt khác là thực hiện sự
cưỡng chế đối với các hành vi vi phạm pháp luật.
Đến Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ V thì vấn đề tăng cường pháp chế
XHCN đã được đề cập một cách trực diện. Đó là: "Tăng cường pháp chế XHCN là một
yêu cầu cấp thiết để nâng cao hiệu lực quản lý của nhà nước, bảo đảm quyền làm chủ
tập thể của nhân dân lao động" [7, tr. 114]. Không những thế trong văn kiện của Đại hội
còn nêu lên vấn đề "khắc phục cho được tình hình không bình thường là nhiều luật và
pháp lệnh được ban hành không được thi hành nghiêm chỉnh, thậm chí không được thi
hành" [7, tr. 115]. Nhiều biện pháp nhằm tăng cường pháp chế XHCN đã được đưa ra
trong đó đáng chú ý là "đưa việc giáo dục về pháp luật vào các trường học, các cấp học,
xây dựng ý thức sống có pháp luật và tôn trọng pháp luật" [7, tr. 115]. Bên cạnh đó là
việc tăng cường công tác kiểm tra, thanh tra, giải quyết khiếu tố và yêu cầu cán bộ, đảng

viên gương mẫu thi hành pháp luật, đi đầu trong cuộc đấu tranh chống các hành vi vi
phạm pháp luật, tăng cường pháp chế XHCN.
Đến Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VI thì trong Nghị quyết đã chỉ rõ: "Trong
điều kiện Đảng cầm quyền, mọi cán bộ, bất cứ ở cương vị nào, đều phải sống và làm
việc theo pháp luật. Mọi vi phạm đều phải xử lý" [8, tr. 121]. Do vậy, Nghị quyết cũng đặt
ra yêu cầu đối với các cấp ủy Đảng từ Trung ương tới địa phương phải thường xuyên
quan tâm lãnh đạo công tác pháp chế, kiểm tra hoạt động của tất cả các cơ quan và đặc
biệt là các cơ quan pháp chế. Phát huy sức mạnh của quần chúng nhân dân và dư luận
xã hội để đấu tranh kiên quyết, không khoan nhượng với các biểu hiện tiêu cực, vi phạm
pháp luật của bất cứ cơ quan, tổ chức, cá nhân nào.

Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VII cũng xác định: "Điều quan trọng để phát
huy dân chủ là xây dựng và hoàn chỉnh hệ thống pháp luật, tăng cường pháp chế xã hội
chủ nghĩa, nâng cao trình độ dân trí, trình độ hiểu biết pháp luật và ý thức tuân thủ pháp
luật của nhân dân" [9, tr. 121]. Tới Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VIII, trong công tác
xây dựng và hoàn thiện Nhà nước cộng hòa XHCN Việt Nam, Đảng ta tiếp tục quán
triệt sâu sắc quan điểm "Tăng cường pháp chế xã hội chủ nghĩa, xây dựng Nhà nước
pháp quyền Việt Nam. Quản lý xã hội bằng pháp luật, đồng thời coi trọng giáo dục,
nâng cao đạo đức" [10, tr. 79].
Như vậy, vấn đề pháp chế XHCN và tăng cường pháp chế XHCN từ lâu đã trở
thành quan điểm chính thống của Đảng và Nhà nước ta. Pháp chế XHCN và tăng cường
pháp chế XHCN không chỉ đơn thuần là những vấn đề lý luận mà còn mang ý nghĩa
thực tiễn to lớn, đặc biệt là trong giai đoạn hiện nay. Nó đóng vai trò quan trọng trong
việc bảo đảm và củng cố chế độ xã hội XHCN, và đóng vai trò quyết định trong sự
nghiệp xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam trong tình hình mới. Từ sự
phân tích về vai trò và ý nghĩa của pháp chế XHCN và tăng cường pháp chế XHCN, có
thể nhận thức một cách khái quát về pháp chế XHCN.
1.1.1.3. Khái niệm và những nội dung cơ bản của pháp chế XHCN
Dựa vào những nguyên lý cơ bản của Lênin, các nhà khoa học pháp lý ở Liên
Xô trước đây đã xây dựng khái niệm mới về "pháp chế cách mạng" -pháp chế XHCN.

