Takala không làm gì cả, hay đã làm rất nhiều potx

Takala không làm gì cả, hay đã
làm rất nhiều
Hoàng Lan dịch

Vào thời điểm mà ai cũng cảm thấy rằng mình cần phải làm cái gì đó,
bất cứ cái gì, càng nhanh càng tốt – từ phong trào Occupy (Chiếm lấy
phố Wall) đến bộ phim Kony hồi năm 2012* – thì sô diễn xuất sắc The
Ungovernables (Những người bất khả cai trị) tại New Museum của
nghệ sĩ Pilvi Takala lại đem đến một sức mạnh kỳ lạ – sức mạnh của
việc ‘không làm gì cả’.
Giống như nhân vật Bartleby của nhà văn Melville, Takala làm việc
(thực tập) tại một văn phòng (công ty kiểm toán đa quốc gia Deloitte)
và giống như Bartleby, vào một ngày nọ, cô bỗng dưng ngừng làm
việc. Có điều, khi thiên hạ hỏi tại sao Bartleby ăn không ngồi rồi, anh
đưa ra câu trả lời nổi tiếng “Tôi không muốn giải thích“; còn cô Takala
thì rất vui vẻ giải nghĩa quyết định ‘chẳng làm gì’ của mình: “Đôi lúc
làm việc trong đầu lại tốt” – tốt hơn là làm việc trên máy tính. Vào giai
đoạn cuối của đợt thực tập, cô đứng suốt ngày trong thang máy, và giải
thích cho những ai dám hỏi, rằng: (khi đứng) trong một môi trường
động, cô suy nghĩ tốt hơn.

Ngồi tại Deloitte, Takala không làm gì cả, thách thức sự tò mò và bất
mãn của các nhân viên trong công ty.

Takala – sinh năm 1981 tại Helsinki, Phần Lan – thích tạo ra các tình
huống kỳ cục. Kiểu nghệ thuật trình diễn của cô gần như là một kiểu
‘chịu đựng sự xấu hổ’. Năm ngoái, cô mặc chiếc áo thun có in mấy
dòng về nội quy trang phục rồi liên tiếp mấy kỳ xông vô trụ sở chính
của Liên minh châu Âu (nằm tại Brussel, Bỉ), kết quả là cô trải qua mỗi
lần một quy trình thủ tục khác nhau: lúc thì đội bảo vệ chặn Takala lại
để chất vấn, lúc thì cô may mắn lọt vào trong mà không bị kiểm tra gì.

Trong một cuộc “thí nghiệm” khác, đội bảo vệ ở Disneyland Paris giải
thích rằng Takala không thể mặc bộ váy Bạch Tuyết gớm giếc của
mình qua cửa vì cô không phải Bạch Tuyết ‘thật’.
Trong khi những luật lệ lặt vặt sinh sôi nảy nở – để bù đắp cho sự thiếu
thốn nội quy ở các cấp cao hơn chăng? – Takala thích chọc vài lỗ thủng
be bé vào cái hệ thống vốn được coi là ‘không hề có kẽ hở’ này, rồi
quan sát xem điều gì sẽ xảy ra khi các kẽ hở ấy bắt đầu rò rỉ. Giờ đây,
Takala nói về dự án mà cô thực hiện cho bảo tàng New Museum và về
phong cách trình diễn ‘bất khả định nghĩa’ của mình.

Nàng Bạch Tuyết giả Takala không được vào công viên.

Cô chọn khoảnh khắc để bắt đầu việc ‘không làm gì’ như thế nào
và mọi người đã phản ứng ra sao với sự thay đổi này?
Khi tôi bắt đầu làm việc ở đấy (công ty Deloitte), tôi không biết mình
muốn làm gì trừ chuyện trở thành một phần của cộng đồng đó. Tôi biết
trước rằng mình sẽ cư xử theo kiểu kỳ quặc vào một thời điểm thích
hợp, nhưng tôi không có kế hoạch nào cả. Thế nên nhiệm vụ đầu tiên
của tôi là khiến người khác tin vào ‘vai diễn’ của mình. Tôi sử dụng tên
đệm, Johanna (để thực tập tại Deloitte), và dùng một lý lịch khác: tôi
nói rằng mình học ngành quảng cáo. Thực sự thì tôi chẳng làm gì
nhiều, tôi chỉ giả vờ rằng mình đang làm việc hoặc thực hiện vài
chuyện đơn giản như photocopy, vì tôi chẳng có kỹ năng gì cho ngành
này hết. Sau một vài tuần tôi đi đến kết luận: những người ở công ty
khó lòng chấp nhận chuyện tôi hô hào rằng mình có làm việc trong khi
bản thân lại không hoạt động gì cả.
Họ chịu đựng chuyện cô ‘không làm gì’ trong bao lâu?
Các đồng nghiệp liên lạc với cấp trên của họ – những người có đủ
quyền hành để đá đít tôi – nhưng tôi đã thỏa thuận với công ty rằng tôi
nhận việc này để thực hiện một ‘điệp vụ nghệ thuật bí mật’. Người

quản lý của bộ phận quảng cáo biết chuyện gì đang diễn ra, nên anh ấy
nói (với các đồng nghiệp ở Deloitte) rằng mọi thứ vẫn OK.
Cô có liên tưởng đến nhân vật Bartleby không?
Không, tôi không nghĩ tới ông ấy trước khi thực hiện màn trình diễn.
Tôi biết về cuốn sách, nhưng tôi chỉ đọc nó sau khi mọi sự kết thúc.

Quang cảnh sắp đặt “The Trainee” của Takala.

Màn trình diễn này có mang tính chính trị?
Chính trị về bản chất là sự thương lượng mà mọi người đặt ra cho mối
quan hệ họ muốn có cùng nhau. Nhưng ở lĩnh vực chính trị, bạn phải
đề xuất một giải pháp, còn tôi thì không đề xuất giải pháp nào trong tác
phẩm của mình. Tôi chỉ nhìn xem: ta có thể nới lỏng được luật lệ nào
tại một hoàn cảnh nhất định? Chúng ta thường nghĩ rằng mình chia sẻ
một vị thế nào đó với mọi người, nhưng các luật lệ mà chúng ta cùng
chia sẻ lại không bao trùm được hết tất cả. Những người ở công ty
nghĩ: họ hiểu mọi thứ nên diễn ra như thế nào, ai nên làm cái gì. Nhưng
lúc (màn trình diễn của tôi) xảy ra, bạn mới thấy rằng luật lệ cho một
tình huống như thế này không hề hiện hữu. Vài người có thể nghĩ đây
là cách tốt để làm việc. Số khác có thể nghĩ nó thật khùng.
Cô có nói những màn trình diễn của mình giống như các mẩu hư
cấu diễn ra trong đời sống thực. Nhưng có lẽ điều ngược lại cũng
đúng – dùng đời sống thực để phơi bày những thứ thuộc về ‘hư
cấu’?
Đúng thế, bàn luận về hư cấu là một công việc vui. Lấy ví dụ: trong
màn trình diễn “Bạch Tuyết Thật“, tôi giả bộ mình là ‘fan’ của Bạch
Tuyết, một người thích mặc đồ hóa trang. Nhưng tôi không ký hợp
đồng lao động với Disneyland nên họ không cho tôi vào cửa*. Ở đấy,
bạn chỉ có thể có một kiểu vui thú. Nếu là một đứa bé thì bạn có thể ăn
mặc như Bạch Tuyết, còn nếu bạn già rồi thì không được. Tôi nghĩ hầu

hết các màn ‘can thiệp’ của tôi đã phơi bày ra những điều vô lý, nhưng
những điều đó lại có thật.
Nhưng tôi chẳng hề ngạc nhiên khi người ta không cho cô vào
Disneyland vì cô ăn mặc giống Bạch Tuyết.
Tôi cũng không ngạc nhiên. Nhưng tôi thích tìm hiểu xem họ sẽ đối xử
với tôi ra sao – kết quả là họ ráng đuổi tôi đi bằng một cách cực kỳ lịch
sự. Tôi biết rằng nhiều khách thăm quan muốn chụp ảnh với Bạch
Tuyết (chính thức), nên bộ trang phục (không chính thức này) có thể sẽ
gây ra vài xung đột nho nhỏ. Họ (Disneyland) có nội quy trang phục
nhưng lại không nhắc gì tới chuyện hóa trang. Nội quy chỉ nói bạn phải
mặc quần áo, phải mang giày.

Bạch Tuyết Takala chất vấn nhân viên bảo vệ vì sao mình không được
vào dù không vi phạm nội quy.

Màn trình diễn của cô đã cho thấy: dù chúng ta hay giả định rằng
luật lệ là nghiêm khắc, các luật này vẫn có thể được nới lỏng, vi
phạm.
Khi đến một nơi nào đó mới, ngay lập tức bạn nhìn ngó xem mọi người
xung quanh đang cư xử như thế nào và bạn bắt đầu làm theo, bắt đầu
kìm chế bản thân. Bạn sẽ không cởi giày trừ khi bạn thấy ai đó cởi giày
ra trước. Đó là một hành vi của loài người. Nhưng hầu hết các luật này
đều bất thành văn – đó là những thứ ta quan sát và nghĩ rằng ta hiểu
chúng, ngay cả khi chúng không bắt buộc. Khi vi phạm, nới lỏng luật
lệ, ta sẽ thay đổi một điều gì đấy và bỏ lại một điều khác. Các nhân
viên tại Deloitte sau này cũng chắc sẽ không ngồi một chỗ suy nghĩ và
chẳng làm gì cả, nhưng sau màn trình diễn của tôi thì chút khoảng trống
đã được mở ra cho họ.
Dù hơi rập khuôn, nhưng người Phần Lan nổi tiếng là lầm lì. Tính
cách này có ý nghĩa gì đối với cô, nhất là lúc cô trình diễn các màn

‘can thiệp’ này ở Phần Lan?
Người Phần Lan không hay biểu lộ bản thân, và vì thường muốn cư xử
đúng đắn, nên trong lúc tôi thực hiện The Trainee (Thực tập viên – tên
của màn trình diễn tại công ty Deloitte), họ rất ngại khi phải tiếp cận
tôi, họ chỉ gửi email hoặc nói chuyện với các nhân viên khác. Nhưng
nhìn mặt họ thì bạn cũng biết rằng những việc bạn đang làm là không
tốt. Các nhân viên chỉ bắt đầu nói chuyện với tôi sau khi họ bỏ ra hai
ngày để nhìn tôi đăm đăm. Họ khá kiên nhẫn, và không phán xét tôi
ngay lập tức. Thật tốt khi không ai tiến lại gần tôi sau 5 phút và quát,
“Cô đang làm cái quái gì thế?“
Gần đây cô có phát hiện ra một luật lệ hay tình huống nào mới để
khai thác hay thương lượng không?
Tôi phát hiện ra cả đống! Nhưng một số luật có nhiều tiềm năng để
khai thác và thương lượng hơn một số khác.

Màn trình diễn đầu tiên của Takala hồi 2006 trong một khu mua sắm
của Berlin – một nơi mà theo cô là “đáng chán” vì quá an toàn. Cô đi
dạo, ăn uống, xách theo một túi nhựa trong veo đựng đầy tiền. Hành vi
của cô khiến khu mua sắm thành “mất an toàn” và các nhân viên ở đây
thấy không an tâm. Takala muốn xem họ sẽ phản ứng ra sao. Kết quả:
họ cố giả đò như không nhìn thấy.

Làm thế nào cô có được một sức chịu đựng cao để trình diễn những
tình huống khó xử như vậy?
Có lẽ nó gắn liền với “chất Phần Lan” chăng? Người Phần Lan không
thích bị xấu hổ, họ thường rất nghiêm túc với bản thân. Tôi chỉ thấy
những tình huống gây xấu hổ quá thú vị đến nỗi tôi xem chúng là
nghiêm túc, và không muốn làm hỏng chúng bằng cách phá ra cười.
Nhưng tôi không có bất cứ một sự đào tạo chính quy nào, tôi chỉ học
hành tại gia thôi.

*
Chú thích
Phim Kony là phim tài liệu ngắn về tổ thức từ thiện “Stop Kony”. Tổ
chức này không ngừng hoạt động để lôi tên tội pham chiến tranh
Joseph Kony ra ngoài ánh sáng.
Rất nhiều trẻ em đến Disneyland để chụp ảnh cùng các nhân vật hoạt
hình như Bạch Tuyết, Lọ Lem v.v… Những ai hóa trang thành các nhân
vật này đều là người làm công ăn lương của Disney, thành ra đội bảo
vệ không cho cô Takala vào vì sợ cô ‘giành khách’ với nhân viên chính
thức.