LUẬN VĂN: Xây dựng môi trường văn hóa ở thành phố Đà Nẵng trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa hiện nay ppt

LUẬN VĂN:

Xây dựng môi trường văn hóa ở thành phố
Đà Nẵng trong thời kỳ đẩy mạnh công
nghiệp hóa, hiện đại hóa hiện nay





Mở đầu

1. Tính cấp thiết của đề tài
Con người không thể tồn tại nếu tách khỏi môi trường tự nhiên (MTTN), cũng
như con người không thể thực sự trở thành Người nếu tách khỏi môi trường văn hóa
(MTVH). Một MTVH trong sạch, lành mạnh, thích hợp và phong phú chính là "cái nôi"
nuôi dưỡng, là nguồn năng lượng để hình thành bản lĩnh, năng lực sáng tạo, đạo đức, tâm
hồn, tình cảm và nhân cách con người. Không thể có một tâm hồn lớn, một nhân cách
trong sáng lại được sinh - trưởng trong một MTVH ô nhiễm, độc hại; và cũng không thể

có sự phát triển bền vững của một quốc gia, dân tộc một khi xem nhẹ việc bảo vệ, bồi
đắp, xây dựng và phát triển MTVH của mình.
Trong vài thập kỷ gần đây, MTVH đã trở thành tiêu chí, điều kiện cơ bản để
đánh giá sự phát triển tiến bộ, bền vững của mọi quốc gia, dân tộc trên thế giới. Thất bại
của không ít các quốc gia do tách rời văn hóa với phát triển kinh tế, xem nhẹ vai trò của
MTVH đã dẫn đến những bất ổn nghiêm trọng trong đời sống chính trị - xã hội, dẫn đến sự
khủng hoảng về kinh tế và sự tha hóa về nhân cách của con người. Không phải ngẫu
nhiên mà ông Federico Mayor (Tổng giám đốc UNESCO) đã phải cảnh báo: "Hễ nước
nào tự đặt cho mình mục tiêu phát triển kinh tế mà tách khỏi MTVH, thì nhất định sẽ xảy
ra những mất cân đối nghiêm trọng, cả về kinh tế lẫn văn hóa và tiềm năng sáng tạo của
nước ấy sẽ bị suy giảm rất nhiều" [48, tr. 8]. Giá trị thời đại của vấn đề ngày càng gia
tăng cùng với tốc độ tăng trưởng kinh tế, sự phát triển khoa học, công nghệ, sự phát triển
của tiến bộ xã hội và thực sự trở thành vấn đề có tính toàn cầu.
ở Việt Nam, xây dựng MTVH trở thành yêu cầu bức thiết, là điều
kiện cơ bản đảm bảo sự thành công của công cuộc đổi mới toàn diện đất
nước. Sự lựa chọn con đường đi lên CNXH của dân tộc càng khẳng định vai trò to lớn
của MTVH, với tư cách không chỉ là động lực mà còn ở mục tiêu hướng tới của nó: "Dân
giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh" [13, tr. 163]. Xây dựng MTVH
lành mạnh cho sự phát triển kinh tế, xã hội được coi là nhân tố cơ bản để giữ vững ổn

định chính trị, tạo lập công bằng xã hội, xây dựng nhân cách con người Việt Nam trong
giai đoạn cách mạng mới. Đại hội Đảng lần thứ IX đã khẳng định cần phải phát triển
nhanh nhưng bền vững, tăng trưởng kinh tế phải đi đôi với thực hiện tiến bộ, công bằng
xã hội và bảo vệ môi trường; mục tiêu chân - thiện - mỹ là đích vươn tới của văn hóa Việt
Nam.
Cùng với những thành tựu quan trọng mà chúng ta đã đạt được qua hơn 15 năm
tiến hành sự nghiệp đổi mới do Đảng lãnh đạo, cũng phải nghiêm túc nhìn nhận hiện
trạng MTVH nước ta đang bộc lộ nhiều hạn chế, bất cập cần được nhận thức đầy đủ, giải
quyết thỏa đáng. Mặt trái của cơ chế thị trường đã và đang làm nảy sinh không ít những
tệ nạn xã hội (TNXH), thói hư, tật xấu , sự tấn công, phá hoại nhiều mặt của các thế lực

thù địch làm xói mòn đạo đức, lối sống, phá vỡ thuần phong, mỹ tục, chao đảo kỷ cương
phép nước. MTVH vẫn đang trong thời đoạn chuyển đổi, chưa định hình rõ nét.
Vì vậy, kịp thời ngăn chặn những tiêu cực, độc hại, bảo vệ và xây dựng MTVH
lành mạnh, thúc đẩy sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa (CNH, HĐH) vừa có những
mặt phù hợp với xu thế tiến bộ chung của thế giới, vừa thể hiện những bản chất ưu việt
của nền văn hóa XHCN, phù hợp với tình hình thực tiễn ở nước ta nói chung và mỗi địa
phương nói riêng.
Mặc dầu vậy, đây lại là lĩnh vực khá mới mẻ, chưa được quan tâm nhiều trong
hoạt động nghiên cứu khoa học, cũng như trong hoạt động thực tiễn xây dựng đời sống văn
hóa (ĐSVH) ở các địa phương. Rất nhiều vấn đề cơ bản về MTVH cần được nhận thức và
giải quyết thấu đáo. Khái niệm, bản chất, cấu trúc của MTVH là gì? Thực trạng MTVH ở
nước ta hiện nay ra sao? Các quan điểm cơ bản và giải pháp chủ yếu nhằm nâng cao chất
lượng, hiệu quả của MTVH trong thời kỳ đẩy mạnh CNH, HĐH thế nào v,v đang là vấn
đề khó khăn, phức tạp, đòi hỏi phải giải đáp đầy đủ cả về mặt lý luận lẫn thực tiễn. Đặc biệt
đối với Đà Nẵng một đơn vị mới được chia tách thành thành phố trực thuộc Trung ương (1-
1-1997) càng là vấn đề mới mẻ đòi hỏi phải giải đáp. Xuất phát từ tình hình đó, tôi đã chọn
đề tài: "Xây dựng môi trường văn hóa ở thành phố Đà Nẵng trong thời kỳ đẩy mạnh công
nghiệp hóa, hiện đại hóa hiện nay" làm đề tài luận văn tốt nghiệp hệ cao học của mình.

Mong muốn của bản thân không chỉ góp phần bổ sung về mặt lý luận, mà còn trực tiếp hơn
hình thành những luận cứ khoa học để tiếp tục nghiên cứu và vận dụng vào thực tiễn xây
dựng MTVH ở nước ta nói chung và ở thành phố Đà Nẵng nói riêng trong tình hình mới.
2. Tình hình nghiên cứu
Hiện nay ở nước ta đã xuất hiện một số công trình nghiên cứu, một số bài viết của
các tác giả có đề cập ít nhiều đến vấn đề MTVH và xây dựng MTVH, như: Đỗ Huy, Cần xây
dựng MTVH pháp luật ở nước ta hiện nay, Người đại biểu nhân dân, 9-10/1993; GS.PTS
Trần Văn Bính (chủ biên), Văn hóa dân tộc trong thời kỳ mở của hiện nay, Nxb CTQG, H.
1996; Nguyễn Hồng Sơn, Môi trường văn hóa với sự hình thành nhân cách, Tạp chí Tư
tưởng văn hóa, 1/1997; GS.TS Huỳnh Khái Vinh, Lối sống với môi trường sinh thái và môi
trường văn hóa, Thông tin lý luận, 4/1998; GS.PTS Hoàng Vinh, Mấy vấn đề lý luận và thực

tiễn xây dựng văn hóa ở nước ta, Viện Văn hóa, Nxb VHTT, 1999; PGS. Trường Lưu, Văn
hóa một số vấn đề lý luận, Nxb CTQG, 1999; GS. Lê Thi, Khái niệm môi trường nhân văn
và vấn đề giáo dục môi trường nhân văn ở nước ta hiện nay, Tạp chí Triết học, 6/1999;
Trần Lê Bảo, Môi trường tự nhiên nhân văn, Văn hóa nghệ thuật, 11/1999; Phạm Vũ Dũng,
Nhận diện mấy vấn đề văn hóa, Viện Văn hóa và Nxb Văn hóa - thông tin, 1999; Đỗ
Huy, Xây dựng môi trường văn hóa ở nước ta từ góc nhìn giá trị học, Văn hóa nghệ
thuật, 4/2001
Tuy nhiên, vấn đề "xây dựng môi trường văn hóa ở thành phố Đà Nẵng hiện nay"
còn chưa có công trình nào đề cập đến.
3. Mục đích, nhiệm vụ của đề tài
3.1. Mục đích
Từ góc độ lý luận về MTVH và xuất phát từ thực tiễn xây dựng MTVH ở nước ta
hiện nay (nói chung) và thành phố Đà Nẵng (nói riêng), luận văn có mục đích nghiên cứu
sau:
- Làm sáng tỏ bản chất, cấu trúc, đặc điểm, vai trò, chức năng
của MTVH.

- Qua nghiên cứu, khảo sát thực trạng MTVH ở thành phố, luận văn đề xuất một
số giải pháp chủ yếu để nâng cao chất lượng, hiệu quả xây dựng MTVH ở thành phố Đà
Nẵng trong thời kỳ đẩy mạnh CNH, HĐH.
3.2. Nhiệm vụ
- Góp phần làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận về MTVH.
- Trên cơ sở phân tích, đánh giá thực trạng xây dựng MTVH, đề ra những giải
pháp chủ yếu để nâng cao chất lượng, hiệu quả xây dựng MTVH ở địa phương.
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
4.1. Đối tượng
Đối tượng khảo sát, nghiên cứu của luận văn này là vấn đề xây dựng MTVH ở
nước ta (nói chung) và ở thành phố Đà Nẵng (nói riêng) qua khảo sát, đánh giá chủ yếu
tập trung ở khu vực đô thị.
4.2. Phạm vi nghiên cứu

Luận văn chủ yếu tập trung phân tích, đánh giá thực trạng MTVH ở khu vực đô
thị thành phố Đà Nẵng, để trên cơ sở đó đề ra các giải pháp sát thực, đúng đắn.
5. Đóng góp mới về khoa học của luận văn
- Hệ thống hóa và làm sâu sắc hơn một số vấn đề lý luận về MTVH và xây dựng
MTVH ở nước ta hiện nay.
- Phân tích, đánh giá để đi đến nhận thức đúng về thực trạng MTVH ở khu vực
đô thị thành phố Đà Nẵng.
- Đề xuất một số giải pháp chủ yếu nhằm góp phần cùng địa phương nâng cao
hiệu quả hoạt động xây dựng MTVH trong thời kỳ đẩy mạnh CNH, HĐH đất nước.
- Luận văn có thể làm tài liệu tham khảo trong việc nghiên cứu và vận dụng vào
thực tiễn xây dựng MTVH ở thành phố Đà Nẵng; làm tài liệu tham khảo trong công tác
nghiên cứu, giảng dạy môn Lý luận văn hóa trong hệ thống các trường Đảng địa phương.

6. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu
Luận văn dựa trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa duy vật lịch sử và chủ nghĩa duy
vật biện chứng; chú ý kết hợp các phương pháp phân tích và tổng hợp, lôgíc và lịch sử;
đồng thời tiếp thu và sử dụng linh hoạt các phương pháp so sánh, thống kê, điều tra xã
hội học; tiếp cận và xử lý vấn đề chủ yếu từ góc độ lý thuyết hoạt động.
7. Kết cấu luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, luận văn gồm 3
chương, 6 tiết.



Chương 1
Một số vấn đề lý luận về môi trường văn hóa

1.1. Quan niệm về môi trường văn hóa
Xuyên suốt tiến trình lịch sử, thành quả lao động sáng tạo bằng tri thức, trí tuệ,
tâm hồn và tình cảm của con người đã sản sinh ra một "hệ sinh thái đặc biệt" riêng có ở

con người - đó là hệ sinh thái văn hóa. Cùng với hệ sinh thái tự nhiên, hệ sinh thái văn
hóa thường xuyên tác động tới con người, bồi dưỡng tâm hồn, đạo lý, rèn luyện ý chí và
tôi luyện nhân cách con người. "Nếu đại tự nhiên là cái nôi đầu tiên nuôi sống con người,
thì văn hóa là cái nôi thứ hai, ở đó toàn bộ đời sống tinh thần của con người được hình
thành, được nuôi dưỡng và phát triển. Con người không thể tồn tại nếu tách rời đại tự nhiên,
cũng như con người không thể thực sự là con người nếu tách rời môi trường văn hóa" [9, tr.
65]. Điều đó khẳng định văn hóa thực sự có ý nghĩa bởi nó chứa đựng toàn bộ những sản
phẩm, hành động, phương thức ứng xử, kiểu mẫu hoạt động hàm chứa hệ thống giá trị
nhân văn, vốn tri thức và kinh nghiệm xã hội đã được đúc kết trong thực tiễn lịch sử, tạo
thành MTVH lành mạnh nuôi dưỡng con người, phát triển con người ngày càng hoàn thiện
về mọi mặt. Đây chính là cơ sở lý luận quan trọng để tiếp cận, nghiên cứu về MTVH.
1.1.1. Khái niệm môi trường văn hóa
Trong vài thập kỷ trở lại đây, vấn đề môi trường và bảo vệ môi trường sống của
con người đã trở thành mối quan tâm đặc biệt đối với mọi quốc gia trên toàn cầu. Nó
không còn là vấn đề của khoa học tự nhiên (KHTN) hay kinh tế thuần túy, mà trước hết
là vấn đề văn hóa, xã hội hết sức bức thiết đặt ra buộc loài người phải giải quyết trong
những chặng đường phát triển tiếp theo. Bên cạnh những thuật ngữ đã được sử dụng khá
phổ biến trước đây như "môi trường sinh thái (tự nhiên)", "môi trường sống", "môi
trường xã hội" một thuật ngữ mới được đưa vào sử dụng khá phổ biến trong các công
trình nghiên cứu khoa học, trong các nghị quyết của Đảng cũng như trên các phương tiện
thông tin đại chúng ở nước ta - đó chính là "môi trường văn hóa". Tuy nhiên, MTVH là

gì? cho đến nay vẫn chưa có một công trình khoa học nào đi sâu nghiên cứu để đưa ra
những luận giải khoa học theo những tiêu chí đặc trưng của khái niệm để đi đến một quan
niệm thống nhất về thuật ngữ. Do đó, để nhận thức đúng MTVH cần thiết phải xem xét
mối quan hệ giữa "môi trường" và "văn hóa", xem xét nội hàm và ngoại diên của khái
niệm MTVH; mà thực chất của vấn đề là tìm hiểu mối quan hệ giữa con người và thế giới
bao quanh con người để giải quyết các vấn đề thuộc lĩnh vực văn hóa dưới góc độ môi
trường.
Khái niệm môi trường rất rộng, phức tạp và đa nghĩa, nên có nhiều cách quan

niệm (theo nghĩa rộng, hẹp) khác nhau:
* Quan niệm theo nghĩa hẹp: coi môi trường chỉ bao gồm những gì thuộc về tự
nhiên, hay thế giới vật chất bao quanh con người. Đây là cách tiếp cận khái niệm từ góc
độ KHTN thuần túy ở các nước phương Tây và được sử dụng khá phổ biến vào khoảng
cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX.
ở nước ta, đến những năm 90 của thế kỷ XX quan niệm này vẫn còn tồn tại khá
phổ biến. Trong mục tìm hiểu khái niệm "Môi trường và bảo vệ môi trường" tạp chí
Cộng sản (số 19/1996) [41, tr. 58] và tạp chí Công tác khoa giáo (số 1/1997) [42, tr. 32]
cũng chỉ nhấn mạnh đến các yếu tố tự nhiên, sinh thái, các yếu tố vật chất nhân tạo bao
quanh con người có ảnh hưởng tới sự tồn tại và phát triển của con người mà không hề đề
cập đến các yếu tố tư tưởng, tinh thần, các yếu tố xã hội, văn hóa - với tư cách là một bộ
phận quan trọng cấu thành môi trường sống của con người.
Cũng vì lẽ đó, cho đến nay mặc dù cụm từ "môi trường" đã không còn xa lạ với
mọi người dân Việt Nam, tuy vậy dường như khi đề cập tới nó vẫn còn không ít người
chỉ đơn thuần quan niệm đó là các hợp phần của tự nhiên bao quanh như không khí, đất,
nước, sinh vật Sự nhầm tưởng, hay nói đúng hơn là quan niệm một cách phiến diện này
vô hình chung đã làm mất đi "một nửa quan trọng khác" nếu không nói là có ý nghĩa
quyết định trong môi trường sống của con người - đó là môi trường xã hội (MTXH) -
nhân văn. Hệ quả của nó là trong nhận thức, cũng như trong hoạt động thực tiễn đã xem
nhẹ vai trò của MTXH, MTVH, gây ra nhiều hậu quả đáng tiếc.

* Quan niệm theo nghĩa rộng: là những quan niệm coi "môi trường" bao gồm
những gì không chỉ thuộc về tự nhiên như đôi khi người ta lầm tưởng, nói đến môi trường
là nói đến "mọi thứ quanh ta", "có liên quan mật thiết với ta", bất kể nó thuộc về tự nhiên,
xã hội hay văn hóa.
Michel Batisse (nhà nghiên cứu người Pháp) tác giả của những công trình nghiên
cứu nổi tiếng thế giới về môi trường đã xác định: "Môi trường không chỉ bó hẹp ở những
không gian được gọi là tự nhiên và đã bị biến đổi ít nhiều qua các thời kỳ mà còn bao
gồm cả những không gian nhân tạo làm khung cảnh cho cuộc sống của hầu hết mọi
người" [2, tr. 47-48].

Theo định nghĩa của UNEP (chương trình môi trường của Liên hiệp quốc) thì:
"Môi trường là thế giới mà chúng ta đang sống trong đó". Còn theo các nhà nghiên cứu
của Cộng đồng châu Âu: "Môi trường là sự liên hợp của các yếu tố mà những mối tương
tác phức tạp của chúng đã tạo nên hoàn cảnh, điều kiện chung quanh và điều kiện sống
của cá nhân và của xã hội khi họ sống trong đó hay khi họ cảm thấy" [21, tr. 25].
ở nước ta, Từ điển tiếng Việt (xuất bản năm 1997), môi trường được định nghĩa
là: "Toàn bộ nói chung những điều kiện tự nhiên, xã hội, trong đó con người hay một
sinh vật tồn tại, phát triển trong quan hệ với con người, với sinh vật đó" [46, tr. 618].
Tóm lược nội dung một số quan niệm cơ bản nêu trên cho thấy: môi trường là
một "khái niệm mở", nó không chỉ hàm chứa những cái có sẵn trong tự nhiên mà còn bao
gồm cả những yếu tố nhân tạo bao quanh con người, ảnh hưởng đến sự tồn tại và phát
triển của con người và xã hội. Với cách hiểu theo nghĩa rộng, môi trường sống của con
người như một chỉnh thể bao quát toàn bộ các yếu tố MTTN, MTXH và MTVH Chúng
đan xen, thâm nhập vào nhau, tác động ảnh hưởng lẫn nhau và cùng tác động đến việc hình
thành nhân cách con người, tạo ra điều kiện sống, điều kiện phát triển của cá nhân và của xã
hội. Cũng vì lẽ đó, PGS. Trường Lưu rất có lý khi cho rằng: "Về một định nghĩa chung
thì môi trường là những gì gắn chặt và bao quanh con người; từ đó người ta vận dụng vào
các dạng môi trường khác nhau" [20, tr. 241].

Xét theo ý nghĩa đó, MTVH vừa là một bộ phận của môi trường sống nói chung,
vừa là sự "đan bện" rất phức tạp và đa dạng giữa các hệ môi trường với nhau, đồng thời
tích hợp những tố chất của các hệ môi trường khác, hình thành một môi trường đặc biệt -
môi trường nhân văn (MTNV) gắn với sự sống của con người.
Khái niệm MTVH lần đầu tiên được giáo sư nhân chủng học người Pháp
Georges Olivier đề cập đến trong tác phẩm "Sinh thái nhân văn" (năm 1975). Theo ông
MTVH hay MTNV được tạo nên bởi sự "tác động của con người tới con người" và "tổ
chức xã hội của chúng ta, còn sự tác động của con người với tự nhiên cũng như sản phẩm
từ nền công nghiệp đương nhiên đã có và phải có " [23, tr. 10].
MTVH cũng được nhiều nhà khoa học xã hội Xô viết trước đây quan tâm nghiên
cứu. Trong cuốn giáo trình "Cơ sở lý luận văn hóa Mác - Lênin" do GS.TS triết học A.I.

Ac-nôn-đốp chủ biên đã đưa ra quan niệm về MTVH như sau: "Môi trường văn hóa là
một tổng thể ổn định những yếu tố vật thể và nhân cách, nhờ đó các cá thể tác động lẫn
nhau. Chúng ảnh hưởng tới hoạt động khai thác và sáng tạo giá trị văn hóa, tới nhu cầu
tinh thần, hứng thú và định hướng giá trị của họ. Môi trường văn hóa không chỉ là tổng
hợp những yếu tố văn hóa vật thể, mà còn có những con người hiện diện văn hóa" [1, tr.
75].
Trong những năm gần đây, MTVH ở Việt Nam đã trở thành một vấn đề bức xúc,
vừa có tính cấp thiết, vừa có tính lâu dài, đòi hỏi phải giải đáp cả về mặt lý luận và trong
thực tiễn đời sống xã hội. Nhiều nhà nghiên cứu đã đề cập và tiếp cận MTVH từ nhiều
góc độ và cấp độ khác nhau, xuất phát từ những mục đích nghiên cứu khác nhau.
Trong cuốn sách "Quản lý hoạt động văn hóa" xuất bản năm 1998, từ góc độ lãnh
đạo, quản lý hoạt động văn hóa, tập thể tác giả nhận định: "Môi trường văn hóa là một
tổng thể các sản phẩm văn hóa, chương trình văn hóa, hành vi văn hóa, thiết chế, phương
tiện và cảnh quan văn hóa mà cá nhân tiếp xúc trong suốt đời mình và có ảnh hưởng
qua lại với mình" [25, tr. 77].
Công trình nghiên cứu khoa học của Bộ quốc phòng "Nuôi dưỡng giá trị văn hóa
trong nhân cách người chiến sỹ quân đội nhân dân Việt Nam" khi đề cập đến vấn đề

MTVH, các tác giả cũng quan niệm: "Môi trường văn hóa là tổng hòa những thành tố vật
chất và tinh thần tương đối ổn định trong một thời gian và không gian cụ thể, ở đó các cá
nhân tác động đến nhau, con người là yếu tố quan trọng nhất của môi trường văn hóa"
[43, tr, 32]. MTVH luôn gắn với một phạm vi không gian và thời gian tác động xung
quanh con người, tức là phải gắn với MTXH trong đó có nền văn hóa hiện tồn.
Theo GS. Phạm Minh Hạc: "Môi trường văn hóa chính là môi trường xã hội và
tự nhiên, bao gồm các quan hệ người, nhóm, gia đình, tổ tiên, cộng đồng dân tộc, xã hội".
Như vậy, MTVH là sự vận động của các mối quan hệ giao tiếp, thể hiện trong ứng xử của
từng người và gia phong, lối sống, nếp sống và trật tự kỷ cương của xã hội [15, tr. 8].
Từ góc nhìn giá trị học, GS. TS Đỗ Huy cho rằng: "Môi trường văn hóa gắn với toàn
bộ hoạt động người. Các lớp và không gian của môi trường gắn liền với sự đối tượng hóa
các năng lực bản chất của con người ","môi trường văn hóa chính là sự vận động của các

quan hệ của con người trong các quá trình sáng tạo, tái tạo, đánh giá, lưu giữ và hưởng thụ
các sản phẩm vật chất và tinh thần của mình" [17, tr. 24; 35-36]. MTVH được nhìn nhận
như một hệ thống các giá trị nhân văn có mối quan hệ mật thiết đối với quá trình hình
thành, phát triển nhân cách con người, phát triển xã hội.
MTVH còn được quan niệm đồng nghĩa với khái niệm MTNV: "Là những điều
kiện tự nhiên, văn hóa xã hội xung quanh con người có tác động trực tiếp tới sự hình
thành phát triển nhân cách của cá thể, lối sống của các nhóm xã hội cũng như của toàn
thể xã hội " [26, tr. 3]. Đây là những quan niệm thể hiện sự đồng thuận về MTVH.
Bên cạnh đó vẫn có một số quan niệm "không đồng chiều" như: coi MTVH là
một khái niệm không có nội hàm và ngoại diên, chỉ là một cách nói văn hoa, là sự "phiên
ngang" thuần túy từ MTTN sang lĩnh vực văn hóa xã hội; hoặc bó hẹp MTVH trong một
phạm vi không gian cố định và nhỏ hẹp, coi MTVH chỉ là một khái niệm ngang hàng với
khái niệm "làng văn hóa", "gia đình văn hóa", hay đồng nhất MTVH với MTXH Tuy
nhiên, đây không phải là những quan niệm chính thống và phổ biến trong giới nghiên cứu
khoa học cũng như trong đời sống xã hội.

MTVH do vậy, được thừa nhận là một khái niệm "mở", vừa mang tính thống
nhất, lại vừa rất đa dạng. Nhìn chung quan niệm về MTVH của các tác giả không có sự
đối lập, đều thừa nhận MTVH là một bộ phận quan trọng không thể thiếu được trong môi
trường sống của con người. MTVH là toàn bộ yếu tố tự nhiên nhân văn và tổng hợp
những yếu tố văn hóa - xã hội và nhân cách văn hóa bao bọc xung quanh con người. Nó
tác động biện chứng tới con người thông qua hệ thống các giá trị, các truyền thống
được kết tinh lại trong các phong tục, tập quán, khuôn mẫu ứng xử của cộng đồng nhằm
phối hợp điều hòa, kiểm soát cuộc sống, thế ứng xử của các thành viên trong gia đình, gia
tộc và của cả cộng đồng.
Để nhận thức đầy đủ về bản chất MTVH cần thiết phải xác định cho được nội
hàm của nó, để từ đó có những hướng đi đúng đắn trong việc nghiên cứu và thực thi
nhiệm vụ xây dựng MTVH.
Thứ nhất, cần phân biệt rõ khái niệm "văn hóa" và "MTVH".
Đây là hai khái niệm có mối quan hệ mật thiết, thẩm thấu lẫn nhau, bởi giữa

chúng có nhiều nét tương đồng. Văn hóa hình thành và phát triển trước hết trong mối quan
hệ giữa con người với MTTN và MTXH. Một khi đã hình thành, văn hóa lại tạo ra môi
trường sống, MTVH của con người, góp phần quan trọng trong việc hình thành con người
như một thực thể văn hóa. "Người không đẻ ra người, đứa trẻ chỉ trở nên người trong quá
trình giáo dục" [51, tr. 129]. Một MTVH lành mạnh cũng được hiểu như một không gian
văn hóa được tạo dựng, bồi đắp bởi những giá trị chân-thiện-mỹ. Khi nói văn hóa là
"thiên nhiên thứ hai" của con người chính là muốn nhấn mạnh đến sự tương đồng đó giữa
"văn hóa" và "MTVH". Hơn nữa xét về bản chất, văn hóa chính là: "Sự phát huy các
năng lực bản chất của con người, là sự thể hiện đầy đủ nhất chất người, nên văn hóa trở
thành năng lực tinh thần đặc biệt, giúp cho con người hoàn thiện nhân cách, tâm hồn,
đồng thời nâng cao hiệu quả hoạt động của con người" [9, tr. 65]. Đây cũng có thể được
quan niệm là tác động cơ bản, cốt lõi của MTVH
Tuy nhiên, không thể đồng nhất "văn hóa" với "MTVH". Giữa chúng vẫn có ranh
giới và hàm chứa sự khác biệt (tương đối). MTVH chính là bộ phận của môi trường sống

đã được "nhân hóa", "văn hóa hóa", "thẩm mỹ hóa", đồng thời là sự biểu hiện văn hóa
của con người ra bên ngoài. Trong quan hệ với con người, MTVH với tư cách là tổng hòa
các mối quan hệ xã hội - trở thành khách thể, là cái "bao quanh" con người, tác động trở
lại con người một cách khách quan (khách quan ở đây chỉ mang tính tương đối khi đặt
trong mối tương quan đối sánh với văn hóa mà thôi). Văn hóa lại hàm chứa một ý nghĩa
bao quát, rộng lớn hơn nhiều. Văn hóa có thể được nhìn nhận là trình độ, năng lực bản
chất người, là hoạt động sáng tạo và sản phẩm (giá trị) sáng tạo, văn hóa vừa được tích
lũy trong con người (năng lực sáng tạo, tri thức, tư duy, khả năng khái quát hóa, trừu
tượng hóa ) vừa được thể hiện ra thế giới xung quanh con người (hoàn cảnh, MTVH)
kết tinh thành hệ giá trị chuẩn mực, khuôn mẫu ứng xử quy định mọi lĩnh vực hoạt
động, ứng xử, phương thức hoạt động của con người. "Không thể có môi trường văn hóa
nếu không có hoạt động thực tiễn của chủ thể văn hóa" [17, tr. 41]. Trong mối quan hệ đó
văn hóa là một trong những yếu tố quan trọng định hướng, chi phối bản chất, trình độ
phát triển của MTVH. Bởi lẽ "văn hóa không dừng lại ở các hoạt động. Các hoạt động sẽ
tạo ra các giá trị. Giá trị là hạt nhân tạo nên văn hóa, là hòn đá thử vàng để phân biệt các

hoạt động văn hóa với các hoạt động phản văn hóa. Các giá trị này, đến lượt nó, lại hình
thành nên khái niệm mà ta gọi là môi trường văn hóa" [9, tr. 67]. Giá trị là hạt nhân tạo
nên văn hóa và MTVH. Nhưng MTVH không trực tiếp sáng tạo ra các giá trị mà nó chỉ
tạo ra các điều kiện, tiền đề cần thiết và thuận lợi để các giá trị luôn được sản sinh ra
trong đời sống xã hội, thúc đẩy văn hóa phát triển. Thông qua sự vận động và phát triển
của nền văn hóa hiện tồn, MTVH luôn được bồi đắp các giá trị mới, các giá trị nhân văn,
nhân bản hiện đại, đảm bảo sự phát triển tiếp nối các giá trị truyền thống, tạo ra tính đa
dạng, linh hoạt và rộng mở của MTVH.
Là sản phẩm của hoạt động tinh thần của xã hội, MTVH không thể không phản
ánh và chịu sự quy định của phương thức sản xuất vật chất. Điều kiện sinh hoạt vật chất
của các giai cấp khác nhau sẽ làm nảy sinh những tư tưởng, tình cảm, đạo đức, lối sống,
những phương thức sống, cung cách làm ăn không giống nhau. Trong tiến trình lịch sử
nhân loại, mỗi hình thái kinh tế - xã hội khác nhau có mỗi kiểu MTVH tương ứng với nó.
Mỗi kiểu MTVH nhất định lại hình thành một kiểu mẫu nhân cách phù hợp. Khi xã hội

phân chia thành giai cấp, kiểu mẫu nhân cách đó bao giờ cũng được xây dựng theo hình
ảnh của giai cấp thống trị, phù hợp với lợi ích giai cấp thống trị trong xã hội đó. Hệ tư
tưởng, ý thức hệ luôn là hạt nhân cốt lõi của văn hóa và MTVH; là cái cốt lõi để các giai
cấp phát triển văn hóa, tạo lập MTVH theo lợi ích và lý tưởng của mình. Tuy nhiên, yếu
tố chi phối của giai cấp thống trị không phải là yếu tố quyết định tất cả đến MTVH.
Trong không ít trường hợp một số yếu tố khác nổi lên hàng đầu lại là yếu tố dân tộc, tôn
giáo, nhân dân lao động Chính bản sắc văn hóa dân tộc và truyền thống văn hóa dân tộc
làm cho MTVH có sức sống lâu bền và có vai trò to lớn trong việc xây dựng con người,
ổn định xã hội, tạo động lực vững chắc cho sự phát triển kinh tế - xã hội trong mọi thời
đại. Thực tiễn lịch sử cũng đã chứng minh định hướng chính trị cho MTVH không chỉ
đơn thuần dựa trên cơ sở đảm bảo hệ tư tưởng, lợi ích của giai cấp thống trị mà còn phải
dựa vào bản sắc dân tộc và truyền thống văn hóa dân tộc mới có thể được phát huy vững
chắc. Do đó, xây dựng MTVH ở nước ta hiện nay phải gắn liền với nhiệm vụ tuyên
truyền, giáo dục sâu rộng chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh làm nó trở thành
hạt nhân cốt lõi trong đời sống chính trị xã hội, đồng thời phải hết sức chú trọng xây

dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.
MTVH là một bộ phận quan trọng, một phương diện cốt lõi của văn hóa, phản ánh
chân xác bản chất, trình độ phát triển của nền văn hóa trong xã hội đó, "MTVH là thành
quả kết tinh văn hóa của một thời đại cụ thể" [17, tr. 67]. Tuy nhiên, nó không đơn thuần
chỉ là sản phẩm của nền văn hóa trong xã hội hiện tồn mà thể hiện sự phát triển tiếp nối
của truyền thống dân tộc, của hệ thống các giá trị, các chuẩn mực đạo đức, pháp quyền,
các phương thức hoạt động, khuôn mẫu ứng xử đã được các thế hệ liên tục tạo dựng
nên, được định hình tương đối ổn định trong suốt tiến trình vận động phát triển của nền
văn hóa dân tộc. Sự thâm nhập của hệ thống các giá trị, các chuẩn mực đó vào các thiết
chế gia đình, nhà trường, xã hội; vào các lĩnh vực trọng yếu của đời sống xã hội như:
khoa học, giáo dục - đào tạo, đạo đức, thẩm mỹ sẽ tạo ra một MTNV tương ứng, góp
phần nuôi dưỡng, hình thành một kiểu mẫu nhân cách sáng tạo đáp ứng yêu cầu đặt ra
của đời sống xã hội. MTVH được hình thành ổn định sẽ bảo lưu và thúc đẩy điều kiện
sống có văn hóa của con người, góp phần hình thành thế ứng xử, những giá trị, biểu tượng

văn hóa tương đối ổn định, tạo điểm tựa cho sự phát triển của các thực thể văn hóa và văn
hóa nói chung. Có thể quan niệm MTVH dưới góc độ giá trị học là một tổng thể các giá trị
tinh thần "bao quanh" con người, khơi dậy năng lực sáng tạo và khát vọng hướng tới cái
chân, cái thiện, cái mỹ của con người trong cuộc sống. MTVH luôn hàm chứa trong mình
tính sáng tạo và bản chất nhân văn, nhân ái, nghĩa hiệp trong mọi hoạt động, hành vi ứng xử
của con người. MTVH là một trong những chỉ số nhân bản đánh giá sự phát triển người,
phát triển xã hội trong từng giai đoạn lịch sử nhất định. Xây dựng MTVH thực chất chính
là "nhân văn hóa" các mối quan hệ giữa con người với con người, con người với tự nhiên và
con người với xã hội; tạo lập một môi trường sống lành mạnh, thuận lợi nhằm phát triển toàn
diện con người, qua đó tác động tới sự phát triển của xã hội, sự phát triển của nền văn hóa.
Thứ hai, MTVH là một bộ phận quan trọng chứ không phải là toàn bộ môi
trường sống của con người. Con người không chỉ sống trong MTVH mà còn sống trong
MTTN và MTXH. Môi trường sống của con người là tổng hòa 3 môi trường cơ bản:
MTTN, TMXH và MTVH. Trong đó: "Nếu môi trường xã hội hình thành theo dòng lịch
sử và những biến đổi của thời cuộc; môi trường tự nhiên hình thành từ một không gian

địa lý ảnh hưởng đến phương thức sản xuất, tâm lý và tập tục một cộng đồng dân cư; thì
môi trường văn hóa hình thành theo bản chất một chế độ chính trị và định hướng của một
nền văn hóa, từ đó tạo thành mối quan hệ giữa các hình thức môi trường" [20, tr. 241].
Do đó, không thể quan niệm MTVH nằm ngoài tự nhiên, cũng như không thể tách rời
MTVH với MTXH. MTTN và MTXH chính là điều kiện cho sự hình thành và phát triển
của MTVH quy định đặc trưng, tính chất của MTVH cụ thể. Một MTTN được chăm sóc,
bảo vệ tốt thật sự trong sạch, lành mạnh đảm bảo cho cuộc sống lâu dài của con người;
một MTXH thực sự lành mạnh, dân chủ, tiến bộ, văn minh, không có sự tồn tại phổ biến
của các TNXH, trong đó sự phát triển tự do của mỗi người là điều kiện cho sự phát triển
tự do của tất cả mọi người đều được coi là những thành tố cơ bản, cốt lõi cấu thành
MTVH. Sự khu biệt giữa MTVH với môi trường sống tự nhiên cũng như MTXH được
thể hiện tập trung ở sự tổng hòa các mối quan hệ xã hội, tạo ra những nhân tố chủ quan,
khách quan có ảnh hưởng và tác động đến sự phát triển những năng lực bản chất của con
người. Sự ô nhiễm MTTN cũng như MTXH xét cho cùng đều xuất phát từ những cách

hành xử thiếu văn hóa, vị kỷ của con người trong các mối quan hệ xã hội. Sự suy đồi về
đạo đức, nhân cách, lối sống, nòi giống của con người đều có căn nguyên sâu xa từ sự
xuống cấp và suy thoái của MTVH. Một hành vi xâm hại hay phóng uế nơi các di tích
lịch sử, tượng đài, danh lam thắng cảnh, các tệ nạn xã hội, sự suy đồi về lối sống không
chỉ làm ô nhiễm, hủy hoại đơn thuần về mặt tự nhiên, sinh học, mà còn biểu hiện sự vô
minh, tha hóa, băng hoại về mặt tâm hồn. Tiêu chí đánh giá MTVH không chỉ dừng ở các
quá trình lý hóa, các biện pháp quan trắc đo đếm, kiểm định bằng số lượng, mà nó phải là
các chỉ số nhân văn, trình độ phát triển người, chất lượng các mối quan hệ xã hội, chất
lượng cuộc sống của con người Đến lượt mình, các chỉ số nhân bản này lại là tiêu chí
cơ bản để đánh giá trình độ phát triển của xã hội. Điều đó cho thấy không phải bất cứ giá
trị vật chất, tinh thần nào cũng tham gia vào MTVH. Chúng chỉ thực sự thuộc về MTVH
khi nằm trong mối quan hệ tương tác với con người và cộng đồng người nhằm phát triển
toàn diện con người, tạo động lực vững chắc cho sự phát triển kinh tế, xã hội. MTVH ở đây
được biểu hiện như một sự đan xen phức hợp giữa MTTN và MTXH, chứ không đơn
thuần là bộ phận của MTXH. MTVH hàm chứa một bộ phận MTTN đã được "người

hóa", được "nhân văn hóa" tạo thành một "sinh thái nhân văn", một "cảnh quan văn hóa"
có tác động duy trì và phát triển bền vững cuộc sống con người. Tương tự trong thực tế
không thể đồng nhất hay lẫn lộn MTVH với MTXH mặc dù chúng gắn bó khắn khít với
nhau, tác động mạnh mẽ lẫn nhau và có phần nào đó hòa tan vào nhau. "Môi trường xã
hội nói chung, trong đó bao gồm nhiều yếu tố văn hóa, hay môi trường văn hóa cũng
đồng thời là môi trường xã hội nếu hiểu văn hóa là đời sống tinh thần của xã hội. Với
cách hiểu chung hiện nay thì xây dựng môi trường văn hóa là để tác động đến đời sống
xã hội, trong đó có ý thức bảo vệ môi trường sinh thái vì lợi ích con người Nghĩa là môi
trường xã hội và môi trường văn hóa vừa thống nhất hữu cơ, vừa khu biệt theo cơ chế tổ
chức, chứ không phải môi trường văn hóa là bộ phận của môi trường xã hội" [20, tr. 241-
242]. MTVH định hướng cho quá trình vận động và phát triển của MTXH theo những giá
trị, chuẩn mực của đời sống hiện đại phù hợp với bản chất của nền văn hóa và định
hướng chính trị của giai cấp cầm quyền. Một nền văn hóa tiến bộ, được định hướng bằng
một hệ tư tưởng tiên tiến sẽ tạo ra sự phát triển đồng thuận giữa các hình thái môi trường.

Sự khoan hòa giữa ba hình thái môi trường này tạo ra một trạng thái lý tưởng cho sự phát
triển của con người như một tổng hòa các quan hệ xã hội. Sự phân định này rất có ý nghĩa
không chỉ trong phương diện lý luận mà nó còn góp phần quan trọng chỉ đạo hoạt động
thực tiễn xây dựng MTVH ở nước ta trên cơ sở kết hợp chặt chẽ, hài hòa và đồng bộ với
nhiệm vụ xây dựng MTTN và MTXH thực sự trong sạch, lành mạnh, giải quyết một cách
thỏa đáng mối quan hệ giữa con người - xã hội và tự nhiên. "Môi trường văn hóa của
chúng ta là môi trường mà ở đó con người giao tiếp với tự nhiên, phát triển hài hòa với tự
nhiên. Môi trường văn hóa của chúng ta là môi trường mà ở đó con người với con người
được sống bình đẳng trong tự do và hạnh phúc và bộ giá trị chân - thiện - mỹ là hướng
vận động cơ bản" [17, tr. 25]. Đồng thời nó cũng chỉ rõ MTVH là một khái niệm có tính
độc lập tương đối, có quy luật vận động và phát triển của riêng mình, nó không phải chỉ
là một "từ ghép", một phép cộng đơn thuần và giản đơn giữa "môi trường" và "văn hóa".
Thứ ba, cần làm rõ mối quan hệ giữa "MTVH" và "Đời sống văn hóa" (ĐSVH).
Đây là hai khái niệm cơ bản có mối quan hệ mật thiết, hữu cơ, trong thực tiễn cuộc sống
nhiều khi người ta thường đồng nhất chúng với nhau. Tuy vậy trong nghiên cứu, người ta

cũng thấy chúng có sự khác biệt tương đối.
Khi nói tới ĐSVH người ta thường nhấn mạnh đến một lĩnh vực đặc thù của đời
sống xã hội và quá trình sản xuất và tái sản xuất ra các giá trị văn hóa, cũng như sự tổng
hòa các hoạt động tinh thần của xã hội, như hoạt động tư tưởng, khoa học, giáo dục, nghệ
thuật, tôn giáo, tín ngưỡng Như vậy, ĐSVH không chỉ bó hẹp trong những hoạt động
thường nhật mang tính chủ quan của con người mà bao trùm toàn bộ phương thức sinh
hoạt văn hóa của đời sống tinh thần xã hội. ĐSVH chỉ được thể hiện bằng sự hoạt động
có định hướng của con người gắn với một không gian và thời gian cụ thể. Vì vậy ĐSVH
được coi là sự phô diễn bộ mặt hoạt động của MTVH
Còn khi đề cập đến MTVH, người ta lại thường nhấn mạnh đến yếu tố tổng hòa
các điều kiện vật chất, tinh thần, hoàn cảnh; tổng hòa các mối quan hệ xã hội có ảnh
hưởng và tác động đến sự phát triển và hoàn thiện nhân cách, năng lực sáng tạo của con
người. Trong quan hệ với ĐSVH, MTVH như một "lát cắt ngang" biểu thị chất lượng của

ĐSVH. Nói đến MTVH là nói đến những mối quan hệ tốt đẹp làm nên văn hóa trong
những không gian văn hóa nhất định. Thực chất của nhiệm vụ xây dựng ĐSVH ở cơ sở
chính là phải: "Xây dựng lên được một môi trường văn hóa phong phú, sôi nổi, văn minh,
đầy tính nhân văn và thẩm mỹ, vừa tiên tiến vừa đậm đà bản sắc dân tộc, trên mỗi cộng
đồng cơ sở hay khu dân cư cố định lâu dài, ở nông thôn cũng như thành thị, ở khu vực
công nghiệp cũng như trong các lực lượng vũ trang, quân đội" [25, tr. 100]. Xây dựng
ĐSVH cho một cộng đồng nào đó chính là xây dựng một MTVH để nó tác động, phát
huy ảnh hưởng tới đời sống con người và xã hội. Đến lượt mình, MTVH lại xác lập cho
con người và cộng đồng những biểu trưng giá trị, xác định nội dung tư tưởng, điều chỉnh
những nhu cầu và nguyện vọng, định hướng cho mọi hoạt động sáng tạo trong xã hội đó,
thúc đẩy ĐSVH phát triển.
Nghị quyết Trung ương 5 khóa VIII khi đề ra nhiệm vụ xây dựng MTVH đã chỉ
rõ: phải "tạo ra ở các đơn vị cơ sở (gia đình, làng, bản, xã, phường, khu tập thể ), các
cùng dân cư (đô thị, nông thôn, miền núi ) đời sống văn hóa lành mạnh, đáp ứng những
nhu cầu văn hóa đa dạng và không ngừng tăng lên của các tầng lớp nhân dân" [3, tr. 447].
Qua một số luận giải ở trên, ta có thể quan niệm: "Môi trường văn hóa không chỉ

là tổng hòa các yếu tố văn hóa vật thể và phi vật thể bao quanh con người, có quan hệ
tương tác với con người, môi trường văn hóa còn là khái niệm chỉ sự tổng hòa các mối
quan hệ xã hội trong hoàn cảnh xã hội nhất định tạo ra một môi trường sống lành mạnh
có ảnh hưởng và tác động đến sự phát triển những năng lực bản chất của con người để
hình thành nhân cách theo lý tưởng xã hội tiên tiến phù hợp với sự vận động và phát triển
của đời sống xã hội, tạo động lực cho sự phát triển kinh tế, xã hội và văn hóa". Con người
luôn đóng vai trò chủ thể trong suốt quá trình phát sinh, hình thành và phát triển của
MTVH, vừa là yếu tố quan trọng, vừa là sản phẩm chủ yếu nhất của MTVH. Do vậy, để
tạo ra sự phát triển chân chính và đúng nghĩa của con người luôn cần phải xây dựng và
bảo vệ tốt MTVH.
1.1.2. Cấu trúc của môi trường văn hóa

MTVH có cấu trúc hết sức phức tạp, có thể tiếp cận ở nhiều góc độ, nhiều
phương diện khác nhau như: Phân chia thành những yếu tố vật thể và phi vật thể; phân
chia thành những yếu tố tự nhiên và những yếu tố xã hội; phân chia thành những yếu tố
đã có, đã hoàn thiện, được kế thừa, chọn lọc mang tính bền vững và những yếu tố đang ở
dạng tiềm năng, đang trong quá trình phát sinh, hình thành, phát triển. Từ góc độ giá trị
học MTVH được quan niệm như một hệ thống giá trị, khuôn mẫu ứng xử, chuẩn mực đạo
đức, pháp lý, phong tục, tập quán Từ phương diện quản lý, MTVH bao gồm tổng thể
các sản phẩm văn hóa, chương trình văn hóa, hành vi văn hóa, thiết chế, phương tiện và
cảnh quan văn hóa Để phù hợp với định hướng nghiên cứu của đề tài, cấu trúc của
MTVH được xem xét từ hai khía cạnh chính: Phạm vi không gian và các thành tố cơ bản
cấu thành.
* Theo phạm vi không gian MTVH được phân chia thành các cấp độ sau:
- Cấp độ vi mô (cơ sở): bao gồm MTVH gia đình, dòng tộc, nhóm xã hội. Đây là
môi trường mà ở đó diễn ra quá trình nhập thân văn hóa đầu tiên của con người, nơi diễn
ra sự chuyển tiếp quan trọng biến con người từ một sinh vật trở thành một con người xã
hội, một thực thể văn hóa. Con người khi sinh ra nếu bị tách khỏi môi trường cơ bản này
sẽ không bao giờ có thể trở thành người, hoặc phát triển phiến diện, què quặt về mặt nhân
cách và không thể trở thành một nhân cách văn hóa. MTVH gia đình, dòng tộc không chỉ

đảm nhiệm chức năng duy trì nòi giống, chăm sóc sức khỏe ban đầu cho các công dân
tương lai, chức năng kinh tế mà còn là môi trường cơ bản của xã hội đảm nhận chức năng
bảo tồn và trao truyền các giá trị văn hóa, là nơi hình thành các giá trị nhân văn của xã
hội, lưu truyền và phát triển các giá trị nhân bản của con người. Cương lĩnh xây dựng đất
nước trong thời kỳ quá độ lên CNXH đã xác định: "gia đình là tế bào của xã hội, là cái
nôi thân yêu nuôi dưỡng cả đời người, là môi trường quan trọng giáo dục nếp sống và
hình thành nhân cách. Các chính sách của Nhà nước phải chú ý tới xây dựng cho gia đình
no ấm, hòa thuận, tiến bộ" [12, tr. 15]. Đại hội IX của Đảng tiếp tục khẳng định: "Nêu
cao trách nhiệm của gia đình trong việc xây dựng và bồi dưỡng các thành viên của mình
có lối sống văn hóa, làm cho gia đình thực sự là tổ ấm của mỗi người và là tế bào lành
mạnh của xã hội" [13, tr. 116].

- Cấp độ trung mô: bao gồm MTVH làng xã, khối phố, trường học; MTVH công
sở, cơ quan, đơn vị công tác, sản xuất Đây là môi trường hết sức gần gũi, gắn bó với
quá trình sinh hoạt, học tập, công tác, phấn đấu trưởng thành của mỗi cá nhân và cộng
đồng, để tiếp tục phát triển, hoàn thiện những năng lực sáng tạo, kỹ năng nghề nghiệp,
khả năng cống hiến, tính tích cực chính trị của mỗi công dân, tạo nền tảng vững chắc cho
sự ổn định và phát triển xã hội. Cương lĩnh xây dựng đất nước thời kỳ quá độ đã xác
định: "Đơn vị sản xuất, công tác, học tập, chiến đấu phải là môi trường xây dựng phong
cách lao động có kỷ luật, có kỹ thuật, có năng suất và hiệu quả cao, nơi thể hiện tình
đồng chí, tình đồng đội, hình thành nhân cách con người mới và nền văn hóa mới" [12, tr.
19]. Đây được coi là khâu trung gian giữa MTVH gia đình và MTVH của toàn xã hội.
- Cấp độ vĩ mô: bao gồm MTVH vùng miền, MTVH quốc gia, MTVH nhân loại
- nơi những giá trị văn hóa, hoạt động văn hóa và giao tiếp văn hóa của mỗi cá nhân và
cộng đồng được mở rộng với những mối quan hệ rộng lớn hơn. MTVH vĩ mô thể hiện sự
thống nhất trong đa dạng các cấp độ MTVH khác.
* Theo các thành tố cấu thành: văn hóa xét theo nội dung bao gồm các nhân tố cơ
bản cấu thành như khoa học, giáo dục- đào tạo, đạo đức, thẩm mỹ; còn xét ở góc độ di
tồn văn hóa - xã hội cái cốt lõi của nó là truyền thống. Do đó xét từ các thành tố cấu
thành, cấu trúc của MTVH bao gồm: Môi trường khoa học; môi trường giáo dục - đào

tạo; môi trường đạo đức; môi trường thẩm mỹ; môi trường truyền thống (lễ hội, phong
tục, tập quán, tín ngưỡng, các sinh hoạt văn hóa khác).
- Môi trường khoa học; môi trường giáo dục - đào tạo: là tổng hòa các mối quan
hệ, các điều kiện dạy - học, nghiên cứu, ứng dụng các thành tựu khoa học, công nghệ
góp phần nâng cao trình độ học vấn, sự hiểu biết, khám phá và sáng tạo của con người
trong thực tiễn đời sống, nâng cao trình độ làm chủ của con người đối với tự nhiên, xã
hội và bản thân. Trình độ phát triển của mỗi cá nhân, cộng đồng, dân tộc, quốc gia, nhân
loại bao giờ cũng phụ thuộc rất lớn vào MTVH đặc thù này. Tiếp tục tinh thần Nghị
quyết Trung ương 2 (khóa VII), Đại hội IX của Đảng khẳng định: "Phát triển khoa học và

công nghệ cùng với phát triển giáo dục và đào tạo là quốc sách hàng đầu, là nền tảng và
động lực đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước" [13, tr. 112].
- Môi trường đạo đức: là sự tổng hòa các mối quan hệ nhân tính, nhân văn, các
chuẩn mực xã hội có chức năng điều chỉnh mọi hành vi hoạt động, ứng xử, quan hệ lợi
ích của con người theo chuẩn mực của cái thiện, tạo lập các mối quan hệ xã hội ngày
càng nhân văn, tạo ra một đời sống tinh thần mang nội dung nhân đạo, dân chủ, tiến bộ.
Môi trường đạo đức có ảnh hưởng, tác động đến sự hình thành phẩm hạnh, lương tâm,
tính thiện của con người. Nền tảng nhân cách, phẩm hạnh của con người, cũng như nền
tảng tinh thần của xã hội có phát triển lành mạnh, ổn định vững chắc hay không phụ
thuộc rất lớn vào hình thái môi trường này.
- Môi trường truyền thống: là sự tổng hòa các mối quan hệ xã hội cổ truyền trong
xã hội đương thời, tạo thành những điều kiện khách quan và chủ quan cho sự phát triển
của hiện tại và tương lai. Đây là môi trường bảo lưu và truyền thụ các giá trị văn hóa tinh
hoa của dân tộc đến mọi thành viên trong xã hội, góp phần giữ gìn, phát huy bản sắc văn
hóa dân tộc, chống mọi hiện tượng sùng ngoại, lai căng mất gốc, đảm bảo sự phát triển
tiếp nối giữa quá khứ, hiện tại và tương lai.
- Môi trường thẩm mỹ: là tổng hòa các mối quan hệ xã hội, các hoạt động sáng
tạo văn học nghệ thuật, các hình thức truyền thụ văn hóa nhằm phát triển những năng lực
thẩm mỹ (thụ cảm cái đẹp, nhận thức, khám phá và sáng tạo theo quy luật của cái đẹp ).
Môi trường thẩm mỹ có vai trò quan trọng trong việc giáo dục hình thành nhân cách theo

định hướng giá trị xã hội thông qua các hình tượng nghệ thuật, các thủ pháp nghệ thuật,
các hình thức nêu gương; bồi dưỡng, đào luyện các tài năng sáng tạo nghệ thuật nâng cao
vị thế nền văn hóa dân tộc.
Các thành tố cấu thành MTVH có mối quan hệ biện chứng, thống nhất với nhau,
rất khó tách bạch, tuy nhiên trong tính tương đối của nó từng yếu tố vẫn có những chức
năng riêng. Việc tiếp cận cấu trúc MTVH nêu trên giúp chúng ta nhận thức đầy đủ tính
đa dạng mà thống nhất của MTVH. Đồng thời có thể xác lập được những chủ trương,
đường lối, chương trình hoạt động xây dựng MTVH sát thực với từng cấp độ môi trường,

gắn với địa bàn sống, sinh hoạt, sản xuất và công tác của mọi cá nhân; có thể phát huy
đồng bộ các giải pháp để xây dựng một tổng thể MTVH lành mạnh, tiến bộ, hiện đại và
văn minh đáp ứng yêu cầu đẩy mạnh CNH, HĐH hiện nay.
1.1.3. Đặc điểm của môi trường văn hóa
Trong mỗi thời kỳ lịch sử nhất định, MTVH luôn chịu sự chi phối bởi hệ tư
tưởng của giai cấp thống trị và định hướng của nền một nền văn hóa tương ứng. Đối với
mỗi quốc gia, dân tộc, mỗi vùng miền, đơn vị cơ sở phù hợp với những đặc thù của
mình (về điều kiện tự nhiên, phương thức sống, điều kiện văn hóa, xã hội ), MTVH của
nó đều mang những sắc thái riêng biệt. Tuy nhiên sự khác biệt này chỉ là tương đối,
MTVH dù ở thời đại nào, ở cấp độ nào cũng mang những đặc điểm chung cơ bản như
sau:
- Xu hướng phát triển chung của MTVH phản ánh mối quan hệ tiếp nối biện
chứng giữa truyền thống và hiện đại. MTVH luôn gắn bó với một cộng đồng, một dân tộc
nhất định, cộng đồng dân tộc trở thành bền vững khi đã tạo dựng được một bề dày truyền
thống trong lịch sử. Truyền thống đó là các giá trị tinh hoa do lịch sử để lại, đã được chắt
lọc qua thử thách của thời gian, được kết tinh trong các phong tục, tập quán, lễ thức tốt
đẹp của cộng đồng. Nhưng truyền thống không phải là "nhất thành bất biến", nó không
ngừng vận động và được nâng cao theo yêu cầu phát triển của xã hội, được bổ sung thêm
những nhân tố mới trong quá trình giao lưu văn hóa để phù hợp với sự phát triển của thời
đại. Theo đó, MTVH không ngừng được bồi đắp các giá trị, chuẩn mực mới nhân bản
hiện đại nảy sinh cùng với những điều kiện kinh tế, chính trị, xã hội mới, đồng thời bảo

lưu các giá trị cốt lõi và chuyển đổi các giá trị truyền thống không còn phù hợp. Đổi mới
và chuyển đổi giá trị là một yêu cầu tất yếu đối với sự phát triển của MTVH. Song, dù
chuyển đổi giá trị đến đâu những giá trị văn hóa truyền thống vẫn có sức sống lâu bền với
thời gian, là nhân tố cốt lõi đảm bảo các giá trị, chuẩn mực mới được hình thành mà vẫn
không xa rời cội nguồn đã sản sinh ra truyền thống đó; đồng thời nó cũng vượt qua khuôn
khổ dân tộc, cộng đồng để trở thành khuynh hướng chung, phổ biến của nhân loại. Với ý
nghĩa đó, định hướng MTVH ở nước ta hiện nay nhất thiết phải là sự kế thừa và phát

triển tiếp nối những giá trị tinh hoa truyền thống (truyền thống yêu nước, tinh thần đoàn
kết cộng đồng, lòng tự hào dân tộc ) với những giá trị nhân bản hiện đại, tinh hoa văn
hóa nhân loại để phát triển đất nước. Kinh nghiệm Nhật Bản cho thấy, do tạo lập được
MTVH trong đó các giá trị truyền thống chẳng những không mâu thuẫn với nhịp điệu của
đời sống công nghiệp mà còn tạo nên sự hài hòa của một xã hội văn minh; lấy tinh thần
nhân bản để nuôi dưỡng ý thức tự hào dân tộc và ý chí vươn lên, lấy sự tiến bộ của khoa
học, công nghệ trong thời đại mới để củng cố truyền thống dân tộc mà đã tạo ra một sự
phát triển thần kỳ.
Như vậy, MTVH muốn phát triển bền vững phải tạo ra sự gắn bó chặt chẽ giữa
truyền thống với những cái mới nảy sinh trong hiện thực cuộc sống và hiện đại hóa truyền
thống. Tức là phải đảm bảo tính kế thừa trong sự vận động và phát triển của MTVH. Đúng
như đồng chí Đỗ Mười (nguyên Tổng bí thư Đảng Cộng sản Việt Nam) đã nhấn mạnh:
"Việc tạo ra môi trường văn hóa của chủ nghĩa xã hội, trong đó là sự kết hợp hài hòa giữa
các giá trị truyền thống và giá trị hiện đại, thấm nhuần tinh thần dân tộc, nhân văn là trách
nhiệm to lớn của toàn Đảng và toàn dân ta " [22, tr. 21].
- MTVH luôn có sự đan xen giữa cái cũ và cái mới, cái bảo thủ, lạc hậu và cái
tiên tiến, văn minh, giữa giá trị và phản giá trị. MTVH là kết tinh thành quả lao động
sáng tạo của nhiều thế hệ, được phát triển tiếp nối qua nhiều thời đại. Do đó, có những
giá trị, chuẩn mực ngày hôm qua là tiến bộ, là phù hợp, là văn minh thì đến ngày hôm
nay trong những điều kiện mới nó không còn phù hợp, trở thành lỗi thời, lạc hậu, thậm
chí thành lực cản đối với sự phát triển xã hội. Tuy là những phản giá trị nhưng do đã ăn
sâu vào phong tục, tập quán, hành vi lối sống, tâm lý con người nên nó vẫn có một sức

sống dai dẳng ngay trong lòng MTVH của thời đại mới. Không phải chốc lát mà một thế
hệ có thể thoát khỏi nó, có thể chối bỏ và tiêu diệt được cái mà vốn dĩ đã trở thành máu
thịt của mình. Hơn nữa, trong quá trình phát triển do thói tham lam, ích kỷ, nhu cầu không
lành mạnh, sự ngu tối và những hành động lệch chuẩn con người lại tạo ra không ít
những phản giá trị mới. Hệ quả của quá trình giao lưu văn hóa rộng mở là bên cạnh rất
nhiều cái được, MTVH lại tiêm nhiễm không ít những giá trị ngoại lai, độc hại xa rời với
truyền thống, đạo lý dân tộc từ ngoài tràn vào MTVH mà chúng ta đã dày công xây

dựng trong suốt thời gian qua bên cạnh những giá trị tinh hoa truyền thống, những giá trị
nhân bản hiện đại, cũng còn tồn tại không ít tàn dư của quá khứ (thói gia trưởng, cục bộ
địa phương, coi thường phụ nữ, sống thu mình, ngại sáng tạo ) và không ít phản giá trị
sản phẩm của cuộc sống hiện đại (thói sùng ngoại, lai căng, mất gốc, sống bất chấp luân
thường, đạo lý, kỷ cương phép nước ) cần phải xóa bỏ. Đây là đặc điểm chung của mọi
nền văn hóa. Bởi lẽ trên thực tế không hề có một nền văn hóa nào là tuyệt đối hoàn hảo,
là thượng đẳng đứng cao hơn hoặc thống trị các nền văn hóa khác. Do đó, trong bất kỳ
MTVH của dân tộc nào bên cạnh những đặc điểm, những giá trị độc đáo đóng góp cho nền
văn hóa chung của nhân loại cũng hàm chứa không ít những mặt trái của nó.
- MTVH được tạo nên bởi sự kết hợp hai yếu tố: bên trong (nội sinh) và bên
ngoài (ngoại sinh). GS. Vũ Khiêu cho rằng: "Chỉ dựa vào nhân tố nội sinh và đóng cửa
không tiếp nhận gì từ bên ngoài, thì một con người dù lành mạnh, một dân tộc dù có
truyền thống lâu đời cũng sẽ dần dần suy yếu đi và không còn sinh khí nữa. Ngược lại chỉ
chú ý đến nhân tố ngoại sinh, không chuẩn bị đầy đủ những điều kiện nội sinh thì nhân tố
ngoại sinh dù hay đến đâu cũng sẽ bị bật ra ngoài. Đó là điểm rất quan trọng trong quan
hệ bên trong và bên ngoài" [19, tr. 175-176]. Quan hệ biện chứng giữa các yếu tố nội sinh
và ngoại sinh trong phát triển là quy luật vận động của mọi nền văn hóa. Từ xưa đến nay
chưa hề tồn tại một nền văn hóa tuyệt đối cổ xưa và thuần khiết, không có sự giao lưu với
các nền văn hóa khác. Giao lưu văn hóa là sự tác động lẫn nhau giữa cái nội sinh và cái
ngoại sinh. Sự hình thành và phát triển của MTVH cũng không nằm ngoài nguyên tắc
này. Một MTVH trong sạch, lành mạnh là kết quả của sự hội tụ các giá trị tinh hoa đã tạo
thành bản lĩnh, bản sắc, đặc tính, cốt cách dân tộc, với những giá trị tinh hoa của nhân

loại đã tiếp thụ được trong quá trình giao lưu văn hóa rộng mở. Một MTVH mà thiếu
vắng các giá trị nền tảng nội sinh sẽ phát triển mất định hướng, xô bồ, lai căng khó tránh
khỏi nguy cơ bị "đồng hóa", bị "nô dịch" từ bên ngoài. Cũng như một MTVH biệt lập,
khép kín hoặc mở cửa đón nhận các giá trị từ bên ngoài không cân nhắc, thiếu chọn lọc
khó tránh khỏi nguy cơ tụt hậu, thoái hóa, thậm chí vong bản, tàn lụi. Trong mối quan hệ
đó cái nội sinh phải chủ động tiếp nhận cái ngoại sinh từ ngoài vào và chuyển hóa nó trên
cơ sở của chính mình. Có như vậy MTVH mới được bảo vệ và phát triển vững chắc. Còn

nếu sự đổi mới chủ yếu dựa vào cái ngoại sinh sẽ tạo nên sự đứt gãy truyền thống, sẽ tạo
thành "cái bóng mờ" của người khác trong phát triển. Xây dựng MTVH trong bối cảnh
toàn cầu hóa hiện nay, giải quyết mối quan hệ giữa nội sinh và ngoại sinh có ý nghĩa
quyết định đối với sự phát triển lâu dài và bền vững của đất nước. MTVH Việt Nam được
tạo dựng xuyên suốt tiến trình lịch sử là một mẫu hình tiêu biểu về sự kết hợp hài hòa,
linh hoạt và sáng tạo giữa cái nội sinh và cái ngoại sinh trong phát triển. Đặc điểm này đã
thể hiện, giao lưu và tiếp biến văn hóa cũng là tính quy luật phổ biến trong sự vận động
và phát triển của MTVH.
- MTVH luôn mang tính phong phú, đa dạng. Tính đa dạng của MTVH được thể
hiện ở sắc thái văn hóa vùng, miền, sắc tộc, địa phương, cơ sở. Sự khác biệt về sắc tộc,
phương ngữ, phong tục, tập quán, phương thức sản xuất càng lớn thì tính đa dạng và
phong phú của MTVH càng thể hiện đậm nét. Việt Nam là một quốc gia đa dân tộc, đa
tôn giáo, lại được hình thành từ nhiều vùng văn hóa (6 vùng văn hóa chính) với những
nét đặc trưng riêng đã tạo nên tính phong phú và đa dạng của MTVH. Đặc tính này càng
được bồi đắp thêm qua quá trình giao lưu văn hóa rộng mở, được phát triển tiếp nối qua
các thời kỳ lịch sử, tạo nên sự đan xen phức tạp và đa dạng trong MTVH. Nhưng sự đa
dạng và phong phú đó không hề tạo ra sự biệt lập, khép kín mà luôn nằm trong tính thống
nhất, tạo nên bản sắc văn hóa Việt Nam.
- MTVH không tồn tại một cách biệt lập mà luôn nằm trong mối quan hệ tương
tác hữu cơ với các môi trường khác như: MTTN, MTXH, môi trường kinh tế, MTVH
chỉ được coi là tiến bộ, văn minh khi tạo lập được một môi trường kinh tế phát triển, một
MTTN, MTXH thật sự trong sạch, lành mạnh, cải thiện môi trường sống và nâng cao chất

lượng cuộc sống cho nhân dân. MTVH thể hiện như một sự đan xen phức hợp giữa các
loại môi trường khác, chi phối và định hướng cho các thành tố đó cùng hướng đến mục
tiêu phục vụ con người và đời sống xã hội. Vì vậy, khi xây dựng và bảo vệ MTVH phải
chú trọng sự phát triển đồng bộ và đồng thuận của các loại môi trường khác.
1.2. xây dựng môi trường văn hóa ở nước ta trong thời kỳ đẩy mạnh công
nghiệp hóa, hiện đại hóa