Cơ sở thiết lập pháp chế XHCN là hệ thống pháp luật của Nhà nước kiểu mới. Điều
kiện quyết định để pháp luật đi vào cuộc sống là Nhà nước XHCN và ý thức tự giác của
đông đảo quần chúng nhân dân. Nội dung cơ bản của pháp chế XHCN được các nhà
khoa học pháp lý tập trung nhấn mạnh ở những điểm chủ yếu. Đó là:
Pháp chế XHCN là sự đòi hỏi sự tuân thủ và chấp hành pháp luật đối với các cơ
quan nhà nước, các cán bộ nhân viên trong các cơ quan nhà nước và các tổ chức và
nhân viên của các tổ chức chính trị - xã hội và mọi công dân.
Cùng với sự ra đời của khái niệm pháp chế XHCN, ngày nay với sự phát triển
của khoa học pháp lý các khái niệm, phạm trù pháp lý nói chung và pháp chế nói riêng
đã được xây dựng hoàn thiện hơn; phản ánh thực tế khách quan của đời sống nhà nước

và xã hội. Trong sự hoàn thiện khái niệm pháp chế, nội dung chủ yếu đã được làm rõ là
"ranh giới" của hiện tượng pháp luật với tư cách là hệ thống các quy phạm pháp luật và
hiện tượng của hệ thống các quan hệ xã hội được điều chỉnh bằng pháp luật. Trong thực
tế định nghĩa về pháp chế có tính khoa học được nhiều người thừa nhận và ghi vào sách
giáo trình môn Lý luận chung về Nhà nước và pháp luật là: "Pháp chế XHCN là chế độ
của đời sống chính trị xã hội trong đó Nhà nước quản lý xã hội bằng pháp luật; các cơ
quan nhà nước; các tổ chức chính trị; các tổ chức chính trị - xã hội; các đơn vị kinh tế và
mọi công dân đều phải tôn trọng và thực hiện Hiến pháp, pháp luật; mọi vi phạm pháp
luật đều bị xử lý".
Trong nền khoa học pháp lý Xô viết, các khái niệm, phạm trù pháp lý khác cũng
hình thành và phát triển. Trong đó phải kể đến các khái niệm gần gũi với khái niệm
pháp chế như: Thực hiện pháp luật và trật tự pháp luật. Thực hiện pháp luật là quá trình
hoạt động có chủ định của các chủ thể tham gia quan hệ pháp luật nhằm làm cho pháp
luật được thực hiện trong cuộc sống. Quá trình hoạt động đó bao hàm các dạng hành vi
thực hiện pháp luật như: Tuân thủ pháp luật, chấp hành pháp luật, sử dụng pháp luật và
áp dụng pháp luật. Như thế hệ thống quy phạm pháp luật của Nhà nước thông qua chế
độ thực hiện pháp luật đã được chuyển hóa thành pháp chế.
Như vậy, quan điểm cơ bản từ trước tới nay vẫn coi: "Pháp chế chính là sự đòi
hỏi mọi cơ quan nhà nước, cán bộ công chức nhà nước, các tổ chức chính trị, các tổ

chức chính trị - xã hội và các tổ chức kinh tế cũng như mọi công dân đều phải nghiêm
chỉnh thực hiện pháp luật trong hoạt động của mình". Theo đó, định nghĩa này tập trung
nhấn mạnh nội dung cơ bản đó là sự tuân thủ nghiêm chỉnh pháp luật của mọi chủ thể
pháp luật.
Đặc trưng lớn nhất của pháp luật là tính qui phạm phổ biến, pháp luật mang tính
bắt buộc chung đối với mọi đối tượng tham gia các quan hệ xã hội mà nó điều chỉnh,
điều này được nhà nước thừa nhận và được đảm bảo bằng các biện pháp cưỡng chế
mang tính nhà nước. Mọi chủ thể pháp luật đều phải xử sự phù hợp với pháp luật. Bản
thân nhà nước - chủ thể ban hành và đảm bảo sự thi hành pháp luật cũng phải tự đặt
mình vào việc nghiêm chỉnh thực hiện pháp luật. Bởi Nhà nước và pháp luật của chúng

ta mang tính nhân dân sâu sắc, phục tùng pháp luật là phục tùng ý chí và lợi ích của
nhân dân, đường lối chính sách của Đảng đã được thể chế hóa thành luật. Nhà nước
pháp quyền XHCN không cho phép Nhà nước và các chủ thể quyền lực công đứng ngoài
và hành xử ngoài pháp luật. Đứng trước pháp luật, mọi người đều bình đẳng, tất cả các
hành vi vi phạm pháp luật đều bị trừng trị, mọi chủ thể vi phạm pháp luật đều bị truy
cứu trách nhiệm pháp lý. Pháp chế XHCN xa lạ với sự phân biệt đối xử, đặc quyền đặc
lợi, không có đất cho các biểu hiện lạm dụng chức quyền.
Định nghĩa như vậy không có nghĩa là phủ nhận hay coi nhẹ vai trò tiền đề của
pháp luật đối với pháp chế. Bởi pháp chế và pháp luật là hai khái niệm gần gũi, có quan
hệ chặt với nhau nhưng không đồng nhất. Trong đó pháp luật được hiểu là hệ thống các
qui phạm do nhà nước ban hành để điều chỉnh các quan hệ xã hội. Pháp luật là một
trong những yếu tố bảo đảm sự phát triển của xã hội. Đồng thời, pháp luật ghi nhận và
thể chế hóa các quyền tự do dân chủ của công dân, thiết lập nên các bảo đảm pháp lý
đảm bảo cho các quyền đó được thực hiện trên thực tế. Qua đó, người dân tìm thấy ở
pháp luật phương tiện bảo vệ cho các quyền và lợi ích hợp pháp của mình. Trong điều
kiện xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN, pháp luật còn là phương tiện thể chế hóa
các đường lối của Đảng và đưa nó vào cuộc sống.
Tuy nhiên, để pháp luật thực sự phát huy được các vai trò quan trọng đó trong
thực tiễn cuộc sống, để pháp luật không chỉ là những trang giấy chứa đựng các qui

phạm, đòi hỏi phải có pháp chế. Bởi pháp chế là phạm trù thể hiện yêu cầu và đòi hỏi
đối với mọi chủ thể pháp luật trong xã hội phải tôn trọng và tuân thủ triệt để pháp luật.
Như vậy, pháp luật là điều kiện tiền đề của pháp chế. Song việc có pháp luật chưa hẳn là
đã tồn tại pháp chế. Một hệ thống pháp luật thiếu hoàn thiện, mâu thuẫn, chồng chéo sẽ
kéo theo một cơ chế điều chỉnh pháp luật khiếm khuyết. Hay pháp luật khi được ban
hành nhưng không được các chủ thể pháp luật chấp hành và tuân thủ hoặc được thi hành
nhưng không thực sự nghiêm minh thì trật tự xã hội sẽ bị đảo lộn, xã hội rơi vào trạng
thái vô pháp chế. Hậu quả tất yếu sẽ là tình trạng xã hội với các mặt đời sống phát triển
không bình thường, các quyền và lợi ích hợp pháp của người dân không được đảm bảo.
Do đó, vấn đề mấu chốt là: pháp luật chỉ thực sự có hiệu lực khi nó dựa trên nền tảng

vững chắc của pháp chế, bên cạnh đó pháp chế chỉ có thể được củng cố và tăng cường
trong điều kiện một hệ thống pháp luật hoàn chỉnh, đồng bộ.
Trước sự vận động không ngừng của đời sống xã hội, quan điểm trên đây về
pháp chế XHCN dường như đã không còn mang tính chính xác khoa học cao. Quan
điểm đó vẫn đúng nhưng chưa thực sự đủ. Hiện nay đang phổ biến một quan điểm khoa
học cho rằng: "Pháp chế là sự hiện diện của một hệ thống pháp luật cần và đủ để điều
chỉnh các quan hệ xã hội, làm cơ sở cho sự tồn tại một trật tự pháp luật và kỷ luật, là sự
tuân thủ và thực hiện đầy đủ pháp luật trong tổ chức và hoạt động của Nhà nước, của
các cơ quan, đơn vị, tổ chức và đối với công dân" [49, tr. 680].
Trong định nghĩa này có mấy nội dung chính yếu sau đây:
- Sự hiện diện của một hệ thống pháp luật; và hệ thống pháp luật này là điều
kiện cần và đủ cho sự tồn tại một trật tự pháp luật và kỷ luật.
- Tổ chức và hoạt động của Nhà nước, của các cơ quan, đơn vị, tổ chức và mọi
công dân phải tuân thủ và thực hiện đầy đủ, nghiêm chỉnh pháp luật.
Cách tiếp cận thứ nhất cho ta thấy một cách nhìn cận cảnh về pháp chế, nói một
cách khác, định nghĩa thứ nhất về pháp chế là một định nghĩa hẹp về pháp chế. Cách
tiếp cận thứ hai hàm chứa định nghĩa hẹp về pháp chế đồng thời có bổ sung hai nội dung
mới cho ta một cái nhìn bao quát hơn về pháp chế XHCN. Cách tiếp cận này đáp ứng
được những đòi hỏi hiện nay của lý luận cũng như thực tiễn là phải trả lời câu hỏi: pháp

chế dựa trên cơ sở nào, để làm gì và duy trì nó như thế nào. Nó cho chúng ta một định
nghĩa rộng về pháp chế.
Định nghĩa này trước hết đã trực tiếp xác định vai trò vô cùng quan trọng của
một hệ thống pháp luật hoàn chỉnh trong vai trò là nền tảng của việc thiết lập pháp chế
XHCN.
Như chúng ta đã biết, bất cứ một xã hội nào cũng đều cần có sự quản lý nhằm
ổn định trật tự xã hội và phục vụ cho nhu cầu phát triển xã hội. Kể từ khi xã hội có giai
cấp dẫn đến xuất hiện nhà nước, giai cấp cầm quyền luôn mong muốn một trật tự xã hội
phù hợp với ý chí giai cấp mình. Giai cấp cầm quyền tìm thấy ở pháp luật công cụ hữu

hiệu nhất trong quản lý xã hội. Chính sự nhập cuộc của pháp luật vào đời sống xã hội đã
tạo ra đời sống pháp lý của xã hội và tạo ra pháp chế. Đến lượt mình, pháp chế tạo ra
một trạng thái bảo đảm cao về mặt pháp luật cho mọi chủ thể trong xã hội. Đó chính là
ý nghĩa lớn lao của pháp chế XHCN; và ngày nay quan điểm về xây dựng Nhà nước
pháp quyền cũng có những điểm tương đồng trong lĩnh vực này.
Với mục tiêu xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN của dân, do dân và vì dân
dưới cơ chế Đảng lãnh đạo, nhân dân làm chủ, Nhà nước quản lý, pháp chế XHCN
được đặt lên như một nguyên tắc hàng đầu trong mọi quan hệ về tổ chức và hoạt động
của bất cứ cơ quan nhà nước, tổ chức chính trị - xã hội nào. Do vậy, pháp luật, hơn lúc
nào hết, cần thể chế hóa đường lối lãnh đạo của Đảng làm tiền đề cho pháp chế. Điều đó
tạo nên cơ sở pháp lý cho các quan hệ chính trị đáp ứng nhu cầu ổn định xã hội, phát
huy tính dân chủ, xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam. "Tuy nhiên, hệ thống pháp
luật cũng chỉ nên dừng lại ở mức đáp ứng cần và đủ cho các quan hệ xã hội. Pháp chế
XHCN đòi hỏi việc điều chỉnh pháp luật phải đúng cách" [49, tr. 689]. Một triết gia
phương Đông nổi tiếng đã từng nói: việc trị quốc ví như nấu một nồi cá, nếu quấy mạnh
thì nó nát, nếu không quấy thì nó cháy, tốt nhất là nên quấy vừa phải và đúng lúc, đúng
cách.
Còn về nội dung cơ bản của pháp chế: đòi hỏi tổ chức và hoạt động của Nhà nước,
của các cơ quan, đơn vị, tổ chức và công dân tuân thủ và thực hiện đầy đủ pháp luật, về nội
hàm không có gì đổi khác so với cách định nghĩa thứ nhất.

Theo lôgíc của các quan hệ biện chứng trên từ pháp luật đến chế độ thực hiện
pháp luật cấu thành chế độ pháp chế; các nhà khoa học pháp lý đã xem xét hiện tượng
xã hội pháp lý đó và cho rằng đó là trạng thái trật tự pháp luật. Trật tự pháp luật phải
chăng là một hệ thống các quan hệ xã hội hình thành và phát triển dưới sự tác động điều
chỉnh của hệ thống các quy phạm pháp luật.Vậy trật tự pháp luật có phải là pháp chế
không? Đã từng có hai quan niệm để lý giải mối quan hệ giữa pháp chế và trật tự pháp
luật. Quan niệm thứ nhất coi trật tự pháp luật là yếu tố cấu thành của pháp chế. Quan
niệm thứ hai có thể là hợp lý hơn khi cho rằng trật tự pháp luật không phải là yếu tố bên

trong trùng khớp với nội hàm pháp chế mà trật tự pháp luật là mục đích của pháp chế, là
hiệu quả của quá trình thiết lập và tăng cường pháp chế.
Tóm lại, trong lịch sử ra đời, tồn tại, phát triển của mỗi nhà nước có một lịch sử
ra đời, tồn tại của pháp luật và pháp chế tương ứng. Thấu suốt trong dòng lịch sử đấu tranh
chống lạm dụng quyền lực, độc đoán chuyên quyền từ phía nhà nước và chống tư tưởng
còng như hoạt động vô chính phủ, coi thường pháp luật của công dân nhằm đảm bảo
cho pháp luật thực sự ngự trị trong đời sống nhà nước và đời sống xã hội; thành lập nên
một trật tự pháp luật theo ý chí và mục đích của giai cấp thống trị xã hội.
Từ sự phân tích trên có thể rút ra định nghĩa pháp chế XHCN như sau: Pháp
chế XHCN là một chế độ đặc biệt của đời sống chính trị - xã hội, trong đó tất cả các cơ
quan nhà nước, tổ chức kinh tế, tổ chức xã hội, nhân viên nhà nước, nhân viên các tổ
chức xã hội và mọi công dân đều phải tôn trọng và thực hiện pháp luật một cách
nghiêm chỉnh, triệt để và chính xác.
1.1.2. Những nguyên tắc của pháp chế XHCN
Ngày nay Đảng ta đang chủ trương xây dựng một Nhà nước pháp quyền Việt
Nam XHCN của dân, do dân, và vì dân. Trong quan niệm về nhà nước pháp quyền có
nhiều điểm trùng hợp với quan niệm về pháp chế. Thí dụ, các yêu cầu về một hệ thống
pháp luật tương đối hoàn chỉnh; về tính tối cao của Hiến pháp và các đạo luật; về sự
tuân thủ nghiêm chỉnh pháp luật của các chủ thể; về sự tôn trọng và bảo đảm các quyền
công dân. Tuy nhiên, quan niệm về Nhà nước pháp quyền có nội dung rộng hơn. Nó bao
hàm cả vấn đề trách nhiệm qua lại giữa nhà nước và công dân, công dân và nhà nước,

vấn đề trách nhiệm của quốc gia trong việc thực hiện các cam kết quốc tế, v.v… Đặt
vấn đề từng bước xây dựng Nhà nước pháp quyền ở Việt Nam là đáp ứng được các đòi
hỏi của một xã hội đang chuyển sang nền kinh tế thị trường có sự quản lý của Nhà
nước, đồng thời cũng đáp ứng được đòi hỏi của một quốc gia đổi mới muốn làm bạn với
tất cả các nước trên thế giới theo nguyên tắc bình đẳng, cùng có lợi và không can thiệp
vào công việc nội bộ của nhau.
Những nguyên tắc của pháp chế XHCN là những tư tưởng chủ đạo thể hiện bản
chất và các đặc điểm của pháp chế trong xã hội ta. Các nguyên tắc cơ bản đó là:

1.1.2.1. Bảo đảm tính thống nhất của pháp chế
Nội dung của nguyên tắc này là: pháp luật phải được nhận thức và thực hiện
thống nhất trên toàn bộ lãnh thổ quốc gia và ở tất cả các ngành, không thể đem lợi ích
của địa phương, lợi ích ngành đối lập với lợi ích chung của nhà nước. Văn bản của cơ
quan nhà nước ở địa phương phải phù hợp, không mâu thuẫn với các văn bản pháp luật
do các cơ quan nhà nước ở trung ương ban hành. Những biểu hiện cục bộ, bản vị địa
phương, có hại cho sự thống nhất pháp chế, đi chệch lợi ích chung của cả nước cần phải
được loại trừ. Không nên quan niệm rằng tính thống nhất của pháp chế loại bỏ việc cân
nhắc những điều kiện của địa phương. Các cơ quan nhà nước ở địa phương có nghĩa vụ,
một mặt, thực hiện nghiêm chỉnh pháp luật đã được quy định thống nhất cho cả nước,
mặt khác, trong hoạt động của mình cần tính toán đầy đủ những hoàn cảnh, điều kiện cụ
thể của địa phương. Song, sự tính toán đó không phải để vi phạm pháp luật mà để tìm
kiếm những hình thức, biện pháp và phương sách đặc thù của địa phương nhằm thực
hiện pháp luật tốt hơn.
Pháp luật luôn mang trong nó tính xác định chặt chẽ về mặt hình thức nên pháp
luật phải được nhận thức và thực hiện thống nhất trên phạm vi toàn bộ lãnh thổ quốc gia.
Điều đó cũng có nghĩa: Luật, Pháp lệnh không được mâu thuẫn với Hiến pháp, các văn bản
dưới luật không được mâu thuẫn, chồng chéo với các văn bản luật, các văn bản pháp luật
của địa phương, của các bộ, ngành không được đặt lợi ích cục bộ của địa phương và của
ngành mình đối lập với lợi ích của quốc gia. Đặt vấn đề như vậy không có nghĩa là triệt tiêu
hoàn toàn tính chủ động sáng tạo của các địa phương và các bộ ngành, bỏ qua tính đặc thù

của từng địa phương và bộ ngành. Trên cơ sở sự thống nhất, các địa phương và các bộ
ngành có thể vừa tính toán tới những hoàn cảnh, điều kiện cụ thể của mình vừa thực hiện
nghiêm chỉnh pháp luật đã được qui định thống nhất trong phạm vi cả nước.
Trong quan hệ với các văn bản luật và các văn bản qui phạm dưới luật, Hiến
pháp là đạo luật mang tính tối cao, do Quốc hội ban hành và là đảm bảo cao nhất của
pháp chế. Điều này được chính Hiến pháp qui định: "Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội
chủ nghĩa Việt Nam là luật cơ bản của Nhà nước, có hiệu lực pháp lý cao nhất. Mọi văn
bản pháp luật khác phải phù hợp với Hiến pháp". Bản thân Hiến pháp cũng được xây

dựng và ban hành theo một trình tự thủ tục riêng theo qui trình lập hiến với yêu cầu phải
được 2/3 số đại biểu Quốc hội biểu quyết tán thành. Về vấn đề này, để đảm bảo tính
thống nhất của pháp luật, tính tối thượng của Hiến pháp và quan trọng hơn để tăng
cường pháp chế XHCN cần sớm khắc phục những sai lầm cơ bản, những biểu hiện vi
hiến. Như việc các cơ quan hữu quan đã đưa cả nội dung sửa đổi Hiến pháp 1992 vào
các chương trình lập pháp năm 2000 và năm 2001 của Quốc hội để rồi nội dung này
được thông qua theo qui trình lập pháp (chỉ cần quá 1/2 số đại biểu Quốc hội tán thành)
thay vì lẽ ra phải được thông qua theo một qui trình lập hiến (yêu cầu phải được 2/3 số
đại biểu Quốc hội biểu quyết tán thành theo đúng qui định tại Điều 147 Hiến pháp
1992).
1.1.2.2. Mọi chủ thể đều có nghĩa vụ phải chấp hành pháp luật
Nguyên tắc này đòi hỏi phải đưa những yêu cầu của pháp luật vào thực tế đời
sống; mọi chủ thể cần phải xử sự phù hợp với pháp luật. Mọi người đều bình đẳng trước
pháp luật, bất cứ chủ thể nào có hành vi vi phạm pháp luật đều bị truy cứu trách nhiệm
pháp lý. Pháp chế XHCN xa lạ với những biểu hiện phân biệt đối xử và đặc quyền, đặc
lợi, không cho phép lạm dụng chức vụ, quyền hạn lẩn tránh hoặc cố tình làm trái pháp
luật.
Để tránh tình trạng hệ thống pháp luật của Nhà nước đã được ban hành đáng kể
nhưng chấp hành không nghiêm, trước hết Nhà nước mà cụ thể trong đó là các cơ quan
trong bộ máy nhà nước, các cán bộ công chức phải nghiêm chỉnh thi hành và chấp hành
pháp luật. Nhà nước chỉ được làm những gì luật cho phép nhằm hạn chế tối đa sự lạm

quyền trong tổ chức cũng như hoạt động của bộ máy nhà nước. Đối với các chủ thể
pháp luật khác ngoài nhà nước thì được làm tất cả trừ những gì luật cấm. Đó là cơ sở
pháp lý vững chắc đảm bảo cho các quyền tự do dân chủ của công dân được thực hiện.
1.1.2.3. Bảo đảm tính tối cao của hiến pháp và các đạo luật
Điều 146 Hiến pháp năm 1992 quy định: "Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ
nghĩa Việt Nam là luật cơ bản của nhà nước, có hiệu lực pháp lý cao nhất. Mọi văn bản
pháp luật khác phải phù hợp với Hiến pháp". Những đạo luật có hiệu lực thấp hơn Hiến
pháp nhưng cao hơn những văn bản dưới luật. Những văn bản dưới luật phải được ban

hành trên cơ sở và để thi hành Hiến pháp và các đạo luật, không được trái với Hiến pháp
và các đạo luật đó.
1.1.2.4. Bảo đảm thực hiện và bảo vệ các quyền và tự do của công dân đã
được pháp luật quy định
Trong xã hội ta, công dân có những quyền tự do, dân chủ rộng rãi. Một trong
những yêu cầu quan trọng nhất của pháp chế là phải bảo đảm và bảo vệ những quyền
dân chủ đó. Công dân khi sử dụng các quyền tự do được pháp luật ghi nhận, không
được gây thiệt hại cho lợi ích nhà nước và xã hội, cũng như lợi ích của các công dân
khác.
1.1.2.5. Ngăn chặn kịp thời và xử lý nhanh chóng, công minh mọi vi phạm
pháp luật
Bất kỳ vi phạm pháp luật nào cũng có hại cho lợi ích của nhà nước, xã hội và
công dân. Bởi vậy, các cơ quan nhà nước có thẩm quyền phải xử lý nhanh chóng, công
minh và có hiệu quả đối với những vi phạm đó. Để làm được điều này cần phải chỉnh
đốn tổ chức, thi hành những biện pháp có hiệu lực nhằm ngăn chặn và loại trừ tệ tham
nhũng, hối lộ, cửa quyền, nghiêm trị những phần tử biến chất, lợi dụng danh nghĩa Đảng
và chính quyền để đục khoét, áp bức quần chúng. Các cơ quan tòa án, kiểm sát, thanh
tra, công an,… phải dựa vào nhân dân để phát hiện và xử lý kịp thời những vụ vi phạm
pháp luật. Mỗi công dân cũng cần hiểu rõ nếu họ vi phạm pháp luật sẽ không tránh khỏi
phải chịu sự cưỡng chế của nhà nước dưới hình thức các biện pháp trách nhiệm pháp lý.
Các qui phạm pháp luật nói riêng và pháp luật nói chung luôn là đại lượng của

dân chủ, công bằng và tự do. Do đó, nó là khuôn mẫu, là chuẩn mực hành vi, là thước
đo của hành vi xử sự trong đời sống xã hội. Bất cứ hành vi nào vi phạm pháp luật, trái
với các qui phạm pháp luật đều là đi ngược lại với lợi ích của của cộng đồng, lợi ích của
toàn xã hội. Do vậy, để bảo đảm trật tự xã hội cần thiết phải ngăn chặn và xử lý kịp thời
các hành vi vi phạm pháp luật, xâm phạm lợi ích hợp pháp của công dân và của nhà
nước. Việc ngăn chặn và xử lý kịp thời các vi phạm pháp luật cũng đồng thời là phương
tiện bảo đảm các quyền và lợi ích hợp pháp của người dân. Bởi trong Nhà nước pháp

quyền XHCN, thì pháp luật, các cơ quan thi hành pháp luật và pháp chế XHCN luôn là
chỗ dựa vật chất và tinh thần của người dân trong việc tìm đến công lý và công bằng.
1.1.2.6. Tính pháp chế thống nhất với tính hợp lý và sự công bằng
Giữa pháp chế và tính hợp lý có mối liên hệ chặt chẽ, vì pháp luật XHCN thể
hiện chính sách có cơ sở khoa học của Đảng và là ý chí của đại đa số các tầng lớp nhân
dân. Bởi vậy, các quy phạm pháp luật mang tính công bằng và hợp lý. Tính pháp chế
đòi hỏi mọi hoạt động phải trong khuôn khổ pháp luật và không trái với pháp luật.
Không một sự vi phạm pháp luật nào có thể biện hộ bằng tính hợp lý. Sự lạc hậu của
những quy phạm pháp luật trước yêu cầu mới của cuộc sống không làm đình chỉ hiệu lực
của nó. Chỉ những cơ quan nhà nước có thẩm quyền mới có quyền sửa đổi các quy phạm
đó.
1.1.2.7. Tuân thủ nghiêm chỉnh kỷ luật nhà nước và xã hội
Trong xã hội ta, những yêu cầu cơ bản của kỷ luật nhà nước, kỷ luật xã hội và
cách thức bảo đảm nó được xác định trong những văn bản pháp luật. Mặt khác, sự tuân
thủ pháp luật là một trong những yêu cầu quan trọng nhất của kỷ luật nhà nước và kỷ
luật xã hội. Để đảm bảo tính tổ chức của các cơ quan nhà nước, các tổ chức xã hội, cần
phải chấp hành nghiêm chỉnh kỷ luật nhà nước.
1.2. Pháp chế xã hội chủ nghĩa trong hoạt động thực hành quyền công tố và
kiểm sát các hoạt động tư pháp ở nước ta
Pháp chế XHCN là một khái niệm pháp lý sâu rộng. Xét về hình thức, hiện
tượng, pháp chế XHCN là trạng thái hành vi pháp lý (hành vi hành động và không hành
động) phù hợp với quy định của pháp luật của tất cả các chủ thể tham gia các quan hệ

pháp luật. Xét về bản chất, pháp luật của một nhà nước quy định bản chất của chế độ
pháp chế mà nhà nước đó thiết lập và duy trì. Tính đa dạng của pháp chế thể hiện trong
các loại hành vi pháp lý được thực hiện trong các lĩnh vực khác nhau của đời sống xã hội.
Nói một cách khác, trong mọi lĩnh vực của đời sống xã hội pháp chế được thiết lập và
mang những đặc điểm riêng. Bởi vì các lĩnh vực của đời sống xã hội khác nhau có các
loại quan hệ xã hội khác nhau; phản ánh và điều chỉnh nó là các ngành luật tương ứng